Oqiw materiallari

Fizikalıq ko’z qarasqa ko’re, «Men-koncepsiyası» adam denesi ha’m organizminin’ psixofiziologiyalıq ha’m anatomikalıq o’zgesheliklerinde: ko’riw, esitiw, awırlıq , jınıs, boy o‘lshemi ha’m basqaları da payda boladı. Bularg’a ja’ne kiyiniw a’debi, unatqan avtomobil markası, u’y-jay tu’ri, jasaw territoriyasın kirgiziw za’ru’r.
Akademik ko’z qarasqa ko’re, «Men-koncepsiyası» mektepte alıng’an bahalar ha’m erisilgen jetiskenlikler, oqıwg’a bolg’an qa’lewler ha’m ta’jiriybeler, ha’m usı sıyaqlılarda sa’wlelenedi. A’dette , olar eki da’rejege bo’linedi: a) matematika, a’debiyat, shet tiller ha’m basqa pa’nlar boyınsha erisilgen jetiskenliklerdin’ qay da’rejede jaqsı ha’m joqarı ekenliginde payda bolatug’ın akademik jetiskenliklerdin’ ulıwma jaqtan bahalanıwı; b) shaxsıy jetiskenliklerdin’ bir qıylı ja’miyetlik topar yamasa bir a’wladqa ta’n bolg’an basqa adamlardın’ jetiskenlikleri menen salıstırıw tiykarında qa’liplesetug’ın akademik jetiskenliklerdin’ ja’miyetlik jaqtan bahalanıwı.
Ja’miyetlik ko’z qarasqa ko’re, «Men-koncepsiyası» a’tiraptag’ı adamlar menen – shan’araq shen’berinde, qon’sılar arasında, jumıs ornında o‘z ara mu’na’siybetlerdin’ ornatılıwına baylanıslı boladı. [2]
Ja’miyetlik «Men» bizin’ basqa adamlar, ja’miyet turmısına kirgen halda bul ja’miyetke salıstırg’anda bazıbir ma’jbu’riyatlardı orınlawımız, basqasha aytqanda, ja’miyetlik roller: oqıwshı , ul-qız, dos, sportshı, ayrıqsha, jigit, qız balanın’ rolin oynag’anımız ushın payda boladı. Biz basqa adamlar menen roller da’rejesindegi qarım-qatnasta ju’da’ ko‘p waqtımızdı o’tkeremiz.
Transshaxsıy ko’z qarasqa ko’re, «Men-koncepsiyası» o’mir mazmunı mashqalasın sheshiwge juwapker bolg’anlıg’ı, insan diniy qarasları yamasa olardın’ joq ekenligi menen tikkeley baylanıslılıg’ı sebebinen a’hmiyetli bolıp esaplanadı.
Ha’r bir «Men» principler, pikir ju’ritiwler, morallıq qag’ıydalar, maqsetler, motivaciyalardın’ anıq sisteması. Balkim, ha’r bir «Men» o‘z tiline iye. Bunday tiller qatarına ha’reketler, belgiler, mazmunlar, ishki so’ylew tilleri kiredi (7.2 keste).
Ulıwma alg’anda, adamnın’ neshege shekem «Men» i bolıwı mu’mkin? Kelin’, joqarıda keltirilgen bazı bir «Men» lerdi sanap o‘temiz.
1. «Subektiv (nahaqlıq) Men» – bul dawagerlik da’rejesi, jetiskenlikler motivaciyası, o‘zin ju’zege shig’ariwg’a umtılıw, sonday-aq, o‘z qa’biletlerin arttırıp ko’rsetiw. Bunday «Men» nin’ ja’ne bir tu’ri sıpatında tuwma qırra – basqalari ha’reketin durıs tu’sindirmew, shaxsıy sıpat ha’m jobaların asırıp ko’rsetiwden ibarat «su’yikli Men» payda boladı.
2. «Sa’wlelendirilgen Men» sociallasıw procesinde payda boladı. Bul ko’z qaraslar jıyındısı basqalarının’ biz haqqımızdag’ı pikirleri. Individ basqalarına qarap, o‘z ha’reketlerine ha’mme waqıt o’zgerisler kirgizip turadı. Basqaları onin’ ushın ja’miyetlik ayna wazıypasın orınlaydı.
q. «Basqaları ku’tken Men» – bul menin’ pikirimshe, basqaları mende ko’rmekshi bolg’anları, mennen ku’tip atırg’anları. Bunda ekilengen sa’wlelendiriwdi aytıp o’tiw lazım: mende haqıyqatında da ko’rmekshi bolg’an o’zgeshelikler emes, menin’ pikirimshe, ko’rmekshi bolg’anlar bolıp esaplanadı.
Ko‘p jag’daylarda «Kutilgen Men» tarawın ata-analar belgileydi. Ayırım waqıtta olar o‘z perzentlerine bul haqqında tuwrıdan-tuwrı aytadı («Haqıyqıy muzikashı bolıp jetisiwin a’rman qılaman» (alım, shayır ha’m t.b.).
