Oqiw materiallari

4. Qarım-qatnas wazıypaları ha’m tu’rleri
Qarım-qatnas ha’r tu’rli wazıypalardı orınlaydı. Tu’rli alımlar qarım-qatnastın’ ha’r qıylı wazıypaların ajıratıp ko’rsetedi. G.M.Andree de kommonıkativ, interaktiv ha’m perseptiv wazıypasın sanap o’tedi. M.I. Enikeev xabarlı-kommonıkativ, basqarıw-kommonıkativ, perseptiv-na’tiyjeli ha’m affektiv-ekspressiv (emocional o‘zin sa’wlelendiriw) wazıypaların ko’rsetedi. A.A. Broldnıy: instrolmental, sindikatlı, translyasiya, o‘zin sa’wlelendiriw wazıypaların ajıratadı. Instrolmental – bul qarım-qatnastın’ ha’reketin orınlaw ushın a’hmiyetli xabardı jetkeriwden ibarat bolg’an tiykarg’ı isshi wazıypası. Bul wazıypag’a jaqın bolg’an , lekin og’an uqsas bolmag’an wazıypa, birlestiriw – sindikativ wazıypa. Ko’pshilik qarım-qatnas aktlerinin’ tikkeley maqsetleri u’lken ha’m kishi toparlardag’ı adamlar ortasındag’ı ulıwmalıqtı anıqlaw ha’m bekkemlewden ibarat. Sindikativ wazıypa menen o‘zin sa’wlelendiriw wazıypası bir-birine jaqın bolıp esaplanadı. O‘zin sa’wlelendiriw o‘z a’hmiyetine ko’re, birgelikte pikirlewge, baylanısqa qaratılg’an. O’z aldına orındı do’retiwshilik xızmetindegi o‘zin sa’wlelendiriw iyelleydi, ol xızmet na’tiyjesi sıpatında ja’miyetlik a’hmiyetke iye, sebebi ol adamlar ortasındag’ı qarım-qatnas predmetine aylanadı. Solay etip, qarım-qatnastın’translyasion – xızmettin’ anıq usılları, bahalaw kriteriyaları ha’m dastu’rlerdi jetkeriw wazıypası u’lken a’hmiyetke iye. Bul wazıypag’a ta’lim alıw tiykarında jatadı: qarım-qatnas arqalı shaxstın’ ta’lim alıwı a’melge asadı. L.A. Karpenko maqsetke qaraye qarım-qatnastın’ segiz tu’rli wazıypasın belgileydi: baylanıslılıq – xabarlardı qabıl qılıw ha’m jetkeriw, ha’mda o‘z ara baylanısta bolıwg’a eki ta’reptin’ tayın jag’dayı sıpatında baylanıs ornatıw; axborotı – xabarlar, pikirler, maqsetler, sheshimler ha’m basqaları almasıwı; sharlawshı – qarım-qatnas boyınsha sherigin ol yamasa bul ha’reketlerdi orınlawg’a bag’darlaytug’ın belsendiligin xoshametlew; basqarıwshı – birge islesiw xizmetin sholkemlestiriwde haraktlerdi o‘z ara bag’darlaw ha’m muwapıqlastırıw; an’law wazıypası – jetkerilgen mag’lıwmattın’ a’hmiyetin mu’na’sip ta’rizde qabıl etiw ha’m tu’siniw g’ana emes , balkim, sheriklerdin’ de o‘z ara bir-birlerin tu’siniwleri (tilekleri, beyimlesiwleri, keshirmeleri, jag’dayları ha’m t.b.); amotiv – sheriginde za’ru’r ishki keshirmelerin oyatıw («seziwler almasıwı»), sonday-aq, onin’ ja’rdeminde shaxsıy keshirme ha’m jag’dayların o’zgettiriw; mu’na’siybetlerin ornatıw – individ bar ekenligi ku’tilip atırg’an ja’miyettegi roli, da’rejeli, jumıs boyınsha, shaxslararalıq ha’m basqa baylanısları sistemalarında o‘z ornın an’law ha’m belgilew; ta’sir o’tkiziw – sheriktin’ jag’dayı, minez-qulqı, shaxsıy-mazmunlı a’hmiyeti, sonday-aq, tilekleri, beyimlesiwleri, pikirleri, sheshimleri, ko’z qarasları, mu’ta’jlikleri, ha’reketleri, aktivligi ha’m basqaların o’zgerttiriw. B.F. Lomov qarım-qatnastın’to’mendegi wazıypaların usınadı: axborottı qabıl qılıw-jetkeriw processlerin o‘z ishine alg’an axborot-kommonıkativ; birge islesiw xizmetin a’melge asırıwda ha’reketlerdi o‘z ara du’zetiw menen baylanıslı basqarıwshı-kommonıkativ, insan sezimleri tarawına tiyisli bolg’an ha’m o‘z emocional jag’dayın o‘zgerttiriwdegi mu’ta’jliklerge juwap beriwshi affektiv-kommonıkativ wazıypalar.[2]
Ko’rsetip o’tilgen wazıypalar real qarım-qatnas a’meliyatında a’melge asırıladı.
Mazmun-maqsetleri ha’m qurallarına qaray qarım-qatnastı bir neshe tu’rlerge bo‘liw mu’mkin. Mazmunına qaray, ol materiallıq (xızmet deneleri ha’m jemislerinin’ almasıwı), kognitiv (bilimler almasıwı ), konditsiv (ruwxıy ha’m fizikalıq jag’daylar almasıwı ), motivacion (qa’lewler, maqsetler, qızıg’ıwlar, motivler, mu’ta’jlikler almasıwı), xızmetli (ha’reketler, mualajalar, ta’jiriybeler, ko’nlikpeler almasıwı ) bolıwı mu’mkin.
Materiallıq qarım-qatnasta subektler, shaxsıy xızmet penen ba’nt bolg’an halda, onin’ o’nimleri menen almastı, olar o‘z na’wbetinde aktual za’ru’rliklerdi qanaatlandırıw quralı bolıp xızmet qıladı. Konditsiyalı qarım-qatnasta adamlar o’zlerin belgili fizikalıq yamasa ruwxıy jag’dayg’a keltiriwge mo’lsherlengen bir-birine salıstırg’anda o‘z ara ta’sir ko’rsetedi. Ma’selen, keypiyattı ko‘teriw yaki, kerisinshe, onı tu’sirip jiberiw; bir-birin qozg’atıp jiberiw yaki tınıshlandırıw, ha’m, aqıbetinde, bir-birinin’ keypiyatına belgili bir ta’sir o’tkiziw. Motivaciyalı qarım-qatnastın’mazmunı bir-birine belgili tilek, beyimlesiwdi jetkeriw yamasa belgili bir bag’darda ha’reketleniwge tayın bolıwdan ibarat. Bunday qarım-qatnas sıpatında insandag’ı bir maqsetke, basqa adamda qanday da bir umtılıwdın’ payda bolıwı yamasa joq bolıwı, kimgedur ha’reketke bolg’an belgili beyimlesiwdin’ ju’zege keliwi, qanday da bir mu’ta’jliktin’ aktuallastırılıwı ushın jetisiw tileginin’ ku’shliligi sıyaqlı jag’daylardı keltiriw mu’mkin. Kognitiv ha’m xızmetli qarım-qatnastın’ sa’wleleniwin biliw yamasa oqıw xizmetinin’ tu’rleri menen baylanıslı qarım-qatnas boladı. Bunda subektten subektke du’nyaqarastı ken’eyittiwshi, ta’jiriybelerin rawajlandıratug’ın ha’m bekkemlestiriwshi xabar jetkiziledi.[2]