Oqiw materiallari

TEMA BOYINSHA TEST TAPSIRMALARI
1. Adamnin’ maqsetke bag‘darlang‘an ha’reket ha’m iskerligin orinlawda sirtqi ha’m ishki qiyinshiliqlardi jen’iw ta’jiriybesinde ko`rsetilgen an’li ta’rizde o`z a’det qiliqlarin ha’m iskerligin basqariwi:
a) oylau;
b) erklilik;
v) diqqat;
g) ko`z aldina keltiriw.
2. Erklilik protsesi qanday waziypalardin’ orinlaniwin ta’miyinleydi:
a) marapatlawshi, basqariwshi;
b) dereklewshi, konativ;
v) maqsetli, tormozlawshi;
g)biliw, bekkemlewshi.
3. Erklilik aktinin’ psixodlogiyaliq du`zilisine ... kiredi:
a) ha’reketti orinlaw tilegi;
b) ha’rekettin’ aniqlang‘an maqsetleri;
v) ha’reketke qarar etiw;
g) erklilik ku`shi;
d) barliq juwaplar duris.
4. Go`zlengen maqsetke erisiw jolinda payda bolatug‘in qiyinshiliqlardi jen’ip o`tiwdin’ uliwmalastirilg‘an mazmuni:
a) sanali intizam
b) erklilik ku`shi;
v) salmaqliliq;
g) g‘a’rezsizlik.
5. Balalarda erklilik sipatlarin ta’rbiyalawda tiykarg‘i orindi ... iyeleydi:
a) ata-analar ;
b) mektep;
v) zamanlaslari; g) barliq juwaplar duris.


V modul Shaxsttin’ individual o’zgeshelikleri
TEMA: SHAXS


REJE:
1. «Shaxs» tu’siniginin’ tarıyxı ha’m onı psixologiyalıq ta’rizde tu’siniw.
2. Shaxs du’zilisi.
q.Shaxs du’zilisinde biologiyalıq ha’m ja’miyetlik salıstırmalılıq mashqalası.
4. Shaxs haqqında psixologiyalıq teoriyalar.
5. O‘zin an’law, o‘zin bahalaw ha’m shaxsıy dawagerlik da’rejesi.
6. Shaxstın’ psixologiyalıq qorgawshısı.
7. Shaxs qa’liplesiwi ha’m rawajlanıwı.



1. «Shaxs» tu’siniginin’tarıyxı ha’m onı psixologiyaliq ta’rizde tu’siniw.
Shaxs tu’sinigi «ju’z», «jasalma su’lder» so’zlerinen kelip shig’adi. A’yyemgi orıs tilinde «jasalma su’lder» so‘zi «rol», yag’nıy, adam basqaları menen qarım-qatnasta bolg’anında kiyip alatug’ın qanday da bir ja’miyetlik nıqap ma’nisin an’latatug’ın «rol»di bildiretugın edi. Latınsha persone so‘zi de usi ma’nini an’latadı. Per sonare – nıqap artınan so’ylesiw. Ayyemgi grek, keyinshelli bolsa a’yyemgi rim teatrlarında akter sahnag’a ol yaki bul – jawız, qanxor, payg‘ambar, qahramon xarakterleri sızılg’an nıqapta shıg’atug’ın edi. Nıqaptın’ boyawları ja’miyetlik wazıypanı orınlaytug’ın, ol yamasa bul roldi atqarıp atırg’an insannin’ morallıq jag’daylarına bolg’an belgi edi.[2]
A’yyemgi Greciyada «shaxs» tu’sinigine tuwrı keletug’ın atama islep shıg’ılmag’an edi. O‘zinin’ biyta’kirar ta’g’dirine iye bolg’an shaxs haqqında Aflotun bilmeytug’ın edi, biliwdi de qa’lemes edi. Onin’ ornın rolx iyellegen edi. Aristonnin’ «Jan haqqında» kitabı ha’zirgi zaman psixologiyasına jol ashıp berdi.
