Oqiw materiallari

5. Qarım-qatnas axborot almasıwı sıpatında
Kommonıkatsiya – bul o‘z ara birge pikirlewge baslaytug’ın, eki ta’repleme xabar almasıw procesi. Gap tar ma’nidegi kommonıkaciya haqqında ketkeninde, adamlardın’ birgeliktegi xizmeti dawamında olardın’ o‘z ara ha’r tu’rli qaraslar, ideyalar, qızıg’ıwshılıqlar, keypiyatlar, sezimler, beyimlesiwlwr ha’m t.b. lar menen almasıwı ko‘zde tutıladı. Lekin kommonıkativ processte mag’lıwmatlardın’ a’piwayı almasıwı emes, balkim, keminde olardın’ aktiv almasıwı ju’z beredi.
Adamlar ortasındag’ı axborot almasıwının’ o’zgesheligi sheriklerdin’ belgili sistema quralı sıpatında bir-birine o‘z ara ta’sir ko’rsetiwleri menen belgilenedi, basqasha etip aytqanda, bunday axborot almasıwı sheriktin’ jag’dayı, ishki keshirmeleri ha’m minez-qulqına ta’sir ko’rsetiwin shamalaydı. Bunday jag’dayda qarım-qatnas belgisi miynet quralına uqsas wazıypanı orınlaydı.[2]
Solay etip, kommonıkativ ta’sir bir kommonıkanttın’ basqasına onin’ minez-qulqın o’zgerttiriw maqsetinde ko’rsetetug’ın psixologiyalıq ta’sirinen basqa na’rse emes. Kommonıkaciya na’tiyjeliligi bul ta’sirdin’, qanshelli ju’zege shıqqanlıg’ı menen o’lshenedi.
Qa’legen axborot belgili sistemalar quralında jetkeriliwi mu’mkin. Psixologiyada verbal (so’ylew) ha’m noverbal (so’ylewi bolmag’an qurallar) kommonıkaciya bar. So’ylew kommonıkaciyanın’ universalı bolıp tabıladı. So’ylew insannin’ basqaları menen ta’biyiy til quralında a’melge asırılatug’ın qarım-qatnas procesi. Qarım-qatnas na’tiyjeliligi qarım-qatnastag’ılar ushın ulıwma tildi, sonday-aq, ta’lim, ulıwma ma’deniyat ha’m so’ylew ma’deniyatı sıyaqlı a’hmiyetli bolg’an principlerdi belgilep beredi. Verbal so’ylew qarım-qatnastın’ noverbal qurallarınan paydalanıw menen tolıqtırıladı.
Psixologiyada noverbal qarım-qatnastın’ to’rt tu’rli formaları bar: kinesika, paralingvistika, proksemika ha’m vizual qarım-qatnas.[2]
Kinesika – Bul imo-ishoralar, mimika ha’m pantomimikadan ibarat bolg’an qarım-qatnas qurallar i sisteması. Paralingvistik ha’m ekstralingvistik belgiler sisteması, sonday-aq, so’ylew kommonıkatsiyasi «qo‘shimshalar»idan ibarat .
Paralingvistik sistema – Bul vokallashtirish sisteması, yag’nıy, ses sıpatı, onin’ ko‘lami, tonalligi. Ekstralingvistik sistema – so’ylew qa dene ffus ha’m basqalari ni, ma’selen, tin alıw, yo‘talish, yig‘i, kulgu, so’ylew jedelligini kirgiziw.
Proksemika – psixologiyaning qarım-qatnastıfazoda ha’m waqıt boyınsha sho’lkemlestiriw talap lari menen shug‘ullanadigan arnawlı tarawsi. Proksemikaning tiykarchisi amerikalik antropuog E. Xuldir. Proksemik o’zgesheliklerga sheriklarning qarım-qatnas waqıt idagi yo‘nalishi ha’m olar ortasındag’ı masapa kiredi.
Vizual qarım-qatnas – Bul ko’zler arqalı baylanıs. Sonı aytip otiw kerek, servis tarawi menen baylanıslı ish xizmeti da verbal, hamda noverbal baylanıslar boyınsha o‘z malakalarini muntazam asırıp boradiganlarga omad kulib boqadi.
