Oqiw materiallari

2. Erklilik akti ha`m onin` du`zilisi. Shaxstin` erklilik sipatlari.

Hesh qanday mashqala erktin’ qatnasisiz sheshilmeydi. Insan ku`shli erksiz u`lken jetiskenliklerge jetise almaydi. Adamzat basqa tirishilikten hzinin’ an’i ha’m aqili menen g‘ana emes, ba’lki erkinin’ barlig‘i menen de ajiralip turadi.

Iqtiyarli ha’reketlerdin’ da’slepki baslang‘ish tochkasi ha’reket maqsetinin’ payda boliwi ha’m sol maqsettin’ ortag‘a qoyiliwinda ha’m onin’ du`zilisin to`mendegishe tu`sindiriwge boladi.
Maqset –adamnin’ sol waqitta maqul yamasa za’ru`r dep tapqan is ha’reketin ko`z aldina keltiriw bolip esaplanadi. Misali, insan pedagogika universitetine kirip oqiwdi za’ru`r dep tapti yamasa oblastqa jumis penen barip keliw za’ru`rligin tu`sindi, deyik. Bulardin’ ha’mmesinde adamnin’ maqseti o`z-o`zinen payda bolg‘ang‘a usaydi, al geyde bul maqset bir qatar pikir ju`rgiziw na’tiyjesinde ju`zege keledi. [1]
Maqsetti tu`siniw a’dette sol maqsetke erisiw tilegin ha’m za’ru`r isti a’melge asiriw menen baylanisli bolip, ol to`mendegishe an’latiliwi mu`mkin. Iqtiyaj kewilden keship, mudami ku`sheygen sol iqtiyajdi qanaatlandiriwg‘a umtiliw maqseti de an’lanila baslaydi. Bunday an’lanilg‘an iqtiyajlar(za’ru`rlik) tilek-ha’wesler dep ataladi. Biraq adam o`z umtiliwlarinin’ maqsetin ko`z aldina keltirgende de sol maqsetke jetisiw jollarin ha’m qurallarin ele ko`z aldina keltire almawi mu`mkin. Bunday toliq aniqlanbag‘an umtiliwlar (tilek, ha’wes) geyde jaqsi qiyal etiw menen, al geyde sheksiz a’rman menen baylanisli boladi. Geyde (qiyalparaz insanlarda) bunday tilek ha’wesler kewilden keshiriw arqali arziw a’rman(fantaziya) shegarasinda qalip kete beredi. Ha’r qiyli tilek ha’wesleri tolip-tasqan adamlar da bar. Bunday adamlar ba’rha’ gu`rsinedi, a’rman etedi, o`zlerin de, do`gerektegilerdi de kritikalaydi. Olar ko`binese jaqsi a’rman etedi, biraq a’melde az ha’reket etedi yamasa pu`tkilley ha’reket etpeydi. <sup>38</sup>[1]
Ha’reket motivleri ha’m motivler gu`resi. Adam bazi bir maqsetti, a’sirese sol maqsetke jetisiw ushin bazi bir jol yamasa usildi tan’lar eken,nege basqa maqsetti emes, tap usi maqsetti tan’lawi kerek, bul maqsetke ne ushin basqa jollar menen emes, tek usi jollar menen sheshiwi kerek degen sorawdi kewlinen o`tkeredi. Maqsetti ha’m og‘an erisiw jolin tan’law protsesinde og‘an maqul yamasa maqul emes ko`z qarastan baha beriledi. Maqsetti ha’m og‘an erisiw jollarinin’ maqullig‘i yamasa maqul emesligin belgilep beretug‘in barliq na’rse is-ha’reket motivleri dep ataladi. Adam nege basqa bir maqsetti emes, al tap usi qurallar menen ha’reket etiwdi, yamasa ha’reket etpekshi bolg‘anlig‘inin’ sebebi nede degen sorawg‘a juwap motiv mazmunin quraydi.
Qararg‘a keliw. Maqsetke jetisiw jollarin ha’m qurallarin tan’law protsesinde jobalastiriw, motivler gu`resi menen baylanisqan bolip, qararg‘a keliw menen tamamlanadi. Qararg‘a keliw – belgili bir maqsetti ha’m sol maqsetke jetisiw ushin ha’reket usillarinan birin tan’law degen so`z. Motivler gu`resinde bunin’ ma’nisi sol, motivlerden biri sheshiwshi rol oynag‘an boladi. Misali, keshqurin qayaqqa bariw kerek - teatrg‘ama yamasa dostisinin’ qasinama- degen motivler gu`resi na’tiyjesinde adam barmaqshi bolg‘an jeri haqqinda bir qararg‘a keledi. Qarardi orinlaw. Qarar og‘an muwapiq keletug‘in sharalar ko`riw ha’reket etiw ushin qabil etiledi. Qarardan ha’reketke o`tiwdi orinlaw deydi. Erkli protseste en’ a’hmiyetli na’rse – qabil etilgen qarardi orinlaw bolip esaplanadi. Erkli ha’reketler eki tu`rli boladi: fizikaliq ha’m aqiliy ha’reketler. Fizikaliq ha’reketlerge ha’r qiyli miynet operatsiyalari, oyin, sport shinig‘iwlari ha’m basqalar kiredi. Aqiliy ha’reketlerge bolsa, ma’sele sheshiw, jazba jumislar, sabaq tayalaw, ilimiy izertlew jumislarin alip bariw ha’m t.b. kiredi. Ko`p waqit ta’kirarlanip, o`zlestirilip ketken ko`nlikpe ha’m a’det bolip ketken ha’reketler de quramali erkli ha’reket bolip esaplanadi.
Qarardi orinlaw a’dette belgili bir waqit, mu`ddet penen baylanisli boladi. Qarar keshikpesten belgilengen waqitta orinlansa bul erktin’ unamli sipatinan derek beredi. Bul isshen’likti, puxtaliqti bildiredi. Adamnin’ erklilik sipatlari, yag‘niy erklilik ku`shi , g‘a’rezsizligi ta’repinen ayirim jag‘daylarda tu`rlishe ko`rinedi. Ha’r bir adamda erktin’ ayirim sipatlari o`mir boyi bekkemlenip, sol adamnin’ jeke sipatlari (yag‘niy turaqli qa’siyetleri) bolip qaliwi mu`mkin. SHaxstin’ bul o`zine ta’n o`zgeshelikleri xarakter qa’siyetleri(a’detleri) dep ataladi. Ha’r bir adamdag‘i bazi bir erklilik sipatlarinin’ ha’r qanday ko`riniwi sol adamnin’ xarakterinin’ qa’siyeti bola bermeydi.