Oqiw materiallari

7. Qarım-qatnas аdamlardin` bir-birin qabil etiwii sıpatında
Bir adamnın’ basqa birew ta’repinen qabıl etiliw procesi qarım-qatnastın’ za’ru’r quramlıq bo’legi sıpatında payda boladı ha’m persepsiya dep ataladı. Minez-qulıqtın’ sırtqı ta’repi tiykarında biz, S.L. Rolbinshteyn pikirleri boyınsha, basqa adamdı «oqıymız», onin’ sırtqı belgilerinin’ ma’nisin an’laymız. Bunda payda bolg’an ko’z qaraslar qarım-qatnas procesinde za’ru’r basqarıwshı u’lken a’hmiyetke iye boladı. Sebebi, birinshiden, basqa adamdı bilgenimiz sayin o‘zimiz de qa’liplesip baramız. Sebebi , ekinshidan, basqa adamdı «oqıwdın’» anıqlılıg’ına, ol menen muwapıqlasqan ha’reketlerdi sho’lkemlestiriw na’tiyjeliligine baylanıslı.[2]
Basqa adam haqqındag’ı ko’z qaras shaxsıy o‘zin an’law da’rejesi menen tıg’ız baylanısqan: basqa adam qanshelli tolıgıraq ashıp berilse, adamnın’ o‘zi haqqındag’ı ko’z qarası sonshelli tolıq boladı. Basqa adam biliw dawamında bir waqıttın’ o’zinde bir neshe processler a’melge asırıladı, bularg’a: basqa adamdı emocional bahalaw, onin’ is-ha’reketleri du’zilisin tu’siniwge urınıw, o‘zinin’ minez-qulqın belgilew.
Lekin bul processlerge keminde eki adam bekitiledi ha’m olardın’ ekewi de aktiv subekt bolıp esaplanadı. Bunnan kelip shıqqan halda, o‘zin basqaları menen salıstırıw eki ta’repleme a’melge asırıladı: sheriklerden ha’r biri ozinin’ sherigine uqsatadı. Demek, o‘z ara ha’reketti belgilewde ol tek sheriginin’ mu’ta’jlikleri, motivleri, beyimlesiwin emes, balkim, sherigi onin’ mu’ta’jlikleri, motivleri, beyimlesiwlerin qalay tu’siniwin de esapqa alıwı kerek boladı. Bunın’ ha’mmesi o‘zin basqa adam arqalı an’law analizi eki ta’rep: uqsatıw ha’m refleksiyadan ibarat bolıwına alıp keledi. Basqa adamdı tu’siniwdin’ a’piwayı usıllarınan biri o‘zin og’an uqsatıw bolıp esaplanadı.[2]
Uqsatıw da mazmunına qaray og’an jaqın bolg’an ha’diyse – empatiya ortasında tıg’ız baylanıslılıq o‘rnatılg’an. Empatiya affektiv «tu’siniw» bolıp tabıladı. Onin’ emocional ta’biyatı basqa adamnın’, qarım-qatnas boyınsha sherik jag’dayi «oylap otırılmastan» «seziledi». Bunda basqa adamnın’ mashqalasın an’lap jetiw emes, balkim, mashqalalardı sheshiwde og’an emocional ja’rdem beriw na’zerde tutıladı.
Belgili bir ko’riniste empatiya mexanizmi uqsatıw mexanizmi menen birgelikte: ekewi de ha’m o‘zin basqa adamnın’ ornına qoyıw, ha’diyselerine onin’ ko’z qarası menen qaraw ta’jiriybesi orın iyelleydi. Lekin ha’diyselerge basqa birewdin’ qarası menen qaraw degende o‘zin usı adam menen ten’lestiriwdi bildirmeydi.[1]
Eger de men sherigime salıstırg’anda empatiyanı payda etetug’ın bolsam, men tek onin’ minez-qulqın itibarg’a alg’an bolaman, lekin shaxsıy o‘zimdikin basqasha ta’rizde quriwım mu’mkin. Bul da basqa jag’daylarda basqa adamnın’ minezin esapqa alıw kerek ekenligi ko‘rinip turadı, lekin bizin’ birgeliktegi ha’reketlerimiz na’tiyjesi ha’r tu’rli boladı: qarım-qatnas boyınsha sherikti tu’singen halda onin’ tutqan jolın qollap-quwatlaw basqa, onin’ pikirin qabıl qılıp, o‘zi bilgeninshe ha’reket etiw de basqa ma’sele bolıp esaplanadı.
