O’quv-dala amaliyoti hisoboti
FAUNASINING TURLAR TARKIBI
Download 1.47 Mb.
|
zoologiyadan hisobot
|
FAUNASINING TURLAR TARKIBI
Xordalilar(CHordata) tipi Anamniyalar (Anamnia) guruhi Umurtqalilar (Vertebrata) kenja tipi Jag’og’izlilar (Gnatostomata) bo’limi Baliqlar (Pisces) katta sinfi Suyakli baliqlar (Osteichthyes) sinfi Shu’laqanotlilar (Actinopterygii) kenja sinfi Zog’arabaliqsimon baliqlar (Cypriniformes) turkumi Zog’orabaliqlar (Cypririnidae) oilasi Zog’orabaliqlar (Cypririnus) urug’i Zog’orabaliq (Cypririnus carpio) turi Laqqasiimonlar (Siluriformes) turkumi Laqqalar (Siluridae) oilasi Laqqalar (Silurus) urug’i Oddiy Laqqa (Silurur glanis) turi To’rt oyoqlilar (Tetrapoda) katta sinfi Suvda hamda quriqlikda yashovchiliar (Amphibia) sinfi Yoyumurtqalilar (Apsidospondli) kenja sinfi Dumsizlar (Ecaudata yoki Anura) turkumi Baqalar (Ranidae) oilasi Ko’l baqasi (Ranas ridibunda Pallas) turi Qurbaqalar (Bufinidae) oilasi Qurbaqalar (Bufo Laur) urug’i Yashil Qurbaqa (Bufo viridis Laur) turi Amniotalar (Amniota) guruhi Sudralib yuruvchilar (Reptilia) sinfi ANAPSIDALAR (Anaosida) kenja sinfi Toshbaqalar (Testudines yoki chelonia) turkumi Yashirin bo’yinli toshbaqalar (Cryptodira)kenja turkumi Quruqlikda yashaydigan toshbaqalar (Testudinidae) oilasi Cho’l toshbaqasi (Testudo horsfieldi) turi Tangachalilar (Squamata) turkumi Kaltakesaksimonlar (Lacertilia) kernja turkumi Asil kaltakesaklar i (Lacertidae) oilas Kaltakesakchalar urug’i (Erimais Wiegmann) urug’i O’rtacha kaltakesakcha (Eremias nigrocellata Nikolski) turi Tumshuqboshlilar (Rhynchocephalia) turkumi Ilonlar (Ophidia) kenja turkumi Suv ilonlar (iColubridae) oilasi Suvilonlar (Natrix) urug’i Suvilon (Natrix tesselata) turi Aspidlar (Elapidae) oilasi Ko’zoynakli ilonlar (Naja) urug’i O’ta Osiyo kapcha loni (Naja naja) turi Qushlar (Aves) sinfi Haqiqiy qushlar (Neornithes) kenja sinfi Ko’krak tojlilar (Carinatae) katta turkumi Laylaksimonlar (Ciconiformes) turkumi Oq Laylak (Ciconia ciconia) turi G’ozsimonlar (Anseriformes) turkumi G’ozsimonlar (Anseres) kenja turkumi O’rdaklar(Anatidae) oilasi G’ozlar (Anserinae) kichik oilasi G’ozlar (Anser Brisson) urug’i Ko’k g’oz (Anser anser) turi Daryo o’rdaklar (Anatinae ) kichik oilasi Yovvoyi o’rdak (Anas platyrhynchos) turi Olaqanotli suqsur (Anas penelopeE) turi Lochinsimonlar (Falconiformes) turkumi Lochinlar (Falconidae)oilasi Miqqiy (Falco tinunculus) turi Tovuqsimonlar (G allaiformes) turkumi Qirg’ovullar (Phasifnidae) oilasi Bedana (Conturnix) urug’i Bedana (Conturnix conturnix) turi Kaklik (Alectoris kakelik Falk) urug’i Kakliklar (Alectoris Kaup) turi Qirg’ovul (Phasianus) urug’i Oddiy qirg’ovul (Phasianus colchinus) turi Balchiqchisimonlar (Charadriformes) turkumi Balchiqchisimon (Charadrii) kenja turkumi Balchiqchilar (Charadidae) oilasi Balchiqchilar (Tringa) urug’i Qiziloyoq balchiqchisi (Trigina tetanus) turi Loyxoraklar (Gallinago Koch) urug’i Oddiy Loyxoraklar (Gallinago gallinago) turi Kaptarsimonlar (Columbiformes) turkumi Kaptarsimonlar (Columbae) kenja turkumi Kaptarlar (Columbidae) oilasi Kaptarlar (Columba) urug’i Ko’k Kaptar (Columba livia) turi G’urraklar (Streptopelia Brandt) urug’i Kichik Musicha (Streptopelia senegalensis) turi Ko’kqarg’asimonlar (Caraciiformes) turkumi Sassiqpopishaklar (Upupidae) oilasi Sassiqpopishaklar (Upupa) urug’i Sassiqpopishaklar (Upupa epope) turi Chumchuqsimonlar (Passeriformes) turkumi Qaldirg’ochlar (Hiriudinidae)oilasi Kasatkalar (Hirundo) urug’i Qishloq qaldirg’ochi (Hirundo rurtica) turi Qarg’alar (Corvidae) oilasi Qarg’alar (Corvus) urug’i Qora qarg’a (Covur corone) turi Ola qarg’a (covur cornix) turi Chug’irchiqlar (Sturidae) oilasi Maynalar ( Acridotheres Vieillot) urug’i Mayna (Acridotheres tristis) turi Dehqon chumchuqlar (Emberizidae) oilasi Dehqon chumchuqlar i (Emberiza) urug’i Oddiy Dehqon chumchuq (Emberiza citrinella) turi Hakka (Pica pica) turi Sut emizuvchilar (Mamalia) sinfi TTirik tug’uvchi darrandalar (Theria) kenja sinfi Yo’ldoshlilar (Placentalia)inerasinfi Hashoratxorlar (Insectivora) turkumi Tipratkanlar (Erinaceidae) oilasi Qalqandor tipratkanlar (Hemiechinus Fitzinger) urug’i Quloqdor tipratkan (Hemiechinus auritus) turi Qo’lqanotlilar (Chiroptera) turkumi Ko’rshapalaklar (Microchiroptera) kenja turkumi Silliq burunli ko’rshapalaklar (Vespertilionidae) oilasi Shalpangquloqlar (Placotus) urug’i Shalpangquloq (Placotus auritus ) turi Tovushqonsimonlar (Lagomorpha) turkumi Tovushqonlar (Leporidae) oilasi Qum tovushqoni (Lepus tolai Pallas) turi Kemuruvchilar (Rodentia) turkumi Sichqonlar (Muridae) oilasi Uy sichqonlari (Mus L) urug’i Uy sichqoni (Musculus) turi Yirtqichlar (Carnivora) turkumi Sirtlonlar (Hyaenidae) oilasi Sirtlonlar (Hyaena) urug’i Yo’-yo’l sirtlon (Hyaena hyaena) turi 7- dekabr 2020-yil soat ertabli 08:40 da diomiy yashash joyimdan 120, 140 m uzoqlikdagi kanalga baliq tutish uchun yo’lga chiqdim. Havo harorati 2 ̊ C ga teng, osmon bulutli bo’lib, shimoliy sharqdan shamol esmoqda. Baqil tutish uchun to’rxaltacha, pishiq ip va tutning shoxidan tayyorlangan sachok hamda baliqlarni saqlash uchun paqirni oldim. Tajriba uchun 6 ta madya Zog’ora baliq(Cyprinus) ni tutdim Baliqlarni tarozida tordim, tana olchamlarini olib, raqamladim va taqqqosladim.
11-dekabr 2020-yil 13:00 da Sut emizuvchilar sinfi vakili hisoblangan uy sichqonini tutish uchun qopqonlar qo’ydim xo’rak sifatida non bo’laklaridan foydalandim. Tutilgan sichqonlarning o’lchamlarini olib ozaro taqqosladim.
