Oqiw materiallari

2. Shaxs du’zilisi ha’m rawajlanıwı
Shaxs tiykarın onin’ du’zilisi quraydı, bul bolsa shaxstın’ anıq miywesi sıpatında ha’r ta’repleme salıstırmalı turaqlı baylanıs ha’m o‘z ara ta’sirge iye bolıwınan ibarat.. Psixologlar shaxs du’zilisi har tu’rli quramlıq bo’leklerdi ajıratadı. S.L. Rolbinshteyn temperament, xarakter, ılayıqlılarda; bilimler, ta’jiriybeler ha’m ko’nlikpelerde; bag’darlang’anlıqta payda bolatug’ın individual-tipologiyalıq o’zgesheliklerin ko’rsetip o’tedi. A.G.Kovalev bag’darlang’anlıq, xarakter, imkaniyatlar ha’m shınıg’ıwlar sistemasın ajıratadı. M.I.Enikeev temperament, bag’darlang’anlıq, ılayıqlılıq ha’m xarakterdi sanap o’tedi. Ataqlı psixolog K.K. Aflotunov bag’darlang’anlıq quramın, ja’miyetlik ta’jiriybe quramın, psixologiyalıq quramdı ha’m biologiyalıq tiykarlang’an quramdı ajıratıp ko’rsetedi.[2]
Solay bolsada, shaxs du’zilisi quramlıq bo’leklerine ajıratıwdag’ı qarama-qarsılıqlarg’a qaramay, alımlar o‘z jantasıwlarında jetekshi quram bo’legi sıpatında bag’darlang’anlıqtı o’z aldına ajıratıp ko’rsetedi. Bul tu’sinik ha’r tu’rli, ma’selen, «o‘siw suwreti tendensiyası (S.L. Rolbinshteyn), «ma’ni bildiretug’ın motiv» (A.N. Leontev), «dominantlıq mu’na’siybeti» (V.N. Myasishev), «tiykarg’i turmıslıq bag’darlang’anlıq» (B.G. Ananev), «insan a’hmiyetli ku’shlerdi dinamikalıq ta’rizde sho’lkemlestiriw» (A.S. Pren’ ishvili) sıpatında analiz etiledi.
Bizlar ne ushın adam ha’reketleri aktivleskenliginin’ sebebin anıqlawda mu’ta’jlikler a’hmiyetinin’ talıqlawın o’tkeremiz, lekin bul belsendiliktin’ aqıbetlerin biliw ushın onin’ bag’darlang’anlıg’ı ne menen belgilewin analiz qılıwımız lazım. Bag’darlang’anlıq dep, shaxs xizmetin bag’darlawshı ha’m jeke jag’daylardan salıstırg’anda erkin bolg’an turaqlı motivler jıyındısına aytıladı. Ma’selen, oqıwshı minez-qulqı anıq tu’rinde ko’rip shıg’ılg’anında, onin’ psixologiyası analizinde turaqlı motivlerdi anıqlaw za’ru’r. Mine usı jag’dayda g’ana o’spirimnin’ ha’reketi tosattan emeligi yamasa nızamshılıqqa tiykarlang’anlıg’ına baha beriw, onin’ ta’kirarlanıw imkaniyatların aldınnan ko‘re biliw, shaxs sıpatlarının’ bazı birewlerin sheshiw, basqalarının’ rawajlanıwın bolsa xoshametlew mu’mkin. Motivler ol yaki bul da’rejede an’lang’an yamasa ulıwma an’lanbag’an bolıwı mu’mkin. Shaxs bag’darlang’anlıg’ında tiykarg’ı orındı an’lang’an motivler iyelleydi.[1]
Shaxs bag’darlang’anlıg’ı ba’rqulla ja’miyetlik belgilengen boladı ha’m tarbiya procesinde qa’liplesedi. Bag’darlang’anlıq – bul shaxstın’ o’zgesheliklerine aylang’an ha’m ha’wes, qa’lew, umtılıw, qızıg’ıw, beyimlilik, ideal, du’nyaqaras, dıqqat-itibar sıyaqlı formalarda payda bolatug’ın beyimlesiwler. Bul formalardın’ tiykarında xızmet motivleri jatadı.
