Oqiw materiallari

O‘zin bahalaw – bul shaxs ta’repinen o‘z-o‘zin, o‘z imkaniyatları, sıpatların ha’m adamlar arasındag’ı ornın bahalawı. Bul psixologiyada o‘zin an’lawdın’ a’hmiyetli bolg’an ha’m en’ ko‘p u’yrenilgen ta’repi bolıp tabıladı.[1]
Shaxs tiykarına tiyisli bolg’an halda o‘zin bahalaw minez-qulqının’ a’hmiyetli basqarıwshısı bolıp xızmet qıladı. Adamnın’ a’tira’ptag’ılar menen o‘z ara mu’na’siybetleri, onin’ o’zine salıstırg’anda sın pikirli ekenligi, talapshan’lıg’ı, jetiskenlik ha’m kemshiliklerine mu’na’siybeti o‘zin bahalawg’a baylanıslı. O‘zin bahalaw qalay quraladı? Basqa adamnın’ sıpatların u’yrengen sayın, shaxs jeke bahanı islep shıg’ıw imkaniyatın jaratatug’ın za’ru’r mag’lıwmatlarg’a iye boladı. Shaxsıy «Men» haqqında quralg’an bahalanıw shaxstın’ basqa adamlarda ko’retug’ınları ha’m o’zindegi baqlawlar menen ha’mme waqıt salıstırıp barıwdin’ na’tiyjesi. Adam o’zindegi bazı bir na’rselerdi bilgen halda o‘zin onın’ menen salıstıradı, basqanın’ da onin’ shaxsıy sıpatları, ha’reketleri, belgilerine biypa’rwa emesligin shamalaydı; Bulardın’ ha’mmesi shaxstı o‘zin bahalawına tiyisli bolıp, onin’ ruwxıy keypiyatın belgileydi. Basqasha etip aytqanda, shaxs ha’r dayım referent topar (real yamasa ideal) g’a iye, shaxs onda o‘z qa’diriyatların o’zlestirgeni ushın bul topar menen esaplasadı, onin’ idealları ha’m qızıg’ıwshılıqları ha’m t.b.lar, sonday-aq, shaxstın’ ham ideallari, ha’m qızıg’ıwshılıqları bolıp esaplanadı.
Shaxs qarım-qatnas procesinde ha’mme waqıt o‘zin bekkem u’lgi menen salıstıradı ha’m bul tekseriw na’tiyjelerine baylanıslı tu’rde o’zinen kewli tolıwı yamasa tolmawı mu’mkin.
O‘zin bahalaw muwapıq ha’m muwapıq emes bolıwı mu’mkin. Muwapıq, mu’na’sip o‘zin bahalawda individ o‘z imkaniyatları ha’m ılayıqlıların tuwrı salıstırıw, o’zine jeterli tu’rde kritikalıq ko‘z benen qaraydı, o‘z jetiskenlik ha’m kemshiliklerine real qarawg’a umtıladı, o‘z aldına haqıyqattan da a’melge asırıwg’a erisiwi mu’mkin bolg’an maqsetlerdi qoyıwg’a ha’reket qıladı. Bug’an muwapıq tu’rde o‘zin bahalawg’a o‘zin «joqarı da’reje» de ha’m «orta da’rejeden joqarı» bahalaw kiredi.
Lekin, o‘zin bahalaw muwapıq bolmag’an – ju’da’ asırılg’an yamasa ju’da’ pa’seyittirilgen bolıwı da mu’mkin.
Mu’na’sip emes tu’rde asırılg’an o‘zin bahalaw tiykarında adamda o‘zi haqqında natuwrı ko’z qaras, shaxsı ha’m imkaniyatlarının’, a’tiraptag’ılar, ulıwma jumıs ushın o‘z qadirinin’ ideallastırılg’an obrazı payda boladı. Asırılg’an halda o‘zin bahalaw adamnın’ o‘zin bunday bolıwına jol bermeytug’ın jag’daylarda da o’zine artıqsha baha berip jiberiwine alıp keledi. Na’tiyjede ko‘p jag’daylarda onin’ talapların biykar etetug’ın a’tira’ptag’ılardın’ qarsılıqlarına dus keledi, gu’mansıraw, jaman gu’man ha’m ataylap takkabırlıq, qorqınıshtı payda etken halda g’azeplenedi ha’m, solay etip, za’ru’r shaxslararalıq baylanıslardan waz keship, adamawa bolıp qalıwı mu’mkin .⁴⁶[q]
O‘zin bahalaw pa’seyittirilgen halda, yag’nıy, shaxstın’ real imkaniyatlarınan to’menirek bolıwı da mu’mkin. Bul, a’dette, itibarsızlıqqa, uyatshan’lıqqa, o‘z imkaniyatlarına nadurıs baha beriwge ha’m kewli barmaw, o‘z qa’biletlerin ko’rsete almaslıqqa alıp keledi. O’zine baha beriwdin’ ju’da’ pa’seyittirilgen jag’dayı bekkem bolmag’an komplekstin’ rawajlang’anlıg’ı, turaqlı itibarsızlıq, tashabbuskorliktan waz keshiw, biypa’rwalıq, o‘zin ayıplaw ha’m qa’weterleniwden derek beriwi mu’mkin.
O’zin ju’da’ joqarı yamasa ju’da’ pa’seyittirilgen halda baha beriw o‘zin basqarıw procesin izden shıg’aradı, o‘zin baqlawdı buzıp ko’rsetedi (qarım-qatnasta).
O‘zin bahalaw shaxstag’ı dawagerlik da’rejesi menen tıg’ız baylanısqan. U. Djemstin’ formulası boyınsha, adam su’wretinde jetiskenlikler ha’m kiris so’zinde o‘zin bahalaw bolg’an bo’lshek: .
