Oqiw materiallari

Shaxs ja’miyetlik rolleri teoriyası (amerikalı psixolog E. Bern ha’m nemis psixologı K. Levin). Usı psixologiyalıq teoriya insannin’ o’mirde belgili bir, o’zine ta’n bolg’an ja’miyetlik rollerin atqarıwdan kelip shıg’adı. Mine usı roller adam shaxsının’ tiykarg’ı o’zgesheligi bolıp esaplanadı.
Bunday teoriyanın’ belgili bolg’an tu’rlerinen biri amerikalı psixolog Erik Bern ta’repinen usınılg’an. Onin’ ko’z qarasına ko’re, adam basqa rollerden ko’birek to’mendegi ja’miyetlik rollerin orınlaydı: bala roli, ata-ana roli ha’m u’lken adam roli.
Bala roli u’lken adamnın’ o‘zin baladay seziwin dawam etiwinde ha’m bala sıpatında tutıwında payda boladı (juwapkershiliksiz, a’shkara qıladı, arazlaydı, itibar ha’m g’amxorlıq talap etedi ha’m t.b.). Ata-ana roli adamnın’ basqalar ushın juwapkershilikti, olarg’a g’amxorlıqtı o‘z moynına alıwı, basqalarına u’yretiwi, jazalawı, talap etiwinde ha’m t.b.larda payda boladı.
Ata-ana roli adam o‘zin, haqıyqatında da, u’lken adamlar o’zlerin bir-birine salıstırg’anda qanday tutıwları lazım bolsa, usınday tutıwlardan ibarat boladı. Ha’r kimnin’ shaxsıy erkinligi ha’m g’a’rezsizligin hu’rmet qıladı, huqıqın ta’n aladı, isenedi, qollap-quwatlaydı ha’m t.b.
Fizikalıq «maydan» tu’sinigi ha’m topologiyada qabıl qılıng’an su’wretlew principlerin qollanılg’an halda, K. Levin individ ha’m ortalıq ortasındag’ı mu’na’siplilik buzılg’an jag’dayındag’ı minez-qulıqtın’ dinamikalıq sisteması koncepsiyasın islep shıqtı.
K. Levin koncepsiyasında baslang‘ish jag’day sıpatında individtin’ «o’mirlik boslıg’ı» ishinde belgili bag’dar, u’lkenlilik ha’m tayanısh noqatına iye bolg’an, onin’ psixologiyalıq ku’shleri (umtılıwlar, qa’lewler ha’m t.b.) payda bolatug’ın ha’m o’zgeretug’ın anıq maydan sıpatında qabıl etiledi. «Maydan» nın’ bir tu’rli aymaqları individti tartadı, basqaları iyteredi. Obektlerdin’ bul sıpatı minez-qulıq «maydan» ku’shleri menen ha’reketlenetug’ın minez-qulıqtın’ motivaciyalı du’zilisin xarakterlewshi valentlik (salıstırmalı da’rejede) dep ataladı. Va lentlik shaxs ha’m onin’ maqsetleri, joldag’ı tosıqlar ha’m t.b.lar ja’mlengen psixologiyalıq «boslıqtı» o‘z ishine alatug’ın anıq jag’daydın’ wazıypası bolıp esaplanadı.