Bul ko’rip shıg’ılg’an eki tu’tli ma’sele ja’ne bir ma’seleni sheshiwdi talap etedi: usı «basqa », yag’nıy, qarım-qatnas boyınsha sherigim meni qalay tu’siner eken. Bir-birin tu’siniw procesi refleksiya ha’diysesi menen «qıyınlasadı». Refleksiya degende individtin’ qarım-qatnas boyınsha sherigi ta’repinen qalay qabıl qılınıwın an’lawı tu’siniledi. Endi bul a’piwayı basqa birewdi biliw yamasa tu’siniw emes, balkim, basqanın’ meni qalay tu’siniwi, bir-birin sa’wlelendiriwdin’ ekilengen o’zine ta’n procesi bolıp, sheriktin’ ishki a’lemdi jaratatug’ın, bunda o‘z na’wbetinde menin’ de ishki a’lemim belgilenetug’ın teren’, izbe-iz o‘z ara sa’wlelendiriw.[1]`
Adamlardı tuwrı qabıl etiw ha’m bahalawg’a kesent beriwshi principler bar. Olardın’ tiykarg’i sı to’mendegilerden ibarat:
1. Qarım-qatnas jag’dayların usı ta’rizde adamlar qarım-qatnasının’ maqset ha’m wazıypaları, tilekleri ha’m motivleri; qoyılg’an maqsetlerge erisiwge say keletug’ın minez tu’ri; baqlaw waqtında adamlar keypiyatı ha’m ma’seleler jag’dayı sıyaqlı belgileri boyınsha ayıra almaslıq.
2. Baqlawshıda basqa adamdı qabıl etiw ha’m bahalaw procesi real jag’dayda baslanbastan turıp, aldınnan belgilengen beyimlilik, bahalaw, pikirlerdin’ bar ekenligi. Bunday beyimlesiwler, a’dette ,: «Ko’riw ha’m bahalawg’a arzıytug’ın ne bar o‘zi? Men aytpay-aq bilemen …» sıyaqlı pikirlerde payda boladı.
3. Qa’liplesip bolg’an stereotipler tiykarında baqlawdag’ı adamlar aldınnan belgili toparlarg’a ajıratıladı ha’m dıqqattı ol menen baylanıslı qırrasın izlewge bag’darlanatug’ın beyimlesiw qa’liplesedi, ma’selen, «Barlıq ul balalar qopal boladı», «Barlıq qızlar aq ko’kirek emes».
4.Bahalanıp atırg’an insan shaxsı haqqında jeterlishe tolıq ha’m isenimli mag’lıwmat alıng’ang’a shekem aldınnan juwmaq shıg’ariwg’a umtılıw. Bazı bir adamlar, ma’selen, birew menen birinshi ma’rte ko’risiwi yamasa ushırasıwı menen aq, ol haqqında «tayar» pikirge iye boladı.
5. Basqa adamlardın’ pikirine qulaq tutıw tilegi ha’m a’detinin’ joq ekenligi, insan haqqındag’ı tek o‘zinin’ shaxsıy ko’z qarasına iseniw, onı ma’qullawg’a umtılıw.
6. Ta’biyiy sebeplerge ko’re, waqıttın’ o’tiwi menen ju’z beretug’ın adamlarg’a baha beriw ha’m qabıl etiwdegi o’zgerislerdin’ joq ekenligi. Bunda insan haqqında jan’a mag’lıwmatlardın’ toplang’anlıg’ına qaramay, aldın bildirilgen pikirlerdin’ o’zgermeslik jag’dayı ko‘zde tutıladı.