A’yyemgi Rim aldıg’a qa’dem tasladı. Rim huquqtanıw iliminde grekshe bastın’ ju’z bo’legin, sırtqı ko‘rinis, bunnan tısqarı, tragediyada da qatnasatug’ın atqarıwshını belgileytug’ın prosopon ornına, lotınsha persona so‘zi qollanıldı, bul so‘z aldın, grekshe so‘zge uqsap, tragediyadag’ı akterdın’ roli ha’m nıqabın anglatatug’ın edi. Lekin, keyinshelli, o’z aldına individtin’ atı sıpatında saqlanıp qaldı. Rim puqarası huquqiy ha’m diniy a’wladlar ismi-familiyasın ha’m mu’lk iyesi sıpatında ta’riyiplenedi.
Shıg’ısta ulıwma basqasha jag’day edi. Induizm ha’m buddizmde shaxs biykar etilip, tek g’ana «o‘zlik» qarsılıqsız ta’n alınadı.
K. Yungtın’ psixoanaliz teoriyasına tiykarınan «shaxs» tu’sinigi adamnın’ ja’miyettegi sociallıq roli menen baylanıslı. Turmıslıq processte ol ja’miyetlik talaplarg’a ta’n ra’wishte o‘zin tutıwın u’yrenedi. Ha’r bir kasip ushın, ma’selen, ja’miyet ag’zası tag’ıp ju’retug’ın belgili nıqapqa ta’n bolıp tabıladı. Shaxs xarakterdi sho’lkemlestiriwshi bolıp esaplanbaydı, lekin onın’ menen tıg’ız baylanıslı bolıp, ishki «Men» nin’ qorg’awshısı sıpatında xızmet ju’ritedi.
Ko’plegen tillerde bolg’anınday «o‘zlikti joq etiw» so’z dizbegi o‘zinin’ iyellep turgan ornın ha’m da’rejesin joq etiwdi bildiredi.
Shıg’ıs tillerinda (qıtay, yapon) shaxs tu’sinigi adamnın’ ju’zi menen emes, ba’lkim pu’tkil denesi menen baylanısadı. Evropa da’stu’rlerinde ju’z dene menen birgelikte u’yreniledi, sebebi insan kelbeti rolwhının’ tımsalı bolıp, qıtaylılar oyında bolsa «omirlik» tu’sinigine individtin’ ha’m manawiy, ha’m deneli sıpatları kiredi.
Usının’ tiykarında, aldın basınan «shaxs» tu’sinigine belgili turmıslıq rollerdi atqarg’anda o’zine ta’n ekenligine iye bolatug’ın sırtqı, ju’zeki ja’miyetlik obraz – qanday da bir «shaxs», a’tira’ptag’ılarg’a qaratılg’an ja’miyetlik ju’z betinin’belgisi kiritilgen edi.
Pedagogika, psixologiya ha’m filosofiyada shaxsqa uqsas ko‘plegen qarama-qarsı ta’riyipleri keltirilgen ilimiy tu’sinikti ushıratıw qıyın. Ataqlı psixolog V.P. Zinchenko pikirine ko’re: ««Insan » tu’sinigi menen tek «shaxs» tu’sinigi ba’sekelesiw mu’mkin. Alım D.B. Elkonin a’debiyatlarda shaxstın’ jigirmag’a jaqın ta’riyipti ko’rip shıqqannan son’ onin’ o‘zi shaxs emes ekenligine juwmaq shıg’ardı.
baha tu’sinigin altın ten’ge yamasa qımbat bahalı qag’azdın’ fizikalıq-ximiyalıq quramın talıqlaw menen tu’sindiriw qıyınshılıq tuwdırg’anı sıyaqlı, filosof E.V. Ilenkovtın’ jazıwı boyınsha, shaxs sırın insan miyi o’zgesheliklerine ten’lestirip bolmaydı. Shaxs miy du’zilisi menen emes, balkim, insannin’ insang’a bolg’an ja’miyetlik mu’na’siybetler sisteması menen belgilenedi.