Ha’wes – bul subekttin’ ajıratilmag’an, an’lanbag’an yamasa jeterli tu’de an’lanbag’an mu’ta’jliklerin belgilewshi ruwxıy jag’day. Qa’lew xızmet motivi sıpatında mu’ta’jliktin’ jeterli ta’rizde anıq an’lang’anlıg’ı menen sa’wlelenedi. Bunda onin’ obekti g’ana emes, balkim onı qanaatlandırıw jolları ha’m an’lanadı. Umtılıw qa’lew du’zilisine erkli quramlıq bo’lek qosılg’anında ju’zege keledi. Qızıg’ıw – bul shaxstın’ bag’darlang’anlıg’ın xızmet maqsetlerin an’law menen tamiyinleytug’ın biliw mu’ta’jligi sa’wleleniwinin’ arnawlı forması. Subektiv ta’rizde qızıg’ıw obektin teren’irek u’yreniw, ol haqqında ko’birek mag’lıwmatqa iye bolıw, onı tu’siniw maqsetinde biliw procesine iye bolatug’ın unamlı emocional tonda payda boladı. A’dette, shaxs bag’darlang’anlıg’ın belgilewshi qızıg’ıwdın’ qanaatlandırılıwı onin’ so’niwine sebep bolmastan, onı ishten ozgerttiredi, bayıtadı ha’m teren’lestiredi, biliw xizmetinin’ joqarı da’rejesi talaplarına juwap beriwshi jan’a qızıg’ıwlardı oyatadı. Dıqqat-itibar – bul shaxstı o‘z qarasları, principleri, du’nyaqarasına muwapıq tu’rde ha’reket etiwge iytermeleytug’ın motivler sisteması. Dıqqat-itibar formasındag’ı mu’ta’jlikler mazmunı – bul ta’biyat ha’m ja’miyetti qorshap turg’an a’lem haqqındag’ı bilimler, olardı belgili bir ta’rizde an’law. Bul bilimler tartipli ha’m ishten quralg’an qaraslar (filosofiyalıq, etika, estetika, ta’biyiy-ilimiy) sistemasın payda etkeninde, olar insannin’ du’nyaqarası sıpatında u’yreniliwi mu’mkin. [2]
Shaxs mayli – bul aldıngi ta’jiriybede qa’liplesken, obektti belgili formada qabıl etiw, tu’siniw yamasa onın’ menen ha’reket etiwge tayarlıq, beyimlilik.
Ko’pshilik beyimlesiwlerdin’ aljasıw a’hmiyeti, yamasa insan shaxsıy ta’jiriybesindegi bazı bir faktlerden asıg’ıs ha’m jeterlishe tiykarlanbag’an halda shıg’arılg’an juwmaqlardın’ na’tiyjesi, yamasa pikirlew stereotiplerin – belgili ja’miyetlik toparda qabıl qılıng’an ha’r tu’rlilikke ajıratılg’an pikirlerdi kritikasız o’zlestiriw na’tiyjesi bolıp esaplanadı. Ja’miyet turmısındag’ı ha’r tu’rli faktlerge (ha’diyseler, adamlar ha’m basqaları ) salıstırg’anda eskertiw o’zgesheligine iye bolg’an beyimlesiwler unamlı ha’m unamsız bolıwı mu’mkin . Beyimlesiwler ol yamasa bul da’rejede an’lanbag’an bolıwı mu’mkin. Psixologiyalıq izertlewler ta’repinen beyimlilik du’zilisi u’sh quramlıq bo’lekke ajıratıladı: kognitiv quramlıq bo’legi insan biliwge ha’m qabıl etiwge tayar ko’rinis u’lgisi bolıp esaplanadı; emocional-bahalaw quramlıq bo’legi beyimlesiw obektine salıstırg’anda jaqtırmaw ha’m maqul ko’rmeslik jıyındısı; minez-qulıq quramlıq bo’legi – beyimlilik obektine salıstırg’anda belgili bir tu’rde ha’reket qılıw, erk ku’shin a’melge asırıw.
Psixologiya tariyxında shaxstın’ psixologiyalıq za’ru’rligi haqqındag’ı ko’z qaraslarg’a ko‘p ma’rte o’zgerisler kirgizilgen. En’ da’slep, shaxstı, a’sirese, psixologiyalıq tu’sinik sıpatında an’lawdın’ za’ru’rligi menen baylanıslı teoriyalıq qıyınshılıqlardı sheshiwdin’ en’ isenimli quralı shaxstı psixologiyalıq waqıyalıq sıyaqlı sho’lkemlestiretug’ın quramlıq bo’leklerin sanap o’tiw bolıp esaplanadı. Bul jag’dayda shaxs insan psixikasının’ sıpatları, qa’siyetleri, qırraları, o’zine ta’n o’zgesheliklerinin’ toplamı sıpatında ju’zege keledi. Mashqalag’a bunday jantasıw A.V. Petrovskiy ta’repinen «kollleksiya toplaw» dep atalg’an, bunda shaxs o’zinde temperament, xarakter, qızıg’ıwlar, ılayıqlı bolıwlar ha’m t.b.lardın’ qırraların ja’mlestiriw qanday da bir u’lkenlilik, ko’lemge aylanadı.
XX a’sir 60-jıllardın’ ortalarında shaxs ulıwma du’zilisin u’yreniw menen baylanıslı izertlewler o’tkeriwge qaratılg’an ha’reketler baslap jiberildi. Bul bag’darda shaxstı biosociallıq, tartipli du’zilis sıpatında ta’riyiplengen K.K. Platonnın’ jantasıwı itibarg’a iye. Ol shaxs du’zilisin to’mendegilerge ajıratadı:
1. Bag’darlang’anlıq (pikirler, du’nyaqaras, beyimlesiwler, qa’lewler, qızıg’ıwlar, ideallar sıyaqlı formalardı o‘z ishine aladı). Bul du’zilis a’sten tarbiya jolı menen qa’liplesedi.
