Oqiw materiallari

Ekinshi ko’z qaras – shaxslararalıq baylanıslar ortalıg’I shaxstı anıqlaw ha’m barlıq tarawı bolıp xızmet etkeninde shaxstı tu’siniw quralı sıpatındag’ı interindivid shaxsıy atributsiya.
Ko’rip shıg’ıwdın’ u’shinshi ko’z qarası – metaindivid shaxsıy atributsiya. Usı jag’dayda individtin’ o‘z xizmeti arqalı basqalarına ko’rsetetug’ın erkli yamasa erksiz ta’siri ko‘zde tutıladı. Shaxsqa jan’asha qaras penen qaraladı: onin’ individ sıpatları qatarındag’ı a’hmiyetli o’zgesheliklerin tek o’zinde emes, balkim basqa adamlardan da izlew usınıladı. Bunda shaxs basqalarda ideal ta’rizde ko’z aldına keltiriliwi, olardın’ o‘zge turmıs ta’rizi, onin’ shaxs sıpatında o’z aldına ketiwinde ju’zege keledi.
Bunday ideal ko’z aldına keltiriwdin’ a’hmiyeti – subekt xizmeti yamasa onin’ birgeliktegi xizmetin ju’zege shıg’aratug’ın basqa adamnın’ aqılıy ha’m affektiv-za’ru’rli tarawındag’ı real aktiv o’zgerislerden ibarat. Bunday jag’dayda ga’p shaxstın’ basqalarında o‘z o’mirin dawam ettiriwi mu’mkin bolg’an aktiv process haqqında, basqalarında o‘zinin’ dawamıylıg’ın ko‘re biliwi haqqında ketedi. Individ o‘liminen son’ shaxs pu;tkilley joq bolıp ketpesten o‘zgeler o’miri menen dawamıylıg’ın saqlap qaladı. A.S.Pushkin so’zlerin eske alsaq: «Joq, pu’tkilley o’meymen … du’nyada jalg’ız bolsa da shayır qalmag’anısha».



3.Shaxs du’zilisinde biologiyalıq ha’m ja’miyetlik salıstırmalılıq mashqalası
Insan shaxsindag’ı biologiyalıq ha’m ja’miyetlik salıstırmalılıqlar mashqalası – ha’zirgi zaman psixologiyasının’ oraylıq mashqalalarınan biri. Psixologiya pa’ninin’ ju’zege keliwi ha’m rawajlanıwı procesinde «psixik», «ja’miyetlik» ha’m «biologiyalıq» tu’sinikler ortasındag’ı bar bolıwı mu’mkin bolg’an baylanıslar ko’rip shıg’ıldı. Psixik rawajlanıw tolıq tu’rde biologiyalıq ha’m ja’miyetlikten erkin bolg’an belgili bir process sıpatında, ha’m tek biologiyalıq yamasa tek ja’miyetlik rawajlanıwdın’ paydası sıpatında, yamasa olardın’ intividke ko’rsetetug’ın parallel ta’sirinin’ na’tiyjesi sıpatında tu’sindirilgen edi. Solay etip, ja’miyetlik, psixik ha’m biologiyalıq salıstırmalılıqtı ha’r tu’rli tariyiplewshi koncepsiyalardın’ bir qanshasın ajıratıw mu’mkin. [2]
Psixik rawajlanıwdın’ ishki ta’sir na’tiyjesinde ju’zege kelgenligin da’liylleytug’ın koncepsiyalar toparında psixik salıstırmalılıq biologiyalıq ha’m ja’miyetlik salıstırıwlar menen baylanıslı bolmag’an, o‘zinin’ ishki nızamlarına tolıq tu’rde boysınatug’ın ha’diyse sıpatında u’yreniledi. Bunda usı koncepsiyalar ko’z qarasınan insan organizmine psixik xızmettin’ qanday da bir «sıyımı» sıpatında orın ajıratıladı. Bunday pikirlerdi bizler ko’birek psixik ha’diyselerdin’ diniy kelip shıg’ıwın bildiretug’ın avtorlar jumıslarında ushıratamız.
