Oqiw materiallari

Shaxstın’psixoanalitik teoriyası (Z. Freyd, A. Adler, K. YUng, E. Fromm, K. Xorni). Bul teoriyag’a ko’re, shaxs u’sh bo’lek: Id, Ego ha’m Superegodan ibarat insannin’ ishki, psixologiyalıq jemisi. Id – bul an’lanbag’anlıq, bug’an biologiyalıq ishki seziwler ha’m insannin’ haywanlar menen ulıwma bolg’an organikalıq mu’ta’jlikleri kiredi. Z. Freyd jınısıy mu’ta’jlikler ha’m qorqıtıwlardı, A. Adler – ha’kimiyatqa umtılıwdı, K. Xorni – ha’r tu’rli komplekslerdi, E. Fromm – adamnın’ azatlıqqa yamasa onı sheklewge umtılıwın ajıratıp ko’rsetedi. Bul – shaxstın’ o‘zin an’lawı. Superegog’a insan qa’driyatları, onin’ turmıslıq maqsetleri, idealları kiredi. Shaxstın’ bul u’sh quramlıq bo’limleri, a’dette, uyg‘ınlıq jag’dayında bolmaydı, olar ortasında nevrozlarg’a, insan ruwxıyatı ha’m minez-qulıqındag’ı nuqsanlarg’a sebep bolatug’ın qarama-qarsılıqlar ju’zege keledi.⁴⁰ [q]
K. Yung Freydtin’ onnan ajıralıp shıqqan birinshi oqıwshılarınan biri bolıp esaplanadı. Olar ortasındag’ı ha’r tu’rli pikirliliktin’ payda bolıwına Z. Freydtin’ panseksualizm ideyası sebep boldı.⁴¹ [q]
Yung boyınsha, insan psixikası u’sh da’rejede: sana, shaxsıy an’lanbag’anlıq ha’m ja’ma’a’tlik an’lanbag’anlıqtan ibarat. Insan shaxsı du’zilisi a’yyemgi o’tken insaniyattan qalg’an este saqlawlardan payda bolg’an ja’ma’a’tlik an’lanbag’anlıq tiykarg’ı orındı iyelleydi. Ja’ma’a’tlik an’lanbag’anlıq ulıwmalıq o’zgesheligine iye. Ol da o‘z na’wbetinde tu’rli da’rejelerden ibarat. Bul milliy, genetikalıq ha’m ulıwmainsaniylıq miyras penen belgilenedi. En’ teren’ da’reje adamg’a shekem bolg’an da’wirden, yag’nıy, adamnın’ a’wladı bolg’an haywanlardın’ ta’jiriybesinen baslanadı. Solay etip, Yung ta’riyipine ko’re, ja’ma’a’tlik an’lanbag’anlıq – bul a’yyemgi ata-babalarımızdın’ sanası bolıp, olar oylag’an ha’m sezgen, o’mir ha’m du’nya, qudaylar ha’m insan janzatların u’yreniw qurallarinan ibarat.
Ja’ma’a’tlik an’lanbag’anlıq bazıbir adamlarda tek tu’slerinde emes, balkim, real turmısta arxetipler ko‘rinisinde payda boladı. Ma’selen, ana arxetipi – bul sezim ha’m obraz mazmunına iye bolg’an o‘z anasınan kelip shıqqan ulıwma ana ideyası. Bala bul arxetipti tayar ko’rinisinde genetika arqalı aladı ha’m usı tiykarda o‘z anasının’ anıq obrazın jaratadı.
Yung pikirine ko’re, ja’ma’a’tlik an’lanbag’anlıqtan tısqarı shaxsıy an’lanbag’anlıq ta bar bolıp, lekin ol sanadan ajıralmag’an jag’dayda g’ana boladı. Shaxsıy an’lanbag’anlıq qashan an’lang’an bolıp, keyinshelli yadtan shıg’arılg’an yamasa sanadan sig’ıp shıg’arılg’an keshirmelerden ibarat. Shaxsıy an’lanbag’anlıqtın’ du’ziliw birligin pikir ju’ritiwler ha’m este saqlawlar, tuyg‘ilar birikpesi, jıyındısı quraydı.
Sonday-aq, Yung «Men» tu’sinigin kirgizdi. Bul tu’sinik arqasına insannin’ anıqlıqqa ha’m bir pu’tinlikke umtılıwı jasırıng’an. Bul arqalı sanalılıq ha’m an’lanbag’anlıq ortasındag’ı mu’na’siplikke erisiledi. «Men» ha’r tu’rli sa’wleleniwi mu’mkin. Onin’ sa’wleleniwine baylanıslı tu’rde adamlardı belgili bir tiplerge ajıratıw mu’mkin. Yung insannin’ o’zine yamasa obektke bag’darlang’anlıg’ı tiykarında shaxs tiplerinin’ klassifikaciyası keltiredi. Usıg’an muwapıq tu’rde ol barlıq adamlardı ekstravertler ha’m introvertlerge bo’ledı.
Freydtin’ ja’ne bir ustazınan uzaqlasqan ataqlı oqıwshılarınan biri, individual psixologiyanın’ tiykarshısı – Alfred Adler bolıp esaplanadı. Ol Freydtin’ biologiyalastırıw teoriyasın keskin qaraladı. Adler, insanda tiykarg’ısı – onin’ ta’biyiy ishki seziwleri emes, balkim, o‘zi «ulıwmalıq tuyg‘usı» dep atalg’an ja’miyetlik tuyg‘uları ekenligin atap o’tti. Bul tuyg‘u tuwma bolsa da, ja’miyetlik jaqtan rawajlandırılg’an bolıwı za’ru’r.
