Oqiw materiallari

Qarım-qatnas maqseti – bul insanda usı belsendilik tu’ri ju’zege keletug’ın sebep. Haywanlarda qarım-qatnas maqseti bolıp basqa tiri janzattı belgili bir ha’reketke baslaw, ol yaki bul ha’reketti a’melge asırmaw kerek ekenligi haqqındag’ı eskertiw xızmet etiwi mu’mkin. Ma’selen, ana o‘z dawısı yamasa ha’reketi menen balasın qa’wipten saql’aw mu’mkin; padadag’ı ayırım haywanlar basqaların olarg’a turmıslıq za’ru’r derekler jetip kelgenligi haqqında eskertiwleri mu’mkin. Adamda qarım-qatnas maqsetlerinin’ sanı ko‘beyedi. Olarg’a joqarıda sanap o’tilgenlerinen tısqarı, du’nya haqqındag’ı bilimlerge iye bolıw ha’m jetkeriw, ta’lim ha’m tarbiya, adamlardın’ birge islesiw xızmetlerindegi tu’rli ha’reketlerdin’ muwapıqlasıwı, shaxsıy ha’m jumıs boyınsha o‘z ara mu’na’siybetlerdin’ aydınlastırılıwı, ornatılıwı ha’m basqaları da kiredi. Eger haywanlarda qarım-qatnas maqsetleri olar ushın aktual bolg’an biologiyalıq mu’ta’jliklerdi qanaatlandırıwdan ibarat bolsa, adamlarda olar ko‘plegen ha’r tu’rli: ja’miyetlik, ma’deniy, biliw, do’retiwshilik, estetikalıq, aqılıy o‘siw, morallıq rawajlanıw sıyaqlı mu’ta’jliklerdi qanaatlandırıw quralı bolıp esaplanadı.
Qarım-qatnas, a’dette, bes tu’rli: shaxslararalıq, kognitiv, kommonıkativ-axborotlı, emotiv ha’m konativ ta’replerinin’ birliginde payda boladı.
Qarım-qatnastın’shaxslararalıq ta’repi insannin’ tikkeley a’tirap-ortalıqtı: basqa adamlar ha’m o‘z o’mirine baylanıslı bolatug’ın ulıwmalıqlar menen o‘z ara ta’sirin sa’wlelendiredi.[2]
Qarım-qatnastın’kognitiv ta’repi sa’wbetlestin’ kim, qanday adam ekenligi, onnan ne na’rse kutiw mu’mkinligi haqqındag’ı, sonday-aq, sheriktin’ shaxsı menen baylanıslı bolg’an basqa ko’plegen sorawlarg’a juwap beriw imkaniyatın beredi .
Qarım-qatnastın’kommonıkativ-axborotlı ta’repi ko’z qaraslar, ideyalar, qızıg’ıwshılıqlar, sezimler, beyimlesiwler ha’m basqaları ha’r tu’rli bolg’an adamlar ortasındag’ı almasıwdan ibarat .
Qarım-qatnastın’emotiv ta’repi sheriklerdin’ shaxsıy baylanıslarındag’ı seziw-tuyg‘ular, keypiyattın’ wazıypa atqarıwları menen baylanıslı.
Qarım-qatnastın’konativ (minez-qulıq ta’repinen) ta’repi sherikler qaraslarındag’I ishki ha’m sırtqı qarama-qarsılıqlardı muwapıqlastırıwg’a xızmet qıladı.
Qarım-qatnas quralların qarım-qatnas procesinde bir tiri janzattan basqasına jetkeriletug’ın axborottı kodlastırıw, uzatıw, qayta islew ha’m ashıp beriw quralları sıpatında ta’riyiplew mu’mkin.
Qarım-qatnas qurallarına to’mendegiler kiredi:
1. Til – qarım-qatnas ushın qollanatug’ın so’zler, belgiler ha’m olardı qarım-qatnasta qollanıw ushın ma’nili so’z dizbeklerine birlestiriw nızamlıqlar sisteması, sonday-aq, tu’rli ko‘rinis ha’m formalardag’ı (tekstler, sızılmalar, su’wretler), axborot jazıw, jetkeriw ha’m saqlawdın’ texnikalıq quralların (radio ha’m videotexnika, jazıwdın’ mexanikalıq, magnitli, lazerli ha’m basqa forma ları) dag’ı belgiler sistemaları ha’m jazıwdan ibarat.
2. Dawıs, emocional sa’wlelengenlik, bir qıylı so’z dizbegine ha’r tu’rli mazmun beriwge qa’dir.
q. Sa’wbetlestin’ mimikası, gewde jag’dayı, ko’z qarası so’z dizbeginin’ ma’nisin ku’sheyittiriwi, toltırıwı yamasa biykar etiwi mu’mkin.
4. Imo-belgiler qarım-qatnas quralı sıpatında ulıwma qabıl qılıng’an, yag’nıy, belgilengen ma’nige iye bolıwı yaki ekspressiv, yag’nıy , so’ylewdin’ sa’wlelendirgenligi ja’ne de asırıwı mu’mkin.
5. Sa’wbetlesler qarım-qatnasındag’ı aralıq ma’deniy, milliy da’stu’rlerge, sa’wbetleske bolg’an isenim da’rejesine baylanıslı boladı.
Insan o‘zinin’ tu’r ishindegi qarım-qatnas usılları ha’m quralların tan’lawdag’ı oylap tabıwshılıg’ı boyınsha Jer sharındag’ı bizge belgili tiri janzatlardı bir qansha quwıp o‘tti.
Qarım-qatnas to’mendegi basqıshlarg’a bo’linedi:
- qarım-qatnasqa bolg’an mu’ta’jlik (axborottı jetkeriw yamasa onnan xabardar bolıw, sa’wbetleske ta’sir ko’rsetiw za’ru’r, ha’m t.b.) basqa adamlar menen baylanısqa kiriwine iytermeleydi;
- qarım-qatnas maqsetleri, qarım-qatnas jag’dayın durıs belgilew;
- sa’wbetlestin’ shaxsın belgilew;
- o‘z qarım-qatnası mazmunın rejelestiriw, adam ne na’rse haqqında so‘z ju’ritiwin koz aldına keltirwdi (a’dette bilmegen halda);
- insan sanasız tu’rde (ayırım waqıtta sanalı) paydalanıwı mu’mkin bolg’an anıq qurallar, so’ylew dizbeklerin tanlaydı, qanday so’ylep, o‘zin qanday tutıwın oylap qoyadı;
- sa’wbetlestin’ juwap reaksiyasın qabıl etiw ha’m bahalaw, qaytadan baylanıs ornatıw tiykarında qarım-qatnas na’tiyjeliligin baqlaw;
- qarım-qatnas bag’darı, uslubı, metodlarına du’zetiwler kirgiziw.
Eger qarım-qatnas aktinin’ qanday da bir bo’legi izden shıqqan bolsa, so’ylewshi qarım-qatnasınan ku’tkan na’tiyjelerine erise almaydı.