Oqiw materiallari

7. Shaxstın’ psixologiyalıq qorgawshısı.

Insandag’ı en’ qadrli na’rse onin’ shaxsıyatına tiyisli tiykar boladı. Ol janlı ta’biyat ha’m ja’miyet ta’repinen o’tkeriletug’ın ju’da’ ku’shli basımnan qorg’awı za’ru’r. Qorg’aw an’lanbag’an ta’rizde ju’z beredi. Shaxs tiykarın jemiriliwden qorg’awshı ruwxıy mexanizm qorg’awshısı mexanizm dep ataladı. Ol biologiyalıq evolyusiyadan ko‘re ko’birek ma’daniy evolyusiyanın’ na’tiyjesi bolıp esaplanadı.

Psixologiyalıq qorg’aw – shaxs anıqlılıg’ına qa’wip salatug’ın, qarama-qarsılıqlar menen baylanıslı bolg’an unamsız keshirmelerdi kemeyittiriwge bag’darlang’an mexanizmler sisteması. Psixologiyalıq qorg’aw shaxs ta’repinen psixologiyalıq qolaysızlıq, «Men-obrazı» na qa’wip salıwshı keshirmelerdi sheshiw ha’m usı jag’daylarg’a tiyisli bolg’an da’rejede saqlaw ushın qollanılatug’ın basqarıw sistemasın quraydı. [2]
«Qorg’aw mexanizmleri» tu’sinigi Z. Freyd ta’repinen nervli jag’daylarg’a alıp keliwi mu’mkin bolg’an qarama-qarsılıqlarda «Ego» qollaytug’ın usıldı ulıwma halda belgilew ushın kiritilgen edi. Klinika a’meliyatında ol o‘zi ha’m a’lem menen kele almag’an adamlarg’a ju’da’ ko‘p ma’rtebe dus kelgen. Olar irracional ha’reketlerdi a’melge asırıp, mu’ma’sip bolmag’an pikirlerdi sa’wlelendirgen halda,qabıl etiw illyuziyalardı ko’rsetken, bulardın’ ha’mmesi anıqlıq kirgiziwin talap etedi. Usıg’an uqsas reaksiyalar diagnozlarda ra’smiylestirilgen edi. Bunday diagnozlar Salamat insanlarda da anıqlang’an edi. Bunday jag’daydı tu’sindirip beriw ushın Z. Freyd 1884-jılda «psixologiyalıq qorg’aw» tu’sinigin kirgizdi, bul tu’sinikti an’lanbag’an umtılıwlar ha’m ja’miyetlik talaplar (sheklewler) ortasındag’ı qarama-qarsılıqlardı sheshiwdin’ forması sıpatında talıqlanadı. Onin’ qızı Anna Freyd o‘zinin’ «Men ha’m qorg’aw mexanizmleri» atlı ilimiy jumısında, atasının’ teoriyasın rawajlandırıp, Ego-qorg’aw mexanizmleri an’lanbag’an bolıwın ha’m olar «ishki seziwdin’ talapların biykar etiwin» aytıp o’tken edi.⁴⁷ [q]
Ha’zirgi ku’nde psixologiyalıq qorg’aw shaxs teoriyalarının’ ha’mmesinde, insang’a salıstırg’anda tu’rli jantasıwlarda ta’n alınadı ha’m ta’riyiplenedi. Qorg’aw mexanizmleri yamasa psixologiyalıq qorg’aw, - bul insannin’ o‘zin qolaysız keshirmeler, qalip jaraqatları ha’m qa’weterleniwden qorg’awda qollanatug’ın, og’an ta’n bolg’an ha’m ulıwma an’lanbaytug’ın sistemalı ha’reketler.
Izertlewlerge ko’re, adamlar shaxsıy sıpatları bahalanıwları arasında o’zlerinin’ baha beriwleri menen tuwrı keletug’inların yadta saqlap qaladı. Usı ta’rizde olar o’zlerine bolg’an hu’rmetlerin joq etpegen, ko‘z aldımızda abroyımızdı tu’sirmegen halda qa’telikler ha’m a’wmetsizliklerdin’ sebebin tu’sindiriwge ha’reket qıladı. Sonın’ ushın ha’m insan ruwxıyatı qorg’aw mexanizmleri menen qurallandı. Olar sırttan kelip atırg’an xabarlardı saralap, tek g’ana insannin’ ishki du’nyası – «Men-koncepsiyası» nın’ anıqlılıg’ın saqlawg’a xızmet etetug’ınların o’tkizedi.
