Oqiw materiallari

4. Shaxs haqqında psixologiyalıq teoriyalar
Shaxs psixologiyası rawajlanıwın u’sh da’wirge ajıratıw mu’mkin, bular: filosofiyalıq-a’debiyat, klinik ha’m ta’jiriybeli.
Izertlewlerdin’ birinshi da’wiri a’yyemgi alımlardın’ isleri menen baslang’an bolıp, XIX a’sirdin’ baslarına shekem dawam etti. Filosofiyalıq-a’debiyat da’wirinde shaxs psixologiyasının’ tiykarg’ı mashqalaları insannın’ morallıq ha’m ja’miyetlik ta’biyatı haqqındag’ı ma’selelerden ibarat boldı. Shaxs haqqındag’I birinshi anıqlamalar jeterli da’rejede ken’irek edi. Olar o‘z ishine insanda barlıq na’rselerdi ha’m shaxsan o‘ziniki bolg’an: onin’ biologiyası, psixologiyası, mal-mu’lki, minez-qulqı, ma’deniyatı ha’m t.b.lardı ja’mlegen edi.
XIX a’sirdin’ birinshi o‘n jıllıqlarında shaxs psixologiyası mashqalaları menen filosoflar menen bir qatarda shıpaker-psixiatrlar da shug’ıllana basladı. Olar birinshiler qatarında klinika sha’rayatlarında awırıw shaxsı u’stinen ha’mme waqıtr baqlawlar alıp bardı, onin’ minez-qulqın jaqsıraq tu’siniw maqsetinde awırıw adam o’miri tariyxın u’yrendi. Psixiatrlardın’ dıqqat orayında awırıw adamda a’dette anıqlanatug’ın shaxs o’zgeshelikleri boldı. Keyinshelli olar ta’repinen anıqlang’an o’zine ta’n o’zgeshelikler Salamat adamlardın’ derlik barlıg’ında bar ekenligi, lekin olarda ku’shsiz jag’dayda, kesel adamda bolsa ju’da’ ku’shli ta’rizde sa’wleleniwi anıqlandı. Bul, ma’selen, qa’weterlik ha’m rigidlik, zatormojennosti ha’m qo‘zg‘alıwshan’lıq jag’daylarına tiyisli bolıp esaplanadı.
Shaxstı anıqlaw qırraları shıpaker-psixiatrlar ta’repinen usınday atamalar menen belgilengen edi, olar ja’rdeminde ha’m normal, ha’m patologik, ha’m aksentuirovannuyu shaxsqa ta’riyip beriw mu’mkin edi. Usıg’an qaramastan, usı jantasıw psixologiya ko’z qarasınan bekkem dep esaplanbaydı. Bunday jantasıwlar normal shaxstı anıq tu’rde ta’riyiplew ushın ju’da’ qısqa ha’m jeterli emes. Bunday anıqlaw turine ha’r tu’rli sha’rayatlarda anıq belgileytug’ın, ba’rqulla unamlı, «mu’na’sip» bolg’an shaxs o’zgeshelikleri kirgizilmegen edi. Bularg’a mısal etip, ılayıqlı, morallıq sipatlar ha’m basqa shaxs o’zgesheliklerin keltiriw mu’mkin.
XX a’sirdin’ da’slepki on jıllıqlarına kelip g’ana, shaxs, og’an shekem insan jag’dayları ha’m biliw processlerin izertlew menen shug‘ıllanıp atırg’an psixologlar ta’repinen u’yrenile basladı. XX a’sirde psixologiyada ta’jiriybe izertlewleri jedel alıp barılg’anı ushın, olarg’a ko’z qaraslardı anıq tekseriw ha’m tiykarlang’an faktlerge iye bolıw maqsetinde mag’lıwmatlardı matematikaliq-statistikalıq usılında esaplaw qollanıldı. Usı tiykarda, psixologlar ushın uzaq jıllar dawamında mu’na’sip shaxstı izertlewdin’ isenimli ha’m valid test metodların islep shıg’ıw birinshi na’wbettegi wazıypa bolıp qaldı.