Biologiyalıq koncepsiyalarda psixik salıstırıw organizm rawajlanıwınan keyin ju’z beretug’ın ha’diysenin’ sızıqlı funkciyası sıpatında u’yreniledi. Bul koncepsiyalarg’a tiykarınan, insan qa’siyetleri ha’m jag’dayları, psixik processlerdin’ barlıq o’zgeshelikleri biologiyalıq du’zilistin’ o’zgeshelikleri menen belgilenedi, olardın’ rawajlanıwı bolsa biologiyalıq nızamlarg’a boysınadı. Ko‘p jag’daylarda bul koncepsiyalarda psixik rawajlanıwdı tu’sindirip beriwde tiykarg’ı biogenetikalıq nızam – rekapitulyasiya nızamı qollanıladı. Bul nızamg’a ko’re, individ rawajlanıwı o‘zine tiyisli bolg’an tu’r evolyusiyasının’ tiykarg’ı ko’rinislerinde a’melge asırıladı. Usı ashılıwdın’ sa’wleleniwi ruwxıyattın’ ta’biyatta erkin ha’diyse sıpatında bar bolmaslıg’ı, barlıq ruwxıy ha’diyselerdi biologiyalıq (fiziologiyalıq) tu’sinikler ja’rdeminde ta’riyiplew yamasa tu’sindiriw mu’mkin ekenligi haqqındag’ı pikir bolıp esaplanadı. Bunday ko’z qarastın’ fiziologlar ortasında ju’da’ ken’ tarqalganlıg’ın o’z aldına aytıp o’tiw lazım. Ma’selen, I.P. Pavlov usı ko’z qarastın’ ta’repdarı edi. [1]
Bir qatar ja’miyetlik koncepsiyalar bar bolıp, olar da rekapitulyasiya ideyasınan kelip shig’adı, lekin bunda ol o‘zgeshe ta’rizde payda boladı. Usı koncepsiyalarda individtin’ konspektiv formada psixik rawajlanıwı ja’miyet tarixiy rawajlanıwı, en’ da’slep, manawiy turmıs, madeniyattın’ rawajlanıwı processinin’ tiykarg’ı basqıshların a’melge asırıwı o‘z da’liyllewin tapqan.
Usig’an uqsas koncepsiyalardın’ a’hmiyetin V. Shtern ja’ne de jarqın ta’rizde sa’wlelengen. Ol usıng’an ta’liymatta rekapitulyasiya principi de haywanlar psixikası evolyusiyasın, ha’m ja’miyet ma’nawiyatının’ rawajlanıwı tariyxın qamırap aladı. Onin’ jazıwınsha: «Insan individi go’deklik da’wirinin’ birinshi aylarında qolaysız sezimlerdin’ u’stinligi jag’dayındag’ı an’lanbag’an refleksli ha’m impulsli bar ekenligi menen su’t emiziwshi basqıshın iyelleydi; ekinshi yarım jıllıqta tutıw ha’m ha’r ta’repleme biykar qılıw xizmetin rawajlandırıp, joqarı su’t emiziwshi – maymıl da’rejesine jetedi, ha’m eki jasta gewdeni tik tutıp ju’riw ha’m so’ylewdi iyellegennen son’ a’piwayı insaniy jag’dayg’a erisedi. Oyın ha’m erteklerdin’ birinshi bes jıllıg’ında ol a’yyemgi xalıqlar basqıshında turadi. Son’ın ala mektepke oqıwg’a kiriw, ja’miyetlik bir pu’tinlikke belgili ma’jbu’riyatlar menen qatal tu’rde kirip baradı, - bul insannin’ ma’mleket ha’m ekonomikalıq sho;lkemlerge iye bolg’an ma’deniyatqa ag’za bolıwının’ ontogenetik salıstırılıwı bolıp tabıladı. Mektep da’wirinin’ birinshi jıllarında du’nya ha’m a’yyemgi du’nyanın’ a’piwayı mazmunı bala ruwxına ju’da’ ta’sir etedi, orta mektep jıllarında diniy ma’deniyatqa beriliw qırraları baqlanadı, tek er jetkenlik da’wirinde Jan’a da’wir ma’deniyati jag’dayına tuwrı keletug’ın ma’nawiy da’rejelerge erisiledi».
Lekin, pikirimizshe, bunday uqsaslıqlar keltirilgeninde, ha’r bir ja’miyette tarixiy rawajlanıp, ha’r bir ja’miyetlik-tarixiy sistemada o’zine ta’n bolg’an ta’lim ha’m ta’rbiya sistemasın esapqa alıw za’ru’r. Bunda adamlardın’ ha’r bir a’wladı ja’miyettin’ belgili bir rawajlanıw basqıshına tuwrı kelip, usı basqıshta orın alg’an ja’miyetlik mu’na’siybetlerge kirisedi. Sonin’ ushın insang’a o‘z rawajlanıwında basıp o’tilgen tarixiy basqıshlardı qısqartırılg’an ko’riniste ta’kirarlap otırıw sha’rt emes.
Adamnın’ belgili biologiyalıq tu’r wa’kili sıpatında du’nyag’a keliwin hesh kim ta’repinen biykar etilmeydi. Sonın’ menen birge, insan belgili ja’miyetlik ortalıqta tuwılg’anı ushın tek biologiyalıq obekt sıpatında emes, balkim, belgili ja’miyet wa’kili sıpatında da rawajlanadı. Bul sıyaqlı eki qaras ba’rqulla o‘z ara ta’sirde bolg’anlıqlarınan psixologiya ushın o‘z ara baylanıslardın’ o’zgesheligin anıqlaw a’hmiyetli bolıp esaplanadı.