Na’tiyjeli qarım-qatnas ushın adam o’zinde kommonıkativ princip korlikpeni rawajlandırıwı kerek, bul basqa adamlar menen za’ru’r baylanıslardı ornatıw ha’m qollap-quwatlap turıw qa’bileti bolıp esaplanadı. Na’tiyjeli kommonıkaciyanın’ belgileri: sheriklerdin’ birge pikirlewine, jag’day ha’m qarım-qatnas predmetin jaqsıraq tu’siniwge erisiw. Unamsız kommonıkaciya, kommonıkativ tosıqlardın’ sebepleri to’mendegiler bolıwı mu’mkin:[1]
- stereotipler – o’z aldına shaxs yamasa jag’dayga tiyisli bolg’an a’piwayılastırılg’an pikirler, na’tiyjede adamlar, jag’daylar, mashqalalardın obektiv analizi ha’m an’lawg’a erisilmeydi;
- «aljasıw qarasları» - jeke qaraslarg’a qarama-qarsı, jan’a, a’detiy bolmag’anlardı biykar etiwge beuimlilik;
- adamlar ortasındag’ı jaman mu’na’siybetler, adamnın’ mu’na’siybeti kekshil bolg’anı ushın pikirin’izdin’ a’dalatlı ekenligine isendiriw qıyın boladı;
- qarım-qatnasta sa’wbetlestin’ itibarı ha’m qızıg’ıwshılıg’ının’ joq ekenligi;
- mag’lıwmatlardı mensinbeslik, yag’nıy, jeterli mag’lıwmatlarg’a iye bolmay turıp, juwmaq shıg’arıw a’deti;
- jaratıwdı du’ziwdegi qa’telikler: so’zlerdi durıs tan’lay almaslq, jetkeriwdin’ qıyınlıg’ı, ha’lsiz isendiriw, logikasızlıq ha’m t.b.;
- qarım-qatnastı alıp barıw bag’darı ha’m qurallardı natıwrı tan’law.
Qarım-qatnas bag’darı: ashıq – jabıq qarım-qatnas; monologik – dialogik; rolli (ja’miyetlik rolden kelip shıqqan halda) – shaxsıy («dilden» qarım-qatnas). Ashıq qarım-qatnas – o‘z qarasların tolıq ko’rsetiw ha’m basqalarında da onı esapqa alıw tilegi ha’m ta’jiriybesi . Jabıq qarım-qatnas – o‘z pikiri, mu’na’siybeti, bar bolg’an axborottı tu’sinikli tu’rde sa’wlelendiriw ta’jiriybesi yamasa tileginin’ joq ekenligi.
Solay etip , insan kommonıkaciyasının’ na’tiyjeliligi qarım-qatnasta esapqa alınıwı za’ru’r bolg’an ko‘plegen principlerge baylanıslı.[1]

6. Qarım-qatnas o’zara ta’sir sıpatında

Qarım-qatnastın’ interaktiv ta’repi – bul adamlardın’ o‘z ara ta’sirleniwi, olardın’ birgeliktegi xizmetin sho’lkemlestiriw menen tikkeley baylanıslı bolg’an qarım-qatnas quram bo’leklerinin’ o’zgesheliklerin anglatatug’ın atama.
Qarım-qatnas ha’m o‘z ara ta’sirdin’ baylanısı mashqalasına tiyisli bolg’an tu’rli ko’z qaraslar bar. Bazı bir avtorlar qarım-qatnas ha’m o‘z ara ta’sirdi ten’lestirip, ekewin de tar ma’nidegi baylanıs sıpatında tu’sindiredi; basqaları qarım-qatnas ha’m o‘z ara ta’sir ortasındag’ı mu’na’siybetti bir process forması ha’m onin’ mazmunı ortasındag’ı mu’na’siybet sıpatında ta’riyipleydi; u’shinshi avtorlar qarım-qatnastı baylanıs sıpatında ha’m o‘z ara ta’sirdi interaksiya sıpatında bir-birine baylanısqan, lekin negizinde erkin halda barlıg’ı haqqında piker ju’ritiw abzal ekenligin biledi.[2]
Eger kommonıkativ process birgeliktegi xızmet tiykarında ju’zege kelgen bolsa, ol jag’dayda bul xızmetke tiyisli bilimler ha’m ideyalar menen almasıw, erisilgen birge pikirlew xızmetti ja’ne de rawajlandırıw menen baylanıslı jan’a urınıwlarda a’melge asıwın belgilep beredi. Bir waqıttın’ o’zinde ko’pshiliktin’ bul xızmette qatnasıwı ha’r bir qatnasıwshının’ og’an o‘zinin’ jeke o’z aldına u’lesin qosıwı kerekligin bildiredi, bul bolsa o‘z ara ta’sirdi qosımsha xızmettin’ sho’lkemlestiriliwi sıpatında tu’sindiriw imkaniyatın beredi. Bunday xızmet dawamında qatnasıwshılardın’ axborot almasıp g’ana qoymay, «ha’reketler almasıwı» ın sho’lkemlestiriwleri, ulıwma xızmetti rejelestiriwleri de ju’da’ a’hmiyetli bolıp tabıladı.
