Oqiw materiallari

8. Shaxs qa’liplesiwi ha’m rawajlanıwı.


«Shaxs qa’liplesiwi» tu’sinigi eki ma’nide qollanıladı: 1) shaxs qa’liplesiwi, onin’ rawajlanıwı, procesi ha’m na’tiyjesi sıpatında. Shaxs qa’liplesiwi tu’siniginin’ mine usı ma’nide qollanılıwı psixologiyalıq u’yreniw predmeti bolıp esaplanadı, onin’ wazıypasına bolsa bar bolg’anlardı (bar, ta’jiriybede belgili bolatug’ın) ha’m rawajlanıp atırg’an shaxsta maqsetke bag’darlang’an tarbiyalıq ta’sirler sha’rayatında bar bolıwı mu’mkin bolg’anlardı anıqlaw kiredi. Bul shaxs qa’liplesiwin u’yreniwge psixologiyalıq jantasıw boladı; 2) shaxs qa’liplesiwi maqsetke bag’darlang’an tarbiya sıpatında. Bul shaxs qa’liplesiwine tiyisli ma’selelerdi ha’m usıllardı sheshiwge bolg’an pedagogikalıq jantasıw. Pedagogikalıq jantasıw ja’miyettin’ sociallıq talaplarına say keliwi ushın shaxsta qa’liplesiwi kerek bolg’anlardı anıqlastırıw za’ru’rligin belgileydi.[1]
Insan shaxs bolıp tuwılmaydı, og’an aylanadı. Shaxs rawajlanıwı boysınatug’ın nızamlarg’a tiyisli ha’r tu’rli ko’z qaraslar bar. Ha’r qıylı shaxs teoriyaları ko’pshilikti quraydı, olardın’ ha’r birinde shaxs rawajlanıwı mashqalası o’zine ta’n jag’dayda ko’rip shıg’ıladı. Psixologiyalıq analiz teoriyası rawajlanıwdı insannin’ biologiyalıq ta’biyatın ja’miyettegi turmısqa beyimlesiwi, insanda mu’ta’jliklerdi qanaatlandırıwdın’ belgili qorg’aw mexanizmleri ha’m usıllarının’ islenbesi sıpatında tu’sindiredi. O’zgeshelikler teoriyasına ko’re, shaxs o’zgeshelikleri o’miri dawamında qa’liplesedi, olardın’ payda bolıw, o’zgeris ha’m turaqlastırıw processleri biologiyalıq emes nızamlarg’a boysınadı. Ja’miyetlik ta’liymat teoriyasına ko’re, shaxs rawajlanıwı processi adamlar o‘z ara ta’sirleniwi belgili usıllarının’ qa’liplesiwi sıpatında u’yreniledi. Ulıwmainsanıylıq ha’m basqa a’jayıp ha’diyseler menen baylanıslı teoriyalar «Men»nin’ ju’zege keliw processi sıpatında tu’sindiredi.
Shaxs rawajlanıwı onin’ sociallasıwı ha’m tarbiyasi procesinde ju’z beredi. Ha’mmesinin’ birinshi ku’nlerinen baslap aq, insan o’zine uqsag’anlar qorshawında boladı, ha’r tu’rli ja’miyetlik mu’na’siybetler ha’m o‘z ara ha’reketlerde qatnasadı. Birinshi ja’miyetlik ta’jiriybeni shan’arag’ı sha’rayatında arttıradı, son’ın ala tu’rli ja’ma’a’tler sha’rayatında shaxstın’ ajıralmas bo’legine aylang’an subektiv ta’jiriybeni toplap baradı. Bul process, sonday-aq, individ ta’repinen ja’miyetlik ta’jiriybenin’ aktiv tu’rde islep shıg’arılıwı sociallasıw processi dep ataladı.
B.G. Ananev koncepsiyasına ko’re, sociallasıw processi insannin’ shaxs sıpatında ha’m xızmet subekti sıpatında ju’zege keliwin eki bag’darlı process sıpatında ko’rip shıg’ıladı. Bunday sociallasıwdın’ juwmaqlawshı maqseti individualliktın’ qa’liplesiwinen ibarat boladı. Individuallastırıw degende anıq shaxstın’ rawajlanıw processi tu’siniledi.[2]
Sociallasıw menen birgelikte ja’ne bir process – ma’deniylestiriw de a’melge asırıladı. Eger sociallasıw – bul ja’miyetlik ta’jiriybeni o’zlestiriw bolsa, ma’deniylestiriw – bul individtin’ ulıwmainsanıylıq ma’deniyat ha’m tu’rli da’wirlerdegi insan xizmetinin’ materiallıq ha’m ma’nawiy qa’diriyatları ja’mlengen tarixiy jaqtan quralg’an xızmet usılların o’zlestiriwden ibarat.
Shaxs rawajlanıwı mashqalasının’ ol yamasa bul teoriya ko’z qarasınan ko’rip shıg’ıwdan tısqarı, shaxstı ha’r tu’rli jantasıwlar ko’z qarasınan integraciyalastırılg’an halda, anıq bolg’anınsha ko’rip shıg’ıw ideyasi da bar. Usı tiykarda, shaxs barlıq qırralarının’ kelisilgen halda, sistemalı qa’liplesiwi ha’m o‘z ara baylanıslı bolg’an o’zgerislerdi itibarına qabıl etetug’ın bir qansha koncepsiyalar qa’liplesedi. Usı rawajlanıw koncepsiyaları integraciya koncepsiyalarına kiredi.
Usınday koncepsiyalardan biri amerikalıq psixolog alım E. Erikson ta’repinen islep shıg’ılg’an teoriya bolıp esaplanadı, ol rawajlanıwg’a salıstırg’anda o‘z qaraslarında epigenetik princip: insan o‘z shaxsıy rawajlanıwında tuwılıwınan baslap, son’g’ı ku’nlerine shekem ma’jbu’riy tu’rde basıp o’tetug’ın basqıshlardın’ genetikalıq belgilengenligine itibar qıladı. E.Erikson ha’r bir adamda belgili ra’wishte ju’z beretug’ın segiz tu’rli turmıslıq ruwxıy krizislerdi ajıratıp, ta’riyiplep berdi:
1. Isenim krizisi – isenimsizlik (o’mirinin’ birinshi jılı dawamında).
2. Gu’mansıraw ha’m uyatshan’lıqqa qarsı tu’rde, o‘zin basqara biliw (2-q jaslar a’tirapında).