Adamnın’ psixik rawajlanıw nızamlıqları boyınsha alıp barılg’an ko‘p sanlı izertlewler individ psixik rawajlanıwının’ baslang‘ısh sha’rti onin’ biologiyalıq rawajlanıwı, dep esaplaw imkaniyatın beredi. Individ ruwxıy rawajlanıwının’ tiykarı bolg’an belgili biologiyalıq qa’siyetler ha’m fiziologiyalıq mexanizmler toplamı menen du’nyaga keledi. Lekin bul sha’rtler adam insanlar ja’miyeti sharayatında bar bolg’anda g’ana a’melge asıwı mu’mkin.
Insan ruwxıy rawajlanıwındag’ı biologiyalıq ha’m ja’miyetlik salıstırmalılıqtın’ o‘z ara xizmeti ha’m o‘z ara ta’siri mashqalasın ko’rip shıg’ıp, adam du’zilisinin’ u’sh da’rejesin ajıratıw mu’mkin, bular: biologiyalıq da’reje, ja’miyetlik da’reje ha’m ruwxıy da’rejeler. Solay etip , sonı ko‘zde tutıw kerek, ga’p u’shliktegi: «biologiyalıq – ruwxıy – ja’miyetlik» o‘z ara ta’sirleniw haqqında ketedi. Basqasha etip aytqanda, shaxs du’zilisi biologiyalıq – ruwxıy – ja’miyetliklik u’zliksiz birlikti quraydı.
Ataqlı rossiyalı psixolog B.F. Lomov, shaxs qa’liplesiwi mashqalasın izertlep, shaxstag’ı biologiyalıq ha’m ja’miyetlik salıstırmalılıqtın’ barlıq qıyınshılıg’ı ha’m ha’r tu’rli a’hmiyetliligin ashıp beriwge ha’reket etti. Onin’ bul mashqalag’a ko’z qarasları to’mendegi tiykarg’ı pikirlerge barıp taqaladı. Birinshiden, individ rawajlanıwın izertlep, o’z aldına ruwxıy wazıypalar ha’m jag’daylar analizi menen shegaralanıp bolmaydı. Barlıq ruwxıy wazıypalar shaxs qa’liplesiwi ha’m rawajlanıwı ma’nisinde ko’rip shıg’ılıwı lazım. Usı mu’na’siybet penen biologiyalıq ha’m ja’miyetlik salıstırmalılıqtın’ mashqalası organizm ha’m shaxs salıstırmalılıg’I mashqalası sıpatında payda boladı. Ekinshiden, sonı na’zerde tutıw lazım, bul tu’siniklerden biri biologiyalıq pa’nler shen’berinde, ekinshisi bolsa ja’miyetlik pa’nler shen’berinde qa’liplesken. Lekin ekewi de adamg’a ha’m Homo sapiens tu’rinin’ wa’kili sıpatında, ha’m ja’miyet ag’zası sıpatında mu’na’siybette boladı. Sonın’ menen birge, bul tu’siniklerdin’ har birinde insan o’zgesheliklerinin’ tu’rli sistemaları: organizm tu’siniginde – insan individi du’zilisi biologiyalıq sistema sıpatında, shaxs tu’siniginde bolsa – insannin’ ja’miyet turmısında qatnasıwı sa’wlelengen. U’shinshiden, psixologiya shaxs qa’liplesiwi ha’m rawajlanıwın izertlep, shaxs – individtin’ ja’miyetlik sıpatı ekenliginen kelip shig’adı, bunda adam insan ja’miyetinin’ ag’zası sıpatında payda boladı. Individtin’ bul sıpatı ja’miyetten tısqarıda bar bola almaslıg’ınan, «individ – ja’miyet» mu’na’siybetleri talıqlawınan tısqarıda tu’sinip jetiw mu’mkin emes. Individ shaxsıy o’zgesheliklerinin’ obektiv tiykari bolıp, onin’ o‘zi jasap, rawajlanıp kiyatırg’an ja’miyetlik mu’na’siybetler sisteması xızmet etedi. Solay etip, to’rtinshiden, shaxstın’ qa’liplesiw ha’m rawajlanıw processin insan ta’repinen usı ja’miyette belgili bir tarixiy basqıshta quralg’an ja’miyetlik da’stu’rlerdin’ o’zlestiriliwi sıpatında ko’rip shıg’ıw za’ru’r. Bunda ja’miyet ta’repinen bul processtin’ arnawlı ja’miyetlik institutlar, birinshi na’wbette, ta’lim ha’m ta’rbiya sisteması ja’rdeminde bag’darlanıwın ko‘zde tutıw lazım.
Bunnan kelip shıqqan halda to’mendegi juwmaqtı keltiriw mu’mkin: individ rawajlanıwı o’zgesheliklerin belgileytug’ın principler sistemalı o’zgeshelikke iye bolıp, joqarı dinamikalıq penen ajıralıp turadı, yag’nıy, rawajlanıwdın’ ha’r bir basqıshında ha’r tu’rli orınlardı iyelleydi.