Solay etip, qorg’aw mexanizmleri insanlar ushın ju’da’ a’hmiyetli bolg’an eki o’zgeshelikke iye:
- waqıyalıqtı biykar etedi, buzıp ko’rsetedi yamasa maydalaydı;
- an’lanbag’an halda, yag’nıy, avtomatik ta’rizde de tez ta’sir ko’rsetedi.
Psixologiyalıq qorg’awlardı klassifikaciyalawg’a salıstırg’anda bir neshe ha’r tu’rli jantasıwlar bar. Olardı jetik ha’m a’piwayı toparlarg’a ajıratıw en’ a’piwayı klassifikaciyalaw. Birinshi toparg’a maqsetke muwapıqlıq, intellektuallastırıw, mutoyiba, sublimaciya ha’m basqaları, ekinshisine bolsa – dissotsiatsiya, ku’shli baqlaw, qa’dirsizleniw, biykar etiw, jekkeleniw, qa’wip salıwshı menen ten’lestiriw ha’m basqaları kiredi. Psixologiyalıq qorg’awdı basqa princip tiykarında da klassifikaciyalaw mu’mkin, og’an ko’re, bir waqıtları qabıl etiw da’rejesinde ta’sir qılsa, ma’selen, sıg’ıp shıg’arıw, basqaları bolsa – transformaciya da’rejesinde, mag’lıwmattı qayta islew procesinde ta’sir ko’rsetedi, ma’selen, maqsetke muwapıqlıq.
Psixologiyalıq qorg’aw mexanizmleri ha’r qıylı boladır. Olar Z. Freyd, A. Freyd, A. Adler ha’m ko’plegen basqa alımlar ta’repinen u’yrenilgen . A. Freyd to’mendegi «psixodinamikalıq» mexanizmlerdi qorg’awshı sıpatında qabıl qılıwdı usındı, olar: sıg’ıp shıg’arıw, u’stinlik, regressiya, reaksiyanın’ payda bolıwı, jekkeleniw, a’melge asırılg’an xızmetti biykar etiw, ju’z berip atırg’an waqıya, proeksiya, introeksiya, o‘z shaxsına mu’ra’jat, o’zine qarama-qarsı ta’repine aylanıw, sublimaciya. Keyinshelli bul dizim sırtqı frolstratorlar: jag’daydan qashıw, biykar etiw, ten’lestiriw, «Men»di sheklewge qarsı bag’darlang’an jan’a mexanizmler menen tolıqtırıldı. Basqa psixologlardın’ pikirine ko’re, dizimdi to’mendegi a’hmiyetli qorg’aw-beyimlesiw mexanizmleri: maqsetke muwapıqlastırıw, qıyalıy, konversiya, belginin belgilew, koshiriw menen tolıqtırıw za’ru’r.⁴⁸[q]
Psixologiyalıq qorg’awdın’ tiykarg’ı mexanizmleri ortasında to’mendegilerdi ajıratıp ko’rsetiw mu’mkin: u’stinlik, reaktiv oqıtıw, biykar etiw, sıg’ıp shıg’arıw, sublimatsiya, proeksiya, maqsetke muwapıqlıq ha’m basqaları. Ha’zirde psixologlardın’ pikirine ko’re, o‘zinin’ na’tiyjeliligi , jetikligi ha’m olardı ju’zege keltirgen qarama-qarsılıqlı, - umtılıwlar, morallıq beyimlesiwler yamasa sırtqı waqıyaliq tarawına kiritiliwi boyınsha belgilenetug’ın qorg’aw mexanizmlerinin’ jigirmadan artıq tu’ri bar.
Psixologiyalıq qorg’awdın’ tiykarg’ı mexanizmlerin ko’rip shıg’amız.