q. Ayıpkerlik sezimine qarsı tu’rde, tashabuskarlıqtın’ payda bolıwı (shama menen u’shten altı jasqa shekem).
4. Bekkem emeslik kompleksine qarsı tu’rde, miynetsu’ygishlik (7 den 12 jasqa shekem).
5. Individuallıq ha’m konformizmge qarsı tu’rde, shaxsıy bag’darg’a iye bolıw (12 den 18 jasqa shekem).
6. Shaxsıy ruwxıy jekkeleniwge qarsı tu’rde, ken’ peyillik ha’m qarım-qatnasshan’lıq (20 jaslar a’tirapında).
7. «O’zine g‘arıq bolıw» g’a qarsı tu’rde, jan’a a’wlad tarbiyası haqqında qayg’irıw (q0-60 jaslar arasında).
8. U’mitsizleniwge qarsı tu’rde, basıp o’tilgen o’mir jolınan kewil tolıwı (60 jastan u’lken)
Erikson koncepsiyasında shaxstın’ du’nyag’a keliwi ha’r bir basqıshta ju’z beretug’ın insan ishki du’nyası ha’m a’tiraptag’ı adamlar menen mu’na’siybetlerinin’ sıpat o’zgerisleri almasıwı tarizinde tu’siniledi. Onin’ na’tiyjesinde ol shaxs sıpatında rawajlanıwdın’, a’sirese, ha’zirgi basqıshına tiyisli bolg’an ha’m pu’tkil o’miri dawamında saqlanıp qalatug’ın jan’a o’zgesheliklerge iye boladı. Bunda jan’a shaxsıy qırralar, Erikson pikirinshe, tek aldıng’ı rawajlanıw tiykarında ju’zege keledi.
Insan shaxs sıpatında qa’liplesiwi ha’m rawajlanıwında unamlı sıpatlari menen birge kemshiliklerge de iye boladı. Ha’r tu’rdegi unamlı ha’m unamsız jan’a paydalardı birgelikte jalg’ız teoriyada izshil ta’rizde ulıwma ko’z aldına keltirip bolmaydı. Sonin’ ushın Erikson o‘z koncepsiyasında shaxs rawajlanıwının’ tek eki keskin: normal ha’m anormal bag’darların sa’wlelendirdi. O’mirde olar sap ko’riniste derlik u’shıramaydı, lekin anıq shegaralang’an juldızlar ja’rdeminde insan shaxsıyati rawajlanıwının’ barlıq araliq tu’rlerin qıyalına keltiriw mu’mkin.[2]
Shaxs rawajlanıwı mashqalasın u’yreniwde avtorlar insan rawajlanıwın belgilep beriwshi sebeplerin anıqlawg’a ha’reket qıladı. Izertlewshilerdin’ ko‘pshiligi shaxs rawajlanıwınin’ ha’reketlendiriwshi ku’shi sıpatında tu’rli ko‘rinistegi mu’ta’jlikler jıyındısın ta’n aladı. Bunday mu’ta’jlikler arasında o‘z-o‘zin o’siriwge bolg’an mu’ta’jlik tiykarg’ı orındı iyelleydi. O‘z-o‘zin o’siriwge bolg’an umtılıw qanday da bir erisip bolmaytug’ın jetiskenlikke umtılıwdı bildirmeydi. Shaxstın’ anıq maqset yamasa ja’miyetlik da’rejesine erisiwge bolg’an umtılıwı ju’da’ a’hmiyetli bolıp esaplanadı.
Shaxs rawajlanıwının’ ulıwma mashqalaları qatarında u’yreniletug’ın ma’selelerden ja’ne biri shaxsıy o’zgesheliklerdin’ turaqlılıq da’rejesi haqqındag’ı ma’sele bolıp tabıladı. Ko’pshilik shaxs teoriyalarının’ tiykarında shaxs ja’miyetlik-psixologiyalıq a’jayıp ha’diyse sıpatında o‘zinin’ tiykarg’ı sa’wleleniwi o’mirlik turaqlılıq sisteması bolıp esaplanıwı haqqındag’ı kosmoslıq tu’sinik jatadı. A’sirese, shaxs o’zgesheliklerinin’ turaqlılıq da’rejesi ha’reketlerinin’ izbe-izligin ha’m belgili minez-qulıqtı belgileydi, onin’ ha’reketlerine nızamshılıq’o’zgesheligin beredi. Lekin bir qatar izertlewler na’tiyjesinde insan minez-qulqı bir qansha o‘zgeriwshen’ligi anıqlandı. Sonin’ ushın nızamshılıq tu’rde insan shaxsı ha’m minez-qulqının’ turaqlilıg’ı haqıyqatında da qanshelli sa’wleleniwi haqqındag’I soraw payda boladı.
Izertlewlerdin’ na’tiyjelerine ko’re, tuwma anatomik ha’m fiziologiyalıq o’zgeshelikler, nerv sisteması qa’siyetleri menen baylanıslı bolg’an shaxstın’ dinamikalıq o’zgeshelikleri joqarı da’rejedegi turaqlılıqqa iye boladı. Olarg’a temperament, emocional reaktivlik, ekstraversiya – introversiya ha’m basqa bazı bir sıpatlar kiredi. Sonday-aq, anıq bolıwınsha, shaxstın’ ha’m turaqlı, ha’m o’zgeriwshen’ real minez-qulqi ha’r dayım ja’miyetlik jag’daylarg’a baylanıslı boladı.
«Ulıwma psixologiya» (2002 j.) sabaqlıg’ının’ avtorı A.G. Maklakovtın’ pikirine ko’re, insan barlıq adamlarg’a ta’n bolg’anlıg’ınan ju’da’ turaqlı paydanı sho’lkemlestiretug’ın shaxstın’ bir qatar o’zgesheliklerine iye. Bular integrativ o’zgeshelikler bolıp, olarg’a shaxstın’ beyimlesiwshen’lik potensialı kiredi. Maklakovtın’ ko’z qarası menen qaraganda, ha’r bir adam shaxsıy beyimlesiwshen’lik potensialına, yag’nıy, ja’miyetlik ortalıq sha’rayatlarına na’tiyjeli beyimlesiw imkaniyatın beriwshi belgili psixologiyalıq o’zgeshelikler toplamına iye. Shaxsıy beyimlesiwshen’lik potensialının’ rawajlanıw da’rejesine ko‘re insan tu’rli jag’daylarda o‘z minez-qulqın ol yamasa bul da’rejede na’tiyjeli qa’liplestiriledi. Usıng’an ko’re, minez-qulıqtın’ ten’ligi haqqında emes, balkim tu’rli sha’rayatlada mu’na’sip minez-qulıqtı belgileytug’ın qırralar haqqında so‘z ju’ritiw lazım.[1]