Shaxsqa tiyisli bolg’an teoriyalar ha’m koncepsiyalardı klassifikaciyalawg’a salıstırg’anda jantasıwlardın’ ha’r tu’rli waqıtları bar. Ma’selen, R.S. Nemov shaxsqa tiyisli teoriyalardın’ 48 tu’rin keltiredi, olardın’ ha’r biri klassifikaciyalawg’a tiykar bolatug’ın bes ko’rsetkish boyınsha bahalanıwı mu’mkin. Bularg’a minez-qulıqtı tu’sindirip beriw usılı; shaxs haqqında mag’lıwmatlarg’a iye bolıw usılı; shaxsqa mu’yesh astınan qaraw; jas da’rejeleri; shaxstı ta’riyiplep beriwshi tu’sinikler sıyaqlı ko’rsetkishler kiredi.[2]
Bar bolg’an shaxs teoriyalarının’ ha’mmesin minez-qulıqtı tu’sindirip beriw usılı boyınsha psixodinamikalıq, ja’miyetlikdinamikalıq ha’m interaksion teoriyalarg’a bo‘liw mu’mkin. Psixodinamikalıq teoriyalarg’a shaxstın’ ruwxıy yamasa ishki o’zgesheliklerinen kelip shıg’ıp, onı ta’riyipleytug’ın ha’m minez-qulqın tu’sindirip beretug’ın teoriyalar kiredi. Ja’miyetlik dinamikalıq teoriyalardın’ ko’z qarasına ko’re, minez-qulıq determinatsiyasında tiykarg’ı orındı sırtqı jag’daylar iyelleydi. Interaksion teoriyalar insannin’ aktual xizmetin basqarıwdag’ı ishki ha’m sırtqı principlerdin’ o‘z ara ha’reketi principine tiykarlang’an.
Shaxs haqqında mag’lıwmatlarg’a iye bolıw usılına ko‘re barlıq teoriyalardı eksperimental ha’m noeksperimentallarg’a bo‘liw mu’mkin. Eksperimental shaxs teoriyalarına ta’jiriybe o’tkeriw jolı menen to‘plangan mag’lıwmatlardı talıqlaw ha’m ulıwmalastırıwg’a tiykarlang’an teoriyalar, noeksperimentallarg’a bolsa – avtorları ta’jiriybege mu’ra’jat etpesten turıp , turmıslıq ko’z qaraslarg’a, baqlawlar ha’m ta’jiriybege tayangan halda teoriyalıq bilimlerdi ulıwmalastıratug’ın teoriyalar kiredi.
Na’wbettegi teoriyalardı klassifikaciyalawg’a tiykar bolıp xızmet etetug’ın ko’z qaras avtorlardın’ shaxsın du’ziliske iye bolg’an yamasa dinamikalıq payda sıpatında belgileytug’ın qaras bolıp tabıladı. Du’ziliske iye bolg’an teoriyalar qatarına tu’sinikler sisteması ja’rdeminde belgileniwshi shaxs du’zilisin anıqlaw tiykarg’ı mashqala bolıp esaplanatug’ın teoriyalar kiritiledi. Dinamikalıq teoriyalar dep, tiykarg’ı teması shaxs rawajlanıwında qayta du’ziw, o‘zgerttiriw, yag’nıy, onin’ dinamikasına tiyisli bolg’an teoriyalarg’a aytıladı.
Sonday-aq, jas ha’m pedagogikalıq psixologiyada ju’zege kelgen bir qatar shaxs teoriyaları bar. Bunday teoriyalar shaxs rawajlanıwının’ insan tuwılg’anınan baslap mektepti pitiriwge shekem bolg’an, shegaralang’an jas da’wirin ko’rip shıg’ıwg’a tiykarlang’an. Bunnan tısqarı, avtorları o‘z aldılarına shaxs rawajlanıwın insannin’ pu’tkil o’miri dawamında baqlaw wazıypasın qoyg’an teoriyalar da bar.