2. Ta’jiriybe (ta’lim alıwda shaxsıy ta’jiriybe quralında arttırıp bolıng’an, lekin shaxstın’ biologiyalıq ha’m ha’tte, genetikalıq belgilengen qa’siyetlerinin’ sezilerli ta’siri astındag’ı bilimler, ta’jiriybeler, ko’nlikpeler ha’m a’detlerin birlestiredi).
q. Sa’wlelendiriw tu’rli formalardın’ individual o’zgeshelikleri (seziw ,qabıl etiw, este saqlaw, oylaw, sezimler, tuyg‘ular, erk).
4. Biopsixik qa’siyetler o’zinde temperament o’zgeshelikleri, shaxstın’ jınıs ha’m jas o’zgeshelikleri, patologik, organikalıq o’zgerislerdi birlestiredi (7.1 keste l).
Bul to’rt quramlıq bo’lekke ja’ne eki quramlıq bo’lek ja’mlenedi: erkin quramlıq bo’lek bolıp esaplanbaytug’ın shaxstın’ ulıwma sıpatlarınan ibarat, tiykarg’ı quramlıq bo’leklerdin’ ha’r birinin’ o’zgesheliklerinen quralg’an xarakter ha’m jobalar.[1]
Bunday jantasıwdın’ tiykarg’i kemshiligi sonnan ibarat, shaxs ulıwma du’zilisi onin’ biologiyalıq ha’m ja’miyetlik belgi, o’zgesheliklerinin’ jıyındısı sıpatında ta’riyiplenetug’ın edi. Na’tiyjede shaxs psixologiyasında shaxstın’ ja’miyetlik ha’m biologiyalıq o’zgeshelikler mashqalası tiykarg’ı mashqalalardan biri bolıp qaldı. Lekin, negizinde, biologiyalıq o’zgeshelikler insan shaxsı quramında sociallıqqa aylanadı.
XX a’sir 70-jıllardın’ aqırında shaxs mashqalasına du’zilisli jantasıw bag’darı sistemalı jantasıwdı qollanıw tendensiyası menen almastı. Usı mu’na’siybet penen A.N. Leontev ideyaları o’z aldına itibarg’a ılayıq. Onin’ pikirinshe, shaxs, - bul insannin’ ja’miyettegi o’miri na’tiyjesinde ju’zege keletug’ın o’z aldına tu’rdegi psixologiyalıq jemis. Ha’r tu’rli xızmetlerdin’ birgelikte boysınıwı ontogenezde qa’liplesetug’ın shaxstın’ tiykarın jaratadı. Usı orında, A.N. Leontev ko’rsetip o’tkenindey, shaxsqa tiyisli bolmag’an, genetikalıq ta’repinen belgilengen: dene du’zilisi, nerv sistemasının’ tu’ri, temperament, biologiyalıq mu’ta’jliklerdin’ o‘siw ku’shi, affektivlik, tuwma ılayıqlılıq sıyaqlı, sonday-aq, arttırılg’an ko’nlikpe, bilim ha’m ta’jiriybeler, ha’mde, – kasiplik belgilerdi atap o’tiw kerek. Onin’ pikirinshe, sanap o’tilgenler, insannin’ individual qa’siyetlerin quraydı.
Shaxs aldıng’ı ta’jiriybeler menen bayıtılg’an individ emes. Individ o’zgeshelikleri shaxs o’zgesheliklerine aylanbaydı.
A.N. Leontev ta’repinen belgilep berilgen shaxs mashqalasın u’yreniwge ulıwma jantasıw A.V. Petrovskiy ha’m V.A. Petrovskiylerdin’ islerinde rawajlandırıldı. Olardın’ pikirinshe, shaxs birgeliktegi xızmettin’ ha’r bir qatnasıwshısı ortasında ornatılg’an mazmun-a’hmiyeti, qadiriyatları quralındag’ı turaqlı shaxslararalıq baylanıslar sistemasında u’yreniliwi mu’mkin. [1]
Bayan etilgenler shaxstı xızmet ha’m qarım-qatnasta ju’zege keletug’ın individual mu’na’siybetlerdin’ (subekt – obekt – subektiv ha’m subekt – subekt – obektiv) turaqlı sistemasına salıstırg’anda subekt sıpatında u’yreniw imkaniyatın beredi. A.V. Petrovskiy ha’m V.A. Petrovskiyler shaxs du’zilisin individtin’ «ju’da’ seziwi» sistemalı o’zgesheligi sıpatında ko’rip shig’adı. Shaxstı subektiv mu’na’siybetler sistemasında ko’rip shıg’ıp, individ shaxsıy turmıs ta’rizinin’ u’sh tu’rdegi atributsiyasın (qosıp jazıw, belgilew) yamasa shaxs tu’siniginin’ u’sh tu’rli ko’z qarasın ajıratadı.
Ko’rip shıg’ıwdın’birinshi ko’z qarası – intraindivid shaxsıy atributsiya: shaxs subekttin’ o’zine ta’n bolg’an qa’siyeti sıpatında tu’sindiriledi; shaxs individ turmıs ta’rizinin’ ishki ortalıqqa kiritilgen jag’dayda boladı.