Joqarıda sanap o’tilgen teoriyalardan tısqarı, tu’rli ilmiy-psixologiyalıq bag’darlar da bar. Bunday bag’darlardan biri bolıp, ulıwmainsanıylıq psixologiya bolıp esaplanadı. Ulıwmainsanıylıq bag’dar psixologları ushın shaxs tek a’tiraptag’ı waqıyalıqqa emes, balkim, shaxsan o’zine tiyisli bolg’an psixologiyalıq payda bolıp tabıladı. Ulıwmainsanıylıq psixologiyanın’ wa’killeri K. Rodjers ha’m A. Masloudir.⁴²[q]
Terapiyadag’ı o‘zinin’ metodın K. Rodjers nodirektiv, yag’nıy, kesel adamda ja’mlengen metod dep ataladı. Bul metodqa tiykarınan, shıpaker biytapqa basım otkeriwi kerek emes. Shıpaker ha’m biytap ortasındag’ı baylanıs bir-birine salıstırg’anda hu’rmetke tiykarlang’an bolıwı kerek, bunda olardın’ ekewi de sa’wbet yamasa baylanıstın’ ten’ huqıqlı qatnasıwshısı bolıp esaplanadı. Terapevttin’ wazıypası shıpakerdin’ biytap ushın ekinshi «Men» i sıpatında payda bolıwı ha’m onin’ ishki du’nyasına itibarlı bolg’an jag’daydı jaratıwdan ibarat. Bunday jag’dayda qarıydar barlıq keshirmeleri, sezimleri qızıg’ıwları da qabıl etiliwin sezedi, bul ta’jiriybede jan’a qırraların ashıwg’a, bazı birde bolsa ol yamasa bul keshirmeler ma’nisin birinshi ma’rte an’lap jetiwge ja’rdem beredi .⁴³[q]
Rodjers shaxs teoriyasının’ oraylıq halqası bolıp, o‘zin bahalaw da’rejesi bolıp esaplanadı. Balanın’ u’lkenler ha’m basqa adamlar, balalar menen o‘z ara mu’na’siybetlerge kirisiwi na’tiyjesinde onda o‘zi haqqında ko’z qaraslar payda boladı. Lekin o‘zin bahalawdın’ qa’liplesiwi qarama-qarsılıqsız o‘tpeydi. Ko‘pshilik jag’daylarda a’tira’ptag’ılardın’ baha beriwi o‘zin bahalaw menen say kelmeydi. Insan ko‘inese a’tira’ptag’ılar bahasın qabıl qılıw yamasa o‘z pikirinde qalıwdan birin tan’lay almay, qıyın jag’dayda qaladı. Quramalı «salıwtırıw» procesi ju’z beredi, bunı Rodjers «janlı bahalaw procesi» dep ataydı, sebebi da’slep bahalaw deregi bala organizminde bolıp o’tedi, yag’nıy, bul jerda biz ja’ne bir ma’rte tuwma sıpatlar tu’sinigi menen du’gisemiz.
Psixologiyadag’ı ulıwmainsanıylıq bag’dardın’ basqa wa’kili amerikalı psixolog Abraxam Xarald Maslou boladı. Onin’ ko’z qarasına ko’re, insannin’ tiykarg’ı mu’ta’jligi – bul o‘zin aktuallastırıw, o‘zin bekkemlew ha’m o‘zin payda etiw. A. Maslou onin’ jazıwınsha: «O‘zin aktuallastırıwshı adamlardın’ ha’mmesi qanday da bir xızmet menen ba’nt boladı … Olar bug’an berilgen bolıp, olar ushın bul jumıs ju’da’ qa’dirli – bul o’zine ta’n ta’jiriybe». Bunday tu’rge tiyisli adamlar joqarı qa’diriyatlardı a’melge asirıwg’a umtıladı (olar ishinde – jaqsılıq, haqıyqat, insaplılıq, go‘zzallıq, haqıyqatlıq, jetiklik ha’m basqaları ), bunday adamlar ushın bular o’mirilik a’hmiyetli za’ru’rlik bolıp xızmet qıladı. Shaxs du’zilisi Maslou boyınsha tartipli sistemadan yamasa mu’ta’jlikler da’rejesinen ibarat. Bul mu’ta’jliklardi to’mennen joqarıg’a sanap o‘temiz: fiziologiyalıq (organikalıq) mu’ta’jlikler, qa’wipsizlikke bolg’an mu’ta’jlikler, tiyisli ha’m muhabbatqa bolg’an za’ru’rlikler, hu’rmet etiw mu’ta’jlikleri, biliw mu’ta’jligi, estetik mu’ta’jlik ha’m o‘zin aktuallastırıw mu’ta’jlikleri.⁴⁴[q]
Joqarı da’rejede rawajlang’an shaxs insanda bar bolg’an o‘zinin’ barlıq qa’biletlerin tolıq rawajlandırıw, alg’a ilgerilew ha’m morallıq o’siwge umtılıw sıyaqlı aktuallastırıw za’ru’rlikleri bildiretug’ın o’zgeshelikke iye boladı.