TEMA BOYINSHA TEST TAPSIRMALARI

1. To’mendegi tu’siniklerdan qaysı biri mazmunı jag’ınan onsha ken’ bolmag’an tu’sinik bolıp esaplanadı «individ», «shaxs», «xızmet subekti», «individuallıq»:

a) individ;
b) shaxs;
v) xızmet subekti;
g) individuallıq.
2. «Individ», «shaxs», «xızmet subekti», «individuallıq» tu’sinikleri ishinde mazmunının’ ko’lemine ko‘re to’mendegi mu’na’siybetti payda etedi:
a) kiritpeler;
b) o‘z ara baylanıslılıqlar;
v) avlod – tur;
g) qatar du’zilisine ko’re .
q. Insan ja’miyetindegi ontogenetik rawajlanıwının’ joqarı basqıshı – bul:
a) individ;
b) shaxs;
v) xızmet subekti;
g) individuallıq.
4. Shaxs rawajlanıwı dinamikasına bag’darlang’an, minez-qulqının’ tiykarg’ı o’zgesheliklerin belgilep beriwshi turaqlı qa’lewleri ha’m motivleri sisteması,- bul:
a) temperament;
b) xarakter;
v) Ilayıqlılıq;
g) bag’darlang’anlıq.
5. Insan alg’a umtılatug’ın ha’m og’an erisiw o’zine tartatug’ın ha’m bekkem bolıp seziletug’ın maqsetlerdin’ qiyinshılıq da’rejesi to’mendegishe xarakterlenedi:
a) dawagerlik da’rejesi;
b) baqlaw lokusı;
v) o‘zin bahalaw ;
g) o’zine mu’na’siybet.