A’dette, «Kutilgen Men» biz ushın abıroylı bolg’an insang’a bag’darlang’an halda du’ziledi. Bul ata, ana, ag’ayinler yamasa doslardan biri, bazı bir waqıtta ustaz da bolıwı mu’mkin. Bul insannin’ abıroyı qanshelli ku’shli bolsa , onin’ ku’tilgenlerine salıstırg’anda bag’dar da sonshelli ku’shli boladı.
4. «Ko’rgizbeli Men» yamasa «Ko’rgizbeli Men» u’lken koncertlerde o‘zinin’ iyellep turg’an da’rejesin ko’rsetiw, o’z aldına ko‘riniw ushın ko’shege kiyiletug’ın ko’ylekti esletedi. «Ash Men» – bul basqalarında jaqsı ko’z qaras qaldırıw ushın ko’rsetiletug’ın minez-qulıq aktlerinin’ jıyındısı. Sonday-aq, biz o‘z da’rejemiz yamasa ja’miyetlik rolimizden qatan’ ko’z qaras bildiretuig’ın qaraslar,ideyalar, minez-qulıq a’deti ha’m usı sıyaqlılardı kirgiziw mu’mkin.
5. «Uy’degi Men» ko’shede kiyetug’ın ko’ylekti sheship, minez-qulıqtın’ ko’rgizbeli a’detler taslap, bosasqanda payda boladı. Ma’selen, lawazıwlı general ha’r dayım og’an basshılıq etip, ha’tte, dawısın ko’teretug’ın hayalının’ boysınatug’ın quwırshag’ına aylanadı. Yamasa juwas zıyalı injener u’yindegi hayalı ha’m balaların qıynaytug’ın zalımg’a aylanadı.
6. «Ken’ peyilliliky Men» - en’ jaqın adamlardan da sır tutılatug’ın «U’ydegi Men» nin’ jasırın bo’legi. Ha’r birimizde, ha’tte, jaqın adamlarımızdan jasıratug’ın sırlarımız tabıladı. Ol o‘zimiz jalg’ız qalg’anımızda ashıwg’a imkan beriwimiz mu’mkin bolg’an, qashan ju’z bergen ha’m keshirip bolmaytug’ın qa’telik bolıp esaplanatug’ın, an’lanbag’an ha’m basqaları ta’repinen qaralanatug’ın qa’lewler (a’sirese, jınısıy) ha’m basqaları sıyaqlı jaman a’detlerden qa’liplesedi. Basqasha etip aytqanda, bul biz basqalarda seziletug’ın, lekin o‘zimiz payda qılatug’ın ha’reketler ha’m qırralar ushın fond bolıp tabıladı.
«Men» nin’ aqırg’ı u’sh turi belgili ko’riniste bir-biri menen yamasa o‘z ara baylanıslı boladı. «Men» nin’ basqa tu’rlerine qarag’anda, olardın’ o‘z ara baylanıslılıg’ı ku’shli boladı. To’mendegi belgileniwlerdi kiritemiz:
- «Ash-Men» - «Ashkara Men»;
- «U’y-Men» - «U’ydegi Men»;
- «Shın-Men» - «Shın kewilden Men».
Olar bunday tartipte basqalarına isenim bildiriw ha’m sır tutılg’an haqıyqat da’rejelerinin’ kemeyiwi boyınsha jaylastırılg’an. Ma’selen, ko’pshilik bizin’ «Ya-Men» imizdi ko’birek, «Shın-Men» imizdi bolsa kemirek biledi. Lekin en’ haqıyqıy «Men» «Shın-Men», en’ aljasıw bolsa – «Ash-Men». Ortada jeterlishe haqıyqıy ha’m jaqın adamlarg’a tanıs bolg’an «U’y-Men» jaylasadı.[1]
Solay etip, juwmaq etiw mu’mkin: «Men» imiz benen qanshelli az adam tanıs bolsa, ol haqqındag’ı mag’lıwmat sonshelli haqıyqıy boladı. «Men»imizdi iyelegen adamlar sanı, «Men»imiz haqqındag’ı haqıyqat ko’lemi teris proporsional baylanıslılıqta jaylasadı:
- «Ash-Men» - uzaqtagı basqaları ushın mag’lıwmat;
- «U’y-Men» - jaqındag’ı basqaları ushın mag’lıwmat;
- «Shın-Men» - tek o‘zi ushın mag’lıwmat.