Adamlardın’ bir-birin qalay qabıl etiwi ha’m bahalawın teren’ an’lawda kauzal atributsiya ha’diysesi u’lken a’hmiyetke iye. Ol subekt penen shaxslararalıq qabıl etiw sebepleri ha’m basqa adamlar minez-qulıq metodların tu’sindirip beriwden ibarat. Kauzal atributsiya processleri adamlardın’ bir-birleri ta’repinen tu’siniwlerine ta’sir etetug’ın to’mendegi nızamlarg’a boysınadı:
- tez-tez takirarlanıp turıwshı ha’m baqlanatug’ın ha’diyselerge belsendilik qılatug’ın waqıyalar, a’dette , onin’ bolıwı mu’mkin bolg’an sebepleri sıpatında u’yreniledi;
- tu’sindirip bermekshi bolg’an is-ha’reketimiz a’dettegidey bolıp, og’an shekem qanday da bir a’jayıp ha’diyse bolıp o’tken bolsa, biz mine usını a’melge asırılg’an ha’rekettin’ tiykarg’i sebebi sıpatında esaplawg’a beyim bolamız;
- adamlar is-ha’reketlerin natıwrı talıqlaw olardı tu’sindiriw mu’mkin bolg’an ko‘plegen ha’r tu’rli, bir qıylı mu’mkinshilikke iye bolg’an imkaniyatlar bar bolg’anında, o‘z analizin usınıp atırg’an insan o’zine qolay bolg’an jag’daydı tan’lawg’a haq bolg’an jag’dayda orınlı boladı.
Qosımsha baha beriw ha’diysesi insan basqa adam haqqındag’ı mag’lıwmatlar talqını sha’rayatlarında ju’zege keledi: bul jag’daydı qosıp jazıw procesi menen o’zgerttiriw mu’mkin. Bul process eki ko’rsetkish: is-ha’rekettin’ a’dettegidey da’rejesi ha’m ja’miyetlik «qa’legenlik» yamasa «qa’lemegenlik» da’rejesine baylanıslı.[1]
Birinshi jag’dayda, tipik minez-qulıq rolli u’lgiler ta’repinen belgilengen minez-qulıq bolg’anı ushın, onı tu’sindiriw an’sat keshiwi ko‘zde tutıladı. Kerisinshe, o‘zgeshe minez-qulıqtı ha’r tu’rli tu’sindiriw, sonday-aq, sebepleri ha’m o’zgesheliklerin de ken’ ko’lemde suwretlew mu’mkin. Mine usınday, ekinshi jag’dayda da, ja’miyetlik «qa’legen» minez-qulıq dep ja’miyetlik ha’m madaniyat nızamlıqlarına tuwrı keletug’ın, an’sat tu’sindiriletug’ın ha’m bir ma’nini an’latatug’ın minez-qulıq tu’siniledi. Bul qag’ıdalar buzılg’anında mu’mkin bolg’an tu’sindiriwler ko‘lemi de ken’eyedi.

TEMA BOYINSHA TEST TAPSIRMALARI

1. Qarım-qatnas:

a) shaxstın’ a’hmiyetke iye bolg’an o’zgesheligi;
b) xızmet sıyaqlı a’hmiyetli bolg’an, insan turmıs ta’rizinin’ bir ta’repi;
v) insannin’ basqa adamlar menen o‘z ara ta’sirlashuv forma i;
g) eki ha’m undan ortiq adamlardın’ biliw yamasa affektli-bahalaw o’zgeshelikli axborot almasıwı dan ibarat bolg’an o‘z ara ta’sirlashuvi.
2. SHaxslararalıq mu’na’siybetler – bul :
a) adamlar ortasında xızmet ha’m toparlardag’ı qarım-qatnasta ornatılatug’ın mu’na’siybetler;
b) basshılar ha’m qa’nigeler ortasındag’ı mu’nasiybetler;
v) tarbiyashılar ha’m ta’rbiyalanıwshılar ortasındag’ı mu’nasiybetler;
g) xızmet procesindegi adamlar ortasındag’ı dialoglar.
3. Qarım-qatnas, a’dette , .... ta’replerdin’ birliginde payda boladı:
a) axborotlı, perseptiv, bag’darlı;
b) interaktiv, kommonıkativ, so’ylewshi;
v) shaxslararalıq, kognitiv, kommonıkativ, emotiv, konativ;
g) biliw , emocional, shaxslararalıq.
4. Qarım-qatnasta o‘zin basqa adamg’a uqsatıw jolı menen onı tu’siniw o’zgesheligine iye bolg’an shaxslararalıq qabıl etiwdin’ bas mexanizmlerinen biri:
a) ja’miyetlik-psixologiyalıq refleksiya;
b) stereotiplendiriw;
v) empatiya;
g) identifikatsiya.
5. Ima-belgiler, mimika ha’m pantomimika – bul .... qarım-qatnas qurallar:
a) optik-kinestezik;
b) paralingvistik;
v) ekstralingvistik;
g) kosmoslı-waqıtlı.