Kuzatish va tajribalardan foydalanib umurtqali hayvonlarning kun tartibi, ozuqasi, fel-atvori, hayot tarzi, ekologiyasi, sistematikasi to’grisida to’liqroq ma’lumotga ega bo’dim. Kichik musichaning biologiyasiga doir materiallar. Sistematik holati Turkum: Kaptarsimonlar - Columbiformes Oila: Kaptarlar - Columbidae Urug`: G’urraklar - Streptopelia Tur: Musicha - Streptopelia senegalensis L. Kenja tur: Kichik musicha - Streptopelia senegalensis ermanni. Tashqi ko`rinishida jinsiy dimorfizm kuzatilmaydi. Boshi va bo`yni ko`kish pushti rangda, tanasining orqa yelka qismi, dum usti, qanotining ustki qoplovchi patlari jigarrang tusdagi qo`ng`ir rangda bo`ladi. Dum usti patlarida va orqasining ustki qismida kulrang tus aralashmasi bo`ladi. Tumshug`ining osti va tomog`i oq rangda, bo`ynining pastki qismi va jig`ildoni pushti-uzum rangda, qorin va dum osti patlari oqish rangda bo`ladi. Bo`ynining yon tomonlari zang-uzum rangda bo`lib, patlarining asos qismi qora rangda bo`ladi. Tanasining yon qismlari kulrang ko`kish tusda qanotining ustki qoplovchi patlari, birinchi darajali qoquv patlarini qoplovchi patlaridan tashqari xavo rang ko`kish rangda bo`ladi. Qolgan patlari kulrang, uchi oq va oq rangining ostidan qora chiziq bo`ladi. Qoquv patlari qoramtir qo`ng`ir rangda. Ko`zi qo`ng`ir, tumshug`i qora oyoqlari qizil rangda bo`ladi
Kichik musicha O`zbekistonda keng tarqalgan turlardan biri hisoblanadi. Respublikaning janubida Surxanaryo vodiysida tog`lardagi axoli yashaydigan joylargacha tarqalgan. Qashqadaryo vohasida kichik musicha barcha axoli yashaydigan joylarda tarqalgan bo`lib, tog`larda dengiz satxidan 2300metr balandlikkacha ko`tariladi. I.A.Molchanov kichik musichani Nukus atroflari va Qo`ng`irtogning odatdagi qushi deb hisoblaydi. U Zarafshon vodiysida Arabxona, Xuja Davlat qishloqlarida, Buxoro shahrida keng tarqalgan Farg`ona vodiysida musicha eng odatdagi tur bo`lib, faqat axoli yashaydigan joylarda uchraydi. U inson bilan juda chambarchas bog`liq bo`lib, axoli yashaydigan joylardan uzoqda umuman uchramaydi. Shaharlardagi yorug`lik va shovqinlardan cho`chimasdan serharakat ko`chalarda uya quradi. Internet tizimidagi ma’lumotlarga ko`ra kichik musichalar odamlar bilan yonma-yon yashab, Aholi yashaydigan joylardan tashqarida deyarli uchramaydi. Asosan kichik galalar hosil qilib, o`troq xolda hayot kechiradi
Yana bir ma’lumot musicha bilan birv qatorda kaptar, hakka, qarg’a, mayna, chumchuq kabi qushlarni qishda kunduzi olma, o’rik, yong’oq, terak, tol, gilos daraxtlarida va yer ustida uchratsak kechasi ayvon shiftlari, eski imoratlarning pana joylaridan topamiz. Biroq ularni simyog’ochlardan o’tgan elektr simlarida qo’nib turganini ko’rmaymiz. Uya qurishi Barcha o’troq qushlar singari musichalar ham ancha erta uyalashga kirishadi. Z.L.Satayeva ularning sayrashini fevral oyidayoq qayd etgan. Qish iliq kelgan yillari ularning sayrashi umuman