«Men» imizdin’u’sh modallıg’ı
Endi ajıratılg’an belgilaniwler tiykarında juwmaqlardı sa’wlelendiriwimiz mu’mkin: «Ash-Men» - bul o‘zi haqqındag’ı ko’birek jalg’an ha’m azg’ana haqıyqat, basqa so’zler menen aytqanda, kemshiliklerdin’ azırag’ın ko’rsetip, abzallıqların, bazı da olar oylap tabılg’an bolsa da, joqarı da’rejede ko’rsetiw; «U’y-Men» - aralıq taraw – 50% ko’rsetiletug’ın kemshilikler ha’m 50% ko’setiletug’ın abzallıqlar; «Sa-Men» - haqıyqattı joqarı da’rejede ha’m jalg’andı kemirek da’rejede biliw, basqasha etip aytqanda, abzallıqlardı azıraq ashıp beriw ha’m kemshiliklerdi ko’birek anıqlaw.
Usıg’an uqsas sanlar sızıg’ı tiykarında pragmatik piker ju’ritiwler jatadı. Haqıyqatında da, ha’r birimizge belgili, adam o’zinde hesh na’rseni jasıra almaydı; jaqınlardan kem shiliklerin jasırıw paydası joq; uzaqtag’ılarg’a kemshiliklerdi ko’rsetiw qa’wipli bolıp tabıladı.
Ha’mmeden ko‘re ko’birek o‘zimizdi baqlag’anımız ushın, barlıq o‘zi haqqındag’ı haqıyqattı biledi. Jeterli da’rejede ko‘p jag’daylarda «Men»imizdin’ unamlı ha’m unamsız ta’replerin bilgen jaqınlarımız tu’rli jag’daylarda bizlerdi baqlaydı. Jaqınlarımızdı qanshelli ko’birek kemshilik ha’m nuqsanlarımızda isendiretug’ın bolsaq, olarda sonshelli da’rejede insanıylıq kewil bildiriwdi oyatamız, o‘z ara mu’na’siybetlerimiz de sonshelli shın kewilden boladı, solay etip, olar usı da’rejede ja’rdem qolın sozıwg’a tayar turadı. Durıs, a’lbette, jaqınlarg’a o‘z kemshiliklerin ko’rsetiwdin’ de belgili ko’lemi bolıwı kerek.
Uzaqtag’ılardan kemshiliklerdi, jaqsısı, jasırın ha’m abzallıqların olarg’a ko‘rsetken ma’qul. Individ biytanıs adamlarga o‘z kemshiliklerin ko’rseter eken, onı ta’rbiya ko‘rmegen adam sıpatında qabıl etip, ol menen ha’r qanday baylanıslardı pu’tkilley u’ziwleri mu’mkin. [2]
«Ya-Men» - maqul bolmag’an ko’z qarastın’ yamasa o‘zin adamlarg’a ko‘z-ko‘z etiw sezimtallı qa’lewinin’ miywesi emes. Bunın’ arqasında teren’ ja’miyetlik maqsetke muwapıqlıq turadi: o‘zinin’ en’ jaqsı sıpatların ko’rsetiwge umtılıw, o’zine ko’z qaras ta’jiriybesin, ha’reketlerin baqlaw qılıwdı, solay etip, o‘z minez-qulqın teren’lestiriwdi qa’liplestiredi. O‘zin tutıw ma’deniyatı u’y sha’rayatında emes, balkim, ta’ntanalı bayram keshelerinde, doslar ha’m miymanlar arasında ju’zege keledi.
Solay etip, o‘z «Men» inin’ barlıq keshirmesi go’deklik da’wirde baslanatug’ın ha’m I.S. Kon «Menni jan’alıq etiw » sıpatında belgilegen shaxs qa’liplesiwi procesinin’ na’tiyjesi bolıp esaplanadı. Bir jasar bala denesindegi sezimleri menen tısqarıdag’ı denelerden ju’zege keletug’ın sezimler ortasındag’ı ayırmashılıqtı an’lay baslaydı. Son’ın ala, 2-q jasta bala og’an zawıq bag‘ıshlaytug’ın process ha’m o‘zinin’ deneler menen ha’reketleri na’tiyjesin u’lkenlerdin’ deneli ha’reketlerine «Men o‘zim!» talabın qoyg’an halda, ajırata baslaydı. Ol birinshi ma’rte o‘zin a’tirap - ortalıqtan ayıra tutıw menen birge, basqalarına qarama-qarsı turg’an jag’dayda o‘z ha’reketlerinin’ subekti sıpatında an’lay baslaydı. Balalar baqshası ha’m mektep shegarasında, kishi klasslarda u’lkenler, ata-analar ha’m oqıtıwshılar ja’rdeminde shaxsıy psixik sıpatların bahalawg’a waqıtsha jetiskenlik ha’m kemshiliklerinin’ sebebin an’law da’rejesinde jantasıw imkaniyatı tuwıladı. Solay etip, o’spirimlik da’wirde ja’miyetlik turmıs ha’m miynet xizmetine aktiv kiriwi na’tiyjesinde ja’miyetlik-morallıq o‘zin bahalawının’ ken’eyittirilgen sisteması qa’liplese baslaydı, o‘zin an’law rawajlanıwı shegine jetip, tiykarınan, «Men» obrazı qa’liplesedi.