Shaxs teoriyaların klassifikaciyalaw ushın tiykar bolatug’ın ja’ne bir jag’day, bul teoriyalardag’ı shaxstın’ ishki qa’siyetleri, qırraları ha’m sıpatları yamasa onin’ sırtqı belgileniwi, ma’selen, minez-qulqı ha’m ha’reketlerine qaratılg’an itibar. Usı tiykarda qırralar teoriyaların ajıratıw mu’mkin . Teoriyalar bul toparının’ jag’daylarg’a qaray, barlıq adamlar bir-birinen o’z aldına, erkin qırralarının’ rawajlang’anlıg’ının’ toplamı ha’m da’rejesi menen parıqlanadı, shaxs haqqındag’ı mag’lıwmatlardı bolsa, test yamasa shaxs qırraların anıqlaw ha’m ko’rinislerdin’ basqa usılı ja’rdeminde, ma’selen, belgili bir insandı baqlag’an tu’rli adamlardın’ turmıslıq baqlawların ulıwmalastırıw tiykarında alıw mu’mkin. Shaxs qırralarına baha beriwdin’ ekinshi usılı barlıq adamlardı tipologik toparlarg’a birlestiriwden ibarat. Bunda bir qıylı tipologik toparg’a tiyisli bolg’an adamlar jaqın psixologiyalıq o’zgesheliklerge iye boladı, ha’m olar o’zlerinin’ minez-qulqı menen bir-birine ju’da’ uqsas boladı.
R.S. Nemov ta’repinen ko’rip shıg’ılg’an shaxs teoriyalarının’ klassifikaciyalarınan tısqarı basqa klassifikaciyalar da bar. Usılardan biri B.V.Zeygarnik ta’repinen ko’rip shıg’ılg’an barlıq shaxs teoriyaların mazmun-a’hmiyet ha’m tariyxiy principlerde, olardın’ ju’zege keliwi ha’m rawajlanıwı sha’rayatlarına baylanıslı halda u’yreniw. Bunda teoriyalardın’ to’mendegi toparları ajıratıladı: freydizm ha’m neofreydizmnin’ shaxs teoriyaları, shaxstın’ ulıwmainsanıy teoriyaları, ekzistensial psixologiyanin’ shaxs teoriyaları, fransuz ja’miyetlik mektebinin’ shaxs teoriyaları ha’m basqaları. [2]
Qısqacha tiykarg’ı psixologiyalıq shaxs teoriyaların ko’rip shıg’amız. Amerikalı psixolog G. Ulport ha’m ingliz psixologi R. Kettel ta’repinen islep shıg’ılg’an shaxs qırraları teoriyası usılar qatarınan bolıp esaplanadı.
Shaxs qırrası degende insan ta’repinen o’miri dawamında onin’ ta’jiriybesi, genetikası ha’m organizmnin’ fiziologiyalıq o’zgeshelikleri tiykarında iyelenetug’ın turaqlı qa’siyet tu’siniledi. Shaxs qırralarıgna xarakter qırraları kiredi.
G. Ollport tan alg’an shaxs qırraların anıqlaw ha’m bahalawdın’ usıllarınan biri shet tilin u’yreniwge, shaxstı ha’r ta’repleme ta’riyiplew mu’mkin bolg’an so‘z-tu’sinikti tan’lap alıwg’a tiykarlang’an. Tan’lap alıng’an so’zlerdin’ jeterli tu’rde qısqartırıw jolı menen bolıwı mu’mkin bolg’an shaxsıy qırralardın’ belgili bir adamda olardı keyinshelli bahalaw maqsetinde tolıq dizimi du’ziledi. G. Ollport shaxsıy qırralardı u’yreniw metodıkasın du’ziwge mine usı jol menen eristi.
Shaxs qırraların bahalawdın’ R. Kettel ta’repinen qollanılg’an’ basqa usılında ha’zirgi zaman statistikasinın’ quramalı metodı – princip analizi qollanıladı, bul metod o‘zin talıqlaw, soraw o’tkeriw, adamlardın’ turmıslıq baqlawları na’tiyjesinde alıng’an ko‘plegen ha’r tu’rli ko’rsetkishler ha’m shaxsqa baha beriwin jeterlishe kemeyittiriw imkaniyatın jaratadı. Na’tiyjede statistik jaqtan erkin jag’daydag’ı insan shaxsının’ o’z aldına qırraları bolıp esaplanatug’ın principler toplamı payda boladı. Usı metod ja’rdeminde R. Kettel 16 ha’r tu’rdegi shaxs qırraların payda qılıwg’a muwapıq boldı. Olardın’ ha’r biri ku’shli ha’m ku’shsiz rawajlang’anlıq da’rejesin anglatatug’ın eki atqa iye boldı. Ta’jiriybede anıqlangan qırralar toplamı tiykarında R. Kettel 16-principli shaxs sorawnamasın du’zip shiqtı. Bul sorawnama haqqında tolıg’iraq mag’lıwmat penen laboratoriya shınıg’ıwlarında tanısamız.