Waqıya shaxs o‘zin «ulıwma na’tiyjeler» atın alg’an ja’miyetlik a’hmiyetke iye bolg’an na’tiyjelerdi jaratıwda an’laydı. Platon ha’m Spinoza, Betxoven ha’m Napoleon, Tolstoy ha’m Mikelandjelo – bunday, a’dettegidey jag’daylardı sin’diretug’ın ja’miyetlik a’hmiyetke beyim bolg’an isler jıynag’I bolg’an shaxslardı basqaları menen adastırıp jiberiw mu’mkin emes. Shaxslar ko‘lemi, E.A. Ilenkovtın’ a’dil pikirine qaray, tek olardı g’ana emes, basqaların da qızıqtıratug’ın o’zlerinin’ xızmetler ko‘lemi menen o’lshenedi.
Ja’ne bir ataqlı filosof M.K. Mamardashvili tastıyıqlawınsha: «Shaxs – bul turmıs ta’rizi, onin’ forması, omirdin’ o’z aldına jag’dayı, evolyusiyasının’ a’jayıp tabılması. Shaxs – bul «ta’biyattın’ iri jemisi». Usınday anıqlama bergen bolar edim. Onin’ sa’wlelendiriliwine beyimliligi barlıq na’rselerdi biliwge yamasa basqa joqarı belgilerge baylanıslı emes. Tu’sinin’izshi, aqırı insannin’ en’ a’hmiyetli jaratıwshılıg’ı – bul ju’zege shıg’ıw, a’melge asıw, ju’z beriw»³⁹.
Psixologlar individtin’ ja’miyet turmısındag’ı aktiv qatnasıwshını shaxstın’ tiykarg’i belgileri, dep esaplaydı. B.G. Ananev «shaxs» qa «jamiyettin’ insang’a onin’ belgili tarixiy rawajlanıwı da’wirinde ko’rsetetug’ın ko‘plegen ekonomikalıq, siyasiy, huqıqıy, morallıq ha’m basqa ta’sirler obekti» sıpatında ta’riyip beredi. A.N. Leontev pikirine ko’re , «shaxs insannin’ sociallıq-tarıxıy ha’m ontogenezdegi rawajlanıwının’ salıstırg’anda keshki o’nimi bolıp esaplanadı. Shaxs o’zlestirip alıng’an roller sisteması («rol» – bul qanday da bir ja’miyetlik topar du’ziliwinde belgili orındı iyellegen insannin’ ku’tilgen minez-qulqına juwap beretug’ın da’stu’r; Bul insannin’ jamiyet o’mirindegi qatnasının’ du’ziliske iye bolg’an usılı)». Shaxs rawajlanıwı individtin’ sociallasıwı ha’m tarbiya tabıwı sha’rayatlarında a’melge asırıladı. Ulıwma psixologiyada ko’pshilik jag’daylarda shaxs sıpatında qandayda bir yadro, ma’ni, individtin’ tu’rli ruwxıy processlerin birlestiriwshi ha’m onin’ xizmetine za’ru’rli izbe-izlik ha’m turaqlılıq bag‘ishlaytug’ın jıyındı ha’m toplam baslang‘ısh statya tu’siniledi.
L.S. Vigotskiy ja’miyetlik ta’jiriybesiz, onin’ ishki islenbesiz, son’ın ala onı ja’ne qayta islengen formada ishkeriden islep shıg’armastan turıp, shaxstın’ rawajlanıwı mu’mkin emesligi (interiorizaciya ha’m eksteriorizaciya nızamları) haqqında jazg’an edi.