O‘z ara ta’sir du’zilisi izbe-iz a’melge asırılatug’ın kosmoslıq, psixik, ja’miyetlik baylanıs sıpatında, o‘z ara ta’sir ha’reketleri sherikshilik, ja’miyetlik mu’na’siybetler (o‘z ara qosılg’an ha’reketler sisteması) ta’repinen bildiriletug’ın muwapıq keluwshi juwap alıw maqsetine iye bolg’an ha’reketlerdi sistemalı a’melge asırıw sıpatında sa’wlelendiriw mu’mkin.[1]
Psixologiyada ja’mi bar bolg’an o‘z ara ta’sir tu’rleri eki qarama-qarsı tu’rge bo’linedi: kooperaciya (birge islesiw) ha’m ba’sekeshilik (qarama-qarsılıqlı). Kooperaciya birge islesiw xizmetin sho’lkemlestiriw, topar maqsetlerine erisiwin ta’miyinlep beriwshi o‘z ara ta’sir bolıp esaplanadı. Qarama-qarsılıqlı – bul o‘z ara ta’sir subektlerinin’ qarama-qarsı bag’darlang’an maqsetleri, qızıg’ıwshılıqları, pikirleri, qarasları, pikirlerdin’ du’gisiwi. Da’stu’riy ta’rizde qarama-qarsılıqlı o‘z ara ta’sirdin’ unamsız tu’ri sıpatında ko’rip shıg’ıladı. Lekin son’g’ı waqıtta bir qatar izertlewler qarama-qarsılıqlardın’ unamlı ta’replerin anıqladı.
Qarım-qatnastın’ anıq mazmunı o‘z ara ta’sir sıpatında qatnasıwshılar ta’repinen xızmettin’ jekke procesine qosılatug’ın individual u’leslerdin’belgili sıpatı bolıp esaplanadı.
L.I. Umanskiy qosımsha xızmetti sho’lkemlestiriwdin’ u’sh tu’rli formasın keltiredi:
1. Qospa-individual xızmet – ha’r bir qatnasıwshı bir-birinen erkin halda ulıwma jumıstın’ o’zine tiyisli bo’legin orınlaydı.
2. Qospa-izertlew xizmeti – ulıwma wazıypa ha’r bir qatnasıwshı ta’repinen izbe-iz orınlanadı.
q. Qospa-o‘z ara ha’reket xizmeti – ha’r bir qatnasıwshı basqaları menen bir waqıttın’ o’zinde o‘z ara ha’rekette boladı.[2]
O‘z ara ha’rekettin’ real mexanizmi psixologiyalıq jaqtan qatnasıwshılar ortasında bir-birin tu’siniw qay ta’rizde payda bolıwın talıqlaw tiykarında tu’sindiriliwi mu’mkin. O‘z ara ha’reketti belgilew ha’m alıp barıw o‘z ara birge pikirlew tiykarında islep shıg’ılıwı mu’mkin. Egerde o‘z ara ta’sir ha’reketlerin belgilew orınlanatug’ın sociallıq xızmettegi ja’miyetlik mu’na’siybetler o’zgesheligi menen belgilep berilgen bolsa, o‘z ara ta’sir ha’reketlerin alıp barıw tikkeley sherik haqqındag’ı ko’z qaras penen belgilenedi. Bul eki jag’daydın’ birliginde o‘z ara ta’sir ha’reketlerinin’ real jag’dayı ju’zege keledi. Onin’ a’hmiyetli o’zgesheligi – qarardı birgelikte qabıl qılıw. Solay etip, o‘z ara ta’sir mexanizmin biliw ushın bir individtin’ pikirleri, motivleri ha’m mayllari onin’ sherigi haqqındag’ı ko’z qarasları menen durıs keliwi ha’m olardın’ birgelikte qarar qabıl etiwlerinde payda bolıwın anıqlap alıw za’ru’r.[1]