Dawagerlik da’rejesi – ol yamasa bul xızmette insan erispekshi bolg’an en’ u’lken jetiskenlik. A.V. Petrovskiydin’ anıqlamasına ko’re, dawagerlik da’rejesi – bul individ o‘z aldına qoyg’an maqsetınin’ qıyın ekenligi da’rejesinde sa’wlelenetug’ın shaxs o‘zin bahalawının’ qa’legen da’rejesi bolıp tabıladı («Men» obrazı da’rejesi).
Insan na’wbettegi ha’rekettin’ qiyinshılıg’ı da’rejesin erkin tu’rde tan’law imkaniyatına iye bolg’an jag’dayda o’zine baha beriwin asırıw eki tendensiya ortasındag’ı qarama-qarsılıqqa sebep boladı: bir ta’repten, u’lken jen’isti basınan o’tkiziw ushın dawagerlikti asırıwg’a umtılıw, ekinshi ta’repten – a’wmetsizlikke duwshar bo‘lmaslıq ushın dawalardı azayıttırıp turıw. Jen’iske erisilgende dawalar da’rejesi, a’dette , asadı, adam qıyınlaw ma’selelerdi sheshiwge qa’dir ekenligin payda qıladı, a’wmetsizlikte bolsa – ta’n ra’wishte pa’seyedi.
Dawalar da’rejesinin’ qa’liplesiwi tek g’ana jen’is yamasa a’wmetsizlikti aldınnan an’law menen emes, balkim, en’ da’slep, aldıng’ı jetiskenlik ha’m a’metsizliklerdi aqıllılıq penen, bazı da bolsa anıq emes bolg’an halda esapqa alıw ha’m bahalaw menen belgilenedi. Dawalar da’rejesinin’ qa’liplesiwin oqıwshının’ ta’lim alıwında, dogerektegi lekciya temasın tan’lawda, tapsırma beriwde ha’m usı sıyaqlılardı baqlaw mu’mkin.
Shaxstın’ dawalar da’rejesi u’stinen alıp barılg’an izertlewler aktivligi menen g’ana emes, balkim, olardın’ mazmunı, topar maqsetleri ha’m wazıypalarının’ baylanısına qaray, insan minez-qulqı motivlerin jaqsıraq tu’siniwge ha’m shaxs pazıyletlerin qa’liplestiriwshi bag’darlang’an ta’sirin a’melge asırıwg’a imkaniyat jaratadı. Bazı bir jag’daylarda pedagog ushın shaxs dawalar da’rejesin asırıw wazıypası u’lken a’hmiyetti quraydı; oqıwshı o’zine ha’m imkaniyatlarına to’men ko’z qaras penen qarag’an ta’g’dirde, bul jag’day belgili halatta zıyan jetkerip, g‘alabag’a bolg’an isenimnin’ joq bolıwına alıp keledi. A’metsizliklerdin’ izbe-iz ta’kirarlanıwı awır sezimli ashıwshaqlıq ha’m qarama-qarsılıqlardan ibarat bolg’an ulıwma jag’dayda o’zine baha beriwdi to’menletip jiberedi ha’m oqıwshı o’zinen beziwi mu’mkin.
Dawalar da’rejesin asırıwdın’ha’r tu’rli jolları bar bolıp, olar oqıwshının’ individuallıg’ı, frustratsiya o’zgesheligi, pedagogtın’ imkaniyatları ha’m basqalarına baylanıslı. Bug’an oqıtıwshı ha’m klass toparı ta’repinen ko’rsetiletug’ın ja’rdem, sonday-aq, shaxs ushın keleshekti jaratıwdın’ tu’rli usılları kiredi.
Basqa jag’daylarda pedagog ushın bala yamasa o’spirimnin’ dawaları da’rejesin, a’sirese, oqıwshı o‘z aldına qoygan wazıypalar real jag’dayda aqlanbaytug’ın, o‘z imkaniyatların bahalaw bolsa asırıp jiberilgen ta’g’dirde, kekkeyiw, o’zine ta’n u’stinlik kompleksi ha’m t.b.lar payda bolg’an jag’dayda bir qansha kemeyittiriw a’hmiyetlir. Oqıwshı haqıyıy bolmag’an asırıp jiberilgen dawalar da’rejesi menen toparda qatan’ qarsılıqqa ushırawının’ o‘zi emes, balkim, onda bar bolg’an o’zine artıqsha baha beriw real a’wmetsizlikler menen ko‘plegen qarama-qarsılıqlarg’a dus kelip, o‘tkir emocional qarama-qarsılıqlardı ju’zege keltirgeni ushın, usı ma’seleni sheshiw za’ru’rligin o’z aldına aytıp o’tiledi. Bunda, ko‘p jag’daylarda oqıwshı onin’ o’zine artıqsha baha beriwi menen tuwrı kelmeytug’ın shaxsıy a’wmetsizlik jag’dayların sezbesten urınıp, qaysarlıq qıladı, o’kpeleydi, o‘zin ataylap razı etip ko’rsetip, o‘zin mu’na’sip tutpaydı yamasa a’wmetsizligine kimnin’dur qarsı ta’sirin, jamanlıg’ın tu’sindiriwge ha’reket qıladı, gu’manlı, g‘a’zebli, ashıwshaq bolıp qaladı.
Solay etip, shaxstın’ o‘zin an’lawı o‘zin bahalaw mexanizminen paydalanıp, dıqqat menen shaxsıy dawagerlik ha’m haqıyqıy jetiskenlikler salıstırmalı tu’rde ko’rsetedi.