Oqiw materiallari

Noverbal qarım-qatnas til, ses so’ylewinin’ qollanılıwına tiykarlanbag’an bolıp, bul mimika, ima-isharalar, pantomimika, sensor yamasa dene arqalı baylanıslar quralındag’ı qarım-qatnas. Bul basqa adamnan qabıl etiletug’ın taktil, ko’riw, esitiw, iyis biliw, ha’mde, basqa seziw ha’m ko’z qaraslar. Adam qarım-qatnasının’ noverbal forma ha’m qurallarının’ ko‘pshiligi tuwma bolıp, tek o’zine uqsasları menen emes, balkim, basqa tiri janzatlar menen de ishki keshirmeler ha’m minez-qulıq da’rejelerinda birgelikte pikirlesiwge erisiw arqalı o‘z ara ta’sir ko’rsetiwge imkan beredi .
Verbal qarım-qatnas tek insang’a ta’n bolıp, za’ru’r sha’rt sıpatında tildi o‘zleztiriwdi belgilep beredi. So’ylew qarım-qatnas quralı sıpatında bir waqıttın’ o’zinde de axborot manbayı sıpatında, ha’m sa’wbetles penen o‘z ara ta’sirleniw quralı sıpatında payda boladı. Ullı shayır Sa’diydin’ so’zlerin esimizge tu’siriw lazım: «Aqılın’ barma yaki joq, Ullımısan’ yaki kishi, biz bilmeymiz, sen bir so‘z aytpag’anın’sha». Verbal (so’ylew) qarım-qatnas quramına: so’zler, so’z dizbeklerinin’ ma’nisi ha’m a’hmiyeti kiredi. Tiykarg’ı orındı so‘zdin’ qollanılıw anıqlıg’ı, onın’ sa’wleleniwi ha’m sociallasıwı sesler, so’zler aytılıwı, so’yew belgisi ha’m a’hmiyeti iyeleydi.
So’ylewdegi ses ha’diyseleri: so’ylew jedelligi, ses ba’lentligi modulyasiyası, ses tonı, so’ylew o’lshemi, ses sıpatı, aytılıwı, anıqlıg’ınan ibarat. Ses sıpatının’ sa’wleleniwi: o’zine ta’n arnawlı sesler: ku’lki, lıq-lıqlaw, jılaw, pıshırlaw, awırsınıw ha’m basqaları; ajıratıwshı sesler – bul jo‘tel; a’hmiyetsiz sesler – ta’nepisler, sonday-aq, nazalizaciya sesleri – «hm, hm», «e-e-e», «o-o-o» ha’m basqaları.
Izertlewlerge ko’re, adam kommunıkaciyasının’ ha’r ku’ngi aktinde so’zler – 7%, ses ha’m belgiler – 38%, so’ylew bolmag’an o‘z ara ta’sir – 53%ti quraydı. Publiciy aytqanınday: «Dawıs arqalı so’ylesemiz, barlıq denemiz arqalı sa’wbetlesemiz».[1]
Ku’ndelikli qarım-qatnasta adamlar ko’birek to’mendegi pa’nlerdi u’yrenetug’ın qarım-qatnastın’ noverbal qurallarınan paydalanadı: kinestetika (insan sezimlerinin’ sırtqı belgileniwi), mimika (ju’z muskullerinin’ ha’reketi), ima-belgiler (dene o’z aldına bo’limlerinin’ belgi ha’reketleri), pantomimika (barlıq dene: gewde jag’dayı, qa’wmet, iyiliw, ju’riw ha’reketleri), takesika (qarım-qatnas jag’dayındag’ı jaqınlasıwlar: qol sıg’ıw, su’yisiw, tiyip ketiw, sıypalaw, iyterip jiberiw ha’m t.b.), proksemika (adamlardın’ qarım-qatnas waqtında aspanda jaylasıwı, insan baylanıslarında to’mendegi aralıqlar tarawların ajıratadı: jaqınlıq tarawı (15-45 sm), shaxsıy yamasa jeke taraw (45-120 sm), ja’miyetlik taraw (120-400 sm), xalıq aralıq taraw (400 sm den artıq)).
Mimika, ko’z qaras, ima-belgiler– noverbal qarım-qatnastın’ ko’birek mag’lıwmat alıw mu’mkin bolg’an quralları. Man’lay, qaslar, awız, ko’zler, murın, iyek – bul ju’z bo’limleri insannin’ tiykarg’ı sezimleri: hijran, g‘a’zep, quwanısh, a’jepleniw, qorqınısh, g’a’zep, baxıt, qızıg’ıw, qayg‘ı ha’m basqaların o’z ishine aladı.
Qarım-qatnas tu’rlerinen tısqarı, onin’ bazı bir formaların ha’m ajıratıw mu’mkin, bular: ra’smiy-is boyınsha, qa’nigelik, jeke, xalıqaralıq, pedagogikalıq qarım-qatnas, autokommonıkatsiya (o‘zi menen qarım-qatnas)lar bolıp esaplanadı.[2]
Qarım-qatnas o‘zinin’ arnawlı ma’seleleri sheshiletug’ın belgili da’wirlerge iye. En’ juwapkershilikli da’wir tayarlıq ko’riw da’wiri–qarım-qatnastı rejelestiriw, o‘zi ushın qarım-qatnas na’tiyjelerine qaratılg’an belgilerdi anıqlap alıw za’ru’r. Qarım-qatnastın’ birinshi basqıshı – baylanısqa kirisiw. Bunda jag’dayga kirisiw, sheriktin’ jag’dayı, keypiyatın seziw, o‘zi kirisip ketip, basqasına da bag’dardı belgilep alıwg’a imkaniyat jaratıw a’hmiyetli sanaladı. Bul da’wir ruwxıy baylanıs ornatıwshı menen juwmaqlanadı. So‘n qanday da bir mashqala, ta’replerdin’ wazıypası ha’m temanı islep shıg’ıwda dıqqattı ja’mlew da’wiri baslanadı. Keyingi basqısh – motivacion zondaj. Onin’ maqset i – sa’wbetlestin’ motivleri ha’m qızıg’ıwların an’law. So‘n’ın ala dıqqattı bekkemlew basqıshı baslanadı, keyin bolsa pikirlerde qarama-qarsılıqlar bolsa, tiykarlaw ha’m isendiriw basqıshı keledi. Solay etip, na’tiyjelerdi qayd etiw basqıshı baslanadı. Eger temalar ko’rip shıg’ılg’an bolsa yamasa sherik tınısh bolmag’an belgilerdi payda qılg’an ta’g’dirde qarım-qatnas juwmaqlaw za’ru’r. Qarım-qatnastı ha’mme waqıt dawam ettiriw tilegi menen juwmaqlaw kerek. En’ son’g’ı waqıtta, juwmaqlang’an so’zler, qaraslar, qol qısıwlar ju’da’ a’hmiyetli, bazı da olar ko‘p waqıt dawam etken sa’wbet na’tiyjesin pu’tkilley o’zgerttirip jiberiwi mu’mkin.
Qarım-qatnas du’ziliwinde u’sh tu’rli o‘z ara baylanıslı bolg’an ta’repler: kommonıkativ yamasa kommonıkaciyanı, interaktiv ha’m perseptiv teoriyaların ajıratıp ko’rsetedi.