O’quv – uslubiy majmua mualliflar: dots. Qobilov S. S. Ass. Nurmamatov M. Q. Ass. Abdirofiyev N. A. Samarqand – 2020

3. Yangi mavzuning bayoni: mavzuni jonli - muloqatli tushintirish (55 minut). 
4. Mavzuni o’zlashtirish darajasini aniqlash: shu mavzu bo’yicha qisqa savol-
javob o’tkazish (8 minut). 
5. Uyga beriladigan topshiriqlar va adabiyotlar muhokamasi: Topshiriqlar,
adabiyotlar va internet – resruslarini tahlil qilish (5 minut). 
Ma’ruza bayoni 
Endi tizimli programmalashning yana bir kichik va qiziqarli masalasi over-
ley programmalarni tashkil qilish haqida to’xtalib o’tamiz. 
Programmalash jarayonida programma hajmi(matni) juda katta bo’lgan 
holda ko’pgina programmalashtirish tizimlari dastur transliyatsidan keyin “ Not 
enough memory – Xotira yetishmayapti ” degan ogohlantirish ma’lumotini beradi. 
Bu muammoning hal qilishning mumkin bo’lgan yo’llaridan biri programmani 
overley tashkil qilish va qo’llashdir. Shuning uchun zamonaviy programmalash 
muhitlarida maxsus overley modullari mavjud va ulardan foydalanib overley pro-

---

97 
grammalar tuziladi. Tpas va Borland Pascal qulayliklardan foydalanib overley pro-
gramma yaratish asos va bosqichlarini ko’rib chiqamiz. 
1) Overley moduli yordamida, ya’ni uning talablarini hisobga olgan holda 
programmani alohida bo’laklarga bo’lamiz. 
2) Bo’laklar hohlagancha bo’lib, ularning birgalikda talab qiladigan xotira 
hajmi SHEHM ning ish uchun taqsimlanadigan xotira hajmidan ancha 
katta bo’lishi mumkin. 
3) Overley tashkil qilgan programma asosan ikkita fayldan iborat, masa-
lan,
a) prog.exc 
b) prog.ovr 
Bir xil nom va har xil kengaytma. Prog.exe – fayli programmaning doimiy qismi, 
prog.ovr – fayli esa xotiraga kerakli paytda chaqirilishi mumkin bo’lgan bo’laklar 
kodini saqlaydi. 
4) Har bir vaqtning davomida xotiraga faqat kerak bo’lgan bo’lakcha 
yuklanib ishlatiladi. Programmaning overley qismlari(masalan, i+1 
qism) uchun oldingi (i - qism) ishlatilgan qism egallagan xotirani ishla-
tadi. Qo’shimcha xotira umuman kerak bo’lmasligi mumkin. 
5) Bo’laklarni xotiraga chaqirish va undan chiqarish uchun maxsus 
protsedura, ya’ni overleylar administratori (boshqaruvchisi) yordamida 
bajariladi. 
Endi Overley programmalarni tasvirlash, ya’ni rasmiylashtirish algoritmi 
qadamlari bilan tanishamiz. 
a) Overley programmalar ko’pgina tizimlarda(nasalan, Tpas, BP, C ) faqat 
modul shaklida , ya’ni unit moduli shaklida tashkil qilinadi. 
b) Modullarda mavjud bo’lgan bo’laklar, ya’ni bo’limlar (interface – e’lon, im-
plementation – tadbiq etish, begin … end - initsializatsiya – ishga, yuritish) over-
ley programmaga kiritiladi. Ammo bu yerda quyidagi shartlar bajarilishi kerak. 
b.1) Har bir overley moduli bosh qismida kompilyatsiya rejimi {$0+}, ya’ni 
modulni overley bo’lishiga ruxsat beruvchi durektiva mavjud bo’lishi. 
b.2) Overley qismprogrammalarni chaqiruvchi hamma protsedura va funksiyalar 
{$F+} (far chaqirish modeli, usuli) rejimida kompilyatsiya qilinishi.