Bul haqqında psixologlarg’a tarıyx pa’ninin’ bazı bir paydadaları da qosıladı. G.S. Knabennin’ ko’rsetiwinshe , ««shaxs» insannin’ ja’miyet o’mirindegi qatnası ha’m o’mirde tutqan ornı ko’z qarasınan insang’a ta’n o’zgeshelik». V.A. Shkuratov to’mendegi definiciyanı keltiredi: «Shaxs jamiyet ag’zası ha’m xızmettegi tiri jannın’ sa’wleleniwin ja’miyetlik tu’rlerge ajıratıw … Shaxstı onin’ ja’miyetlik ha’m ma’deniy shen’beri, kelip shıg’ıwı, kasibi, o‘z tipi ha’m t.b.lardın’ o’zgesheliklerinen jıynap alıw mu’mkin».
Ha’zirgi ku’nde psixologiya shaxstı insannin’ ja’miyettegi turmısında qa’liplesetug’ın ja’miyetlik-psixologiyalıq jemisi sıpatında tu’sindiredi. Adam ja’miyetlik tiri jan sıpatında basqa adamlar menen mu’na’siybetlerge kiriskeninde ha’m bul mu’na’siybetler onin’ shaxsın qa’liplestiretug’ın sheshiwshi principke aylanganında, ol jan’a sıpatlarg’a iye boladı.
Shet el psixologiyasında insan shaxsı sıpatında barqarar belgiler jıyındısın sho’lkemlestiretug’ın temperament, sezgirlik, motivler, ta’jiriybeler, beyimlilik, tu’rli turmıslıq jag’daylarg’a beyimlesip atırg’anda mine usı insang’a ta’n bolg’an pikirler ag’ımı ha’m minez-qulqın belgilep beretug’ın manawiyat tu’siniledi.
J. Godfrolanın’ pikirinshe, shaxs ulıwma jag’dayda ha’m genetikalıq, ha’m ja’miyetlik-madaniy ta’sirler menen belgilenedi. «Shaxs» tu’sinigi o‘z ishine ta’biyiy qa’siyetler (jınıs, temperament ha’m t.b.) tiykarında ja’miyetlik ortalıq (shan’araq, mektep , «basqa a’hmiyetliler») ha’m xızmet (oyın, biliw, miynet) penen aktiv o‘z ara ta’sirler procesinde payda bolg’an individke ta’n bolg’an ja’miyetlik sıpatlar jıyındısın birlestiredi.
Insan shaxsı, ken’ tarqalg’an ko’z qaraslarg’a qarsı, q0-jasqa jetkenge shekem o’zgermey qalmaydı. Mısal keltiretug’ın bolsaq, Kaliforniya Unıversitetinin’ bir topar alımlari 1q0 mın’nan artıq adamlardın’ «U’lken Beslik» (hu’jdanlı, sheshimge keliw sheberligi, nevrotizm ha’m ekstravertlik) atı menen belgili shaxsıy sıpatların analiz qilg’an. Bul sifatlar keypiyatqa baylanıslı emes, sonın’ ushın jeterlishe isenimli tu’rde payda boladı. Adamlar jas o’tiwi menen o’mirlik ta’shwishlerdi tezde sheshiwge u’yrenedi, a’sirese, adamgershilikli ha’m mehriybanlı bolıwg’a umtıladı.
Anıq bolıwınsha, hayallarda, erkeklerden parıqlı tu’rde, jas o’tiwi menen nevroz jag’dayları kemeyedi. Eki jınıs wa’killerinde ken’ peyillik biraz kemeyedi. Alımlardın’ pikirinshe, 20–q0 jaslarda quramalı wazıypalardı orınlawda ha’m sho’lkemler du’ziwde ko’mek beretug’ın hu’jdanlıqtın’ ku’sheyiwi baqlanadı. Bir sheshimge keliwge beyimlilik, kerisinshe, ko’pshilik jag’daylarda q0 jastan son’ jarqın payda boladı.
Solay etip, filosoflar, tarıyxshılar, pedagoglar ha’m psixologlarda «shaxs» tu’siniginin’ ha’r tu’rli talıqlawları bar. Bizler bolsa, joqarıda ko’rsetip o’tkenimizdey, R.S. Nemov ta’repinen berilgen shaxstın’, pikirimizshe, ja’ne de anıq ha’m tolıq psixologiyalıq ta’riyiplewden paydalanamız.