Bunnan tısqarı, Adler Freydtin’ shaxstı u’sh bo‘lekke bo’liniwi haqqındag’ı pikirine qarsı shıqtı. Onin’ pikirinshe, shaxs du’zilisi bir pu’tin bolıp, shaxs rawajlanıwındag’ı bo’linetug’ın bo’lek bolıp, insannin’ u’stinlikke umtılıwı bolıp esaplanadı. Lekin bul umtılıw ha’r dayım ha’m a’melge asa bermeydi. Ma’selen, insan denesindegi organlardın’ nuqsanları sebepli o‘zinin’ bekkem emes ekenligi tuyg‘usın basınan keshiredi, sonday-aq, bul tuyg‘u balalıqtag’ı qolaysız ja’miyetlik sha’rayatlar sebepli payda bolıwı mu’mkin. Insan bekkem emesligi tuyg‘ısın jen’iw ushın tu’rli ko‘rinistegi tolıqtırıwshılardı izley baslaydı. Ma’selen, Adler joqarıp tolıqtırıwshını islep shıg’ıw imkaniyatı haqqında pikir ju’ritedi. Bul o‘zinin’ bekkem emesligine qarsı reakciyanın’ o’zine ta’n ko’rinisi bolıp tabıladı. Joqarı tolıqtırıwshılıqtı islep shıg’ıw ta’jiriybesi, fizikalıq a’zzilik te erksiz adamlardın’ sheberlik penen xızmet ju’ritiwlerine sebep boladı. Bunnan tısqarı, joqarı tolıqtırıwshılıqta Adler do’retiwshilik mexanizmi, belsendilikti ko’redi. Mısalı retinde, ol Napaleon shaxsına ta’riyip beriwdi jaqtıradı, ha’m Napaleonnın’ sa’rkarda sıpatındag’ı o’z aldına jobaların, a’sirese, ondag’ı kishi boy o’lshemi sebepli ju’zege kelgen bekkem emeslik tuyg‘usı menen tu’sindirip beretug’ın edi. Solay etip, ko’rgenimizdey, bekkem emeslik tuyg‘usı o‘z ta’biyatına ko‘re tuwma bolg’anı ushın, Adler Freydtin’ teoriyalıq qarasların sociallastırıwg’a ha’reket etip ko’rgen bolsa da, biologiyalastırıwdan tolıq waz keshe almadı.
Z. Freydtin’ izbasarlarınan biri Karen Xornidin’ pikirinshe, insan a’hmiyetinin’ tiykarın, balada tuwma bolg’an, qa’weterleniw tuyg‘ısında ko’riw mu’mkin eken. Bul tuyg‘u, Xorni ko’rsetiwinshe, insan ha’mme waqıtta basınan keshiretug’ın du’nyadag’ı qarama-qarsılıqlar tuyg‘ısı, ha’m onı sheshiw niyeti insan ha’reketleri motivaciyasının’ tiykari bolg’an qa’weterleniwdi ju’zege keltiriwden payda boladı.
Xornidin’ atap o’tkenindey, insan eki tendensiya: qa’wipsizlikke umtılıw ha’m o‘z qa’lewlerin qanaatlandırıwg’a umtılıw arqalı basqarıladı. Bul eki umtılıw ko‘p jag’daylarda bir-birin biykar etedi, sonda insan minez-qulıqtın’ belgili usılların islep shıqqan halda, o‘zi so‘ndiriwge ha’reket etetug’ın nervleniw jag’dayı ju’zege keledi. Xorni minez-qulıqtı to’rt tu’rge ajıratti: birinshi tu’rine «muhabbatqa nervli jag’dayda umtılıw» o’mirde qa’wipsizlikti ta’miyinlew quralı sıpatında sa’wlelenedi; ekinshisi qanday da bir obektiv sebepler menen emes, balkim, adamlarg’a salıstırg’anda qo‘rqınınsh ha’m dushpanlıq penen tu’sindiriletug’ın «ha’kimiyatqa nervli jag’dayda umtılıw» da sa’wlelenedi; u’shinshi turinde minez-qulıq adamlardan jekkeleniwge umtılıwda sa’wlelenedi; to’rtinshi tu’ri o‘zinin’ ja’rdemge mu’ta’jligin («nerli qaramlılıq») tan alıwda sa’wlelenedi.
Xorni bag’darlanıwr sanın ko’beyittiriwge ha’reket etti, biraq, ulıwma esapta u’sh tu’rinde toqtaldı: a) adamlarg’a umtılıw; b) adamlardan uzaqlasıwg’a umtılıw, erkinlikke umtılıw; v) adamlarg’a qarsı ha’reket etiwge (biykar) umtılıw. Mu’na’siybetlerdin’ bunday u’sh qıylı tu’rine ta’n ra’wishte Xorni shaxs nerv sistemasının’ u’sh tu’rin ajıratadı: turaqlı, sheshilgen ha’m qa’wip salıwshı. Minez-qulıqtın’ bunday tu’rleri Salamat insanlarg’a ta’n. Salamat ha’m nevrozg’a shalıng’an adamlar ortasındag’ı ayırmashılıq sonnan ibarat, qarama-qarsılıqlı tendensiyaları ortasındag’ı qarama-qarsılıq Salamat adamda kesellikke shalıng’an adamg’a salıstırg’anda bir qansha az da’rejede boladı.
Solay etip , Xorni Freyd ta’liymatının’ biologiyalastırıw a’hmiyetin keskin kritika astına alg’an bolsa da, o‘zinin’ tiykarg’ı jag’dayındagı «da’slepki qa’weterleniw» ha’m «negizgi qa’weterleniw» haqqındag’ı pikirleri menen Freydti ta’kirarlaydı.