Oqiw materiallari

IV modul Shaxstin sezim-tuyg’ilari tarawi
TEMA: Sezim

1. 
   Emociya haqqında tu’sinik. Seziwlik jag’daylardın’ nerv-fiziologik tiykarları.
   
2. 
   Emociya teoriyaları (Djeyms-Lang, Kennon-Bard, S.SHaxtyor, D.Zinger). Qarama-qarsı emociyalar teoriyası (R.Salomon boyınsha).
   

Adam sırtqı ortalıqtag’ı tu’rli na’rse ha’m ha’diyselerdi pikir qilar eken, hesh waqıt bul na’rselerge pu’tkilley parıqsız bolmaydı. Adamnın’ sa’wlelendiriw processi ha’r dayım aktiv xarakterge iye. Sa’wlelendiriw processi to’mendegilerdi qamtıp aladı:

a) shaxstın’ mu’ta’jligin qandıriw imkaniyatına iyeligin;
b) qandırıwg’a ja’rdem beretug’ın yamasa qarsılıq ko‘rsatetug’ın ob’ektlerge sub’ekt sıpatında qatnasıwı;
v) onı ha’reket ettiriwshi bilimge umtıltırıwshı qatnaslar h.t.b.
Sebebi adam a’tiraptag’ı ha’r tu’rli zatlardı oylap sa’wlelendirer eken, bul zatlarg’a qarap ma’lim qatnasta boladı. Ma’selen, bizge ayırım zatlar unasa, yag’nıy keypiyatımızdı ko‘terip jiberse, basqa bir zatlar jaqpaydı ha’m keypiyatımızdı buzıp, kewlimizdi buzadı. Ayrım bir awqattı adam qattı jaqsı ko`redi, basqa bir awqattı ulıwma ko`rgisi kelmeydi yamasa ayrım adamlar xosh keldi yamasa basqa bir adamlar xosh kelmeydi. Ulıwma adam a`tiraptag`ı zatlarg`a qatnasta boladı ha`m onın` qatnasları da sa`wlelenedi.
Adamlar oylap atırg`an, esitip atirg`an, ko`rip atırg`an, orınlanıp atırg`an, arzıw qılatıg`ın zatlarına itibarsız qaramaydı. Birdey predmetler, shaxsdar, ha`reketler, waqıyalar bizdi quwantıradı, basqaları qapa qıladı, ja`ne basqaları ashıwlandıradı, na`piretimizdi payda etedi. Biz qa`wip astında qalg`anda qorqıwdı sezemiz, dushpan u`stinen jen`iske erisiw yamasa qıyınshılıqlardı jen`iw quwanısh payda etdi.
Seziwshilik bizlerdin` sezimlerimizdin` o`zine ta`n sa`wlelendiriw prosessi bolıp, bunda zat ha`m ha`diyselerdi sa`wlelendiriw bizde payda bolatug`ın ishki keshirmeler ha`m qatnaslardı sa`wlendiredi. Demek, seziwshilik o`z-o`zinen payda bolmastan, sırtqı du`nyadag`ı zat ha`m ha`diyselerdin` ta`siri menen baylanıslı ra`wishte ju`zege keldi.
Emociya – shaxstın’ waqıya ha`diysege o`z qatnasın seziwden kelip shıg`atug`ın , onın` mu`ta`jlik ha`m qızıg`ıwshılıqları menen baylanıslı bolg`an jag`ımlı yamasa jag`ımsız keshirmeleri. Keltirilgen ta`riplerden ko`rindi, seziwshilik emosiyag`a salıstırg`anda kerek tu`sinik bolıp, shaxstın` ku`ndelikli o`miri, turmıs ta`rizindegi ba`rshe tarawlardı qamtıp aladı.<sup>34</sup>[q]
In each of four rooms, you have someone watching a movie: In the first, the person is viewing a horror show; in the second, an anger- provoking film; in the third, a sexually arousing film; in the fourth, an ut¬terly boring movie. From the control center you monitor each person's physiological responses, measuring perspiration, breathing, and heart rates.
Seziwshilik o`zini ju`zege keliwi ko`z qarasınan adamnın` mu`ta`jlikleri, qızıg`ıwshılıqları ha`m umtılısları menen baylanıslı, Ma`selen, adamnın` organikalıq mu`ta`jliklerin qanaatlandırıw menen baylanıslı bolg`an seziwshiliklar adamda qanaatlandıra almaw adamnın` ruwzın tu`wsirip, keypiyatın buzıp, azaplanıw, taqatsızlanıw sezimlerinin` payda bolıwına sebepshi boladı.
Seziwshilik adamda ju`z berip atırg`an waqıya ha`m zatlardan shaxs sıpatındag`ı adam ushın a`hmiyetli bolg`anları haqqında da`rek `eriwshi signallar dizimi bolıp esaplanadı. Bul halatta seziw organlarına qılıwshı sheksiz mug`dardag`ı qozg`awshılardan anıq bolıp ajralıp, ayrımları bir-biri menen qosılıp ketedi ha`m payda bolg`an seziwshilik penen birigip ketedi. Na`tiyjede pikir oyatıp, qandayda bir seziwlik at penen an`latılg`an este saqlaw ta`rizinde saqlanıp qaladı. Bunı fiziologik jaqtan to`mendegtshe tu`sindiriw mu`mkin: ma`lim qozg`atıwshılar tiri ja`nlikler ushın tınıshlılıq haqqında da`rek beriwshige aylanadı. Seziwlik keshirmeler insannın` jeke ko`rinedi. Seziwshiliklardın` mine usı da`rek beriwshi wazıypası psixologiyada seziwshiliklardın` impressiv ta`repi dep ataladı. [a`]