Insan mu’ta’jlikler da’rejesi ha’m ol yaki bul mu’ta’jliktin’ shaxs du’zilisi iyelegen ornının’ o’zgeriwin belgileytug’ın to’mendegi nızamlılar bar: joqarıraq da’rejedegi mu’ta’jlikler insannin’ to’menirek da’rejedegi mu’ta’jlikleri az da’rejede bolsa da, qanaatlandırılg’anj ag’dayda g’ana ju’zege kelip, a’hmiyetli ha’m aktual mu’ta’jlikke aylanadı; eger insanda jan’a mu’ta’jlik ju’zege kelip, aktuallasqanında, onın’ anıq mu’ta’jlikler da’rejesi de qaytadan du’ziledi.
Maslou pikirinshe, o‘zin aktuallastırıw - bul ha’r dayım rawajlanıw ha’m o‘z imkaniyatların a’meliyatqa ja’riya etiw processi. Maslou o‘zin aktuallastırıw – tuwma ha’diyse bolıp, insan ta’biyatına kiredi dep esaplaydı. Insan jaqsılıq, morallıq, ken’ peyillilikke bolg’an mu’ta’jlikleri menen tuwıladı. Olar insannin’ tiykarın quraydı, ha’m adam bul mu’ta’jliklerdi jariya etiwdi biliwi kerek boladı.⁴⁵[q]
Rossiya psixologiyasında shaxs tarawında belgili bolg’an izertlewler L.S. Vigotskiy mektebi wa’killerinin’ teoriyalıq isleri menen baylanıslı. Shaxs mashqalasın sheshiwge A.N. Leontev ha’m L.I. Bojovich u’lken u’lesin qosqan.
L.S. Vigotskiy, L.I. Bojovich ta’repinen kirgizilgen jetekshi xızmet ha’m rawajlanıwdın’ ja’miyetlik jag’dayi tu’siniklerine su’yenip is ko’riw bala o’mirinin’ ha’r tu’rli da’wirlerinde xızmettin’ o‘z ara ta’siri ha’m shaxslararalıq qarım-qatnastın’ quramalı dinamikasında ishki ko’z qaras dep atalatug’ın du’nyag’a belgili ko’z qaras penen qaraw qa’liplesiwin ko‘rsetti. Bul ko’z qaras shaxstın’ a’hmiyetli o’zgesheliklerinen biri, xızmet jetekshi motivleri jıyındısı sıpatında tu’siniletug’ın rawajlanıwdın’ sha’rti bolıp esaplanadı.
A.N. Leontev o‘zinin’ oraylıq orındı xızmet tu’sinigi iyelegen shaxs du’zilisi ha’m rawajlanıwı koncepsiyasın usınadı. L.I. Bojovichtin’ koncepsiyasına uqsas, bul koncepsiyada da, shaxstın’ tiykarg’i ishki o’zgesheligi shaxstın’ motivaciya tarawı bolıp esaplanadı. Onin’ teoriyasındag’ı a’hmiyetli tu’sinik insan xizmeti maqsetlerinin’ onin’ motivlerine, yag’nıy, usı waqıtta tikkeley qo‘zg‘atıwshıg’a bag’darlang’anlıqqa bolg’an mu’na’siybetin sa’wlelendiriwshi shaxsıy a’hmiyet bolıp tabıladı. Shaxsqa tiyisli bolg’an xızmet tu’rleri qanshelli ken’, ha’r tu’rli bolsa, olar sonshelli rawajlang’an ha’m tartipli, shaxstın’ o‘zi bolsa sonshelli manawiy jaqtan bay boladı.
Juwmaq ornında, shaxs boyınsha izertlewler ha’zirgi ku’nde de belsendilik penen alıp barılıp atırg’anın aytıp o’tiw lazım. Ha’zirgi zaman izertlewlerinin’ a’hmiyetli o’zgesheligi teoriyalıq ko’z qaraslar eksperimental izertlewler tiykarında qa’liplesiwinen ibarat .[2]