Seziwshilik basqa ha`mme psixologik halatlar kibi bas miy qabıg`ı boo`liminin` iskerligi menen baylanıslı. Bas miy seziwshiliklardın` ku`shin ha`m turaqlılıg`ın basqarıp turadı. Seziwshiliklar basqa biliw halatlarınan parqı bas miy qabıg`ının` iskerliginen basqa organizmrin` ishki organları iskerligi menende baylanıslı, basqasha qılıp aytqanda seziwshiliklar vegetativ nerv diziminin` iskerligi menende baylanıslı. Sonday-aq, adam qattı uyalg`an waqtında qızarıp ketedi, qattı qorıqqan waqtında bolsa ren`i ag`arıp, qartırap ketedi, ha`tteki adamnın` dawsında da o`zgeris payda boladı. !ne usınday seziwlik jag`day ju`z bergen waqıtta adamnın` ju`rngi tez ura baslaydı, dem alıwıda tezlesedi. ³⁵[q]
Demek, adamnın` anıq seziwlik jag`dayın bastan keshirip atırg`an waqıtta onın` qan aylanısı, dem alıw organları, so`ylew apparatları, ishki sekretsiya bezleri de qatnasadı. Ma`selen, materialdı jaqsı bilmegen student imtiham tapsirip atırg`anda terlep ketedi, tamag`ına nedur tıg`ılıp, ga`pin so`yley almay qaladı. Adamda qattı qorqınısh waqtında «Ju`regi arqag`a tar`ıp ketedi,», «Suwıq ter basıp ketedi» sıyaqlı naqıl-maqallardın` isletiliwi seziwshilik waqtında adamnın` ishki organlarının` qatnasıwınan derek beredi.
Ju`da ko`p seziwlik jag`daylar bas miydin` jaqın qabıq astı bo`limlerinin` aralıg`ı menen de baylanıslı. Ma`selen, ko`riw to`beligi dep atalatug`ın bo`lim ayrım sezimlerdi ta`ripleytug`ın ıqtıyarsız ha`reketlerdin` orayı esaplanadı.
Adamda ushıraytug`ın joqarı ma`nawiy seziwshiliklar da o`zinin` ne bir fiziologik tiykarına iye bolıw kerek (sonday-aq intelektual, a`deplilik, estetik seziwshiliklar.) Bul ta`repten akademik İ.P.Pavlov dinamik streotip haqqındag`ı ta`liymatı ju`da` u`lken a`hmiyetke iye. Bul haqqında akademik İ.P.Pavlov sonday dep jazg`an edi: «Menimshe, ko`binshe a`dettegi turmıs ta`rtibinin` o`zgergen waqıtlarında a`det bolıp qalg`an qandaydur is-ha`reket jaqın adamınan ayrılg`anda aqlıy qıyınshılıq waqtında keshiretug`ın awır seziwshiliklardın` fiziologik tiykarı tap eski dinamik streotiptin` o`zgeriwi, onın` joytılıwı ha`m taza dinamik streotiptin` turaqlılıq penen payda bolıwınan ibarat bolsa kerek».
Ayrım quramalı seziwshiliklardın` tiykarında dinamik streotiptin` bolıwı anıq ko`rinedi. Ma`selen, estetik seziwshiliktı alatın bolsaq, qandaydur jag`ımlı waqıyadan la`zzetleniw, yamasa qadaydur tanıqlı su`wretshinin` a`jayip su`wretlerin tamasha qılıp ra`ha`tleniu` estetik seziwshilik esaplanadı. Eger bul seziwshiliklardın` fiziologik tiykarların talıqlaytug`ın bolsaq, to`mendegilerdi ko`riwimiz mu`mkin. Ma`selen, hayran qalıwg`a hesh qanday orın joq. Bizler jaslıqtan baslap usı qosıqtı birneshe ju`z ma`rtelep esitip barıwımız na`tiyjesinde a`ne usınday qosıqqa buzıp bolmaytug`ın quramalı dinamik streotip ju`zege keledi. !ne sonın` ushın qosıqlar bizlerge jag`adı, ayrımları bolsa jaqpaydı. Su`wretler ma`selesine kelgende sonı aytıw kerek, a`yyemgi kerisinshe, ha`zirgi su`wretshiler ta`repinen islengen su`wretler adamlarda qanday da kewilsiz seziwshiliktı oyatadı. Demek.yu uzaq jıllar dawamında payda bolatug`ın dinamik streotip ayrın quramalı sezimlerdi quraydı. [g`]
Sonday etip, seziwshilik vegetativ nerv dizimi arqalı basqarılatug`ın ishki organ iskerligi menen baylanıslı bolsa da ba`ribir bas miy qabıg`ı arqalı basqarıladı. Sebebi İ.P.Pavlovtın` pikirinshe, adamnın` organlarında bolatın ha`rqanday ha`diyselerdin` ha`mmesi bas miy qabıg`ı bo`limindegi neyronlar basqaradı. !ne usınday ta`repten alg`anda seziwshiliktın` nerv fiziologik tiykarı bas miy qabıg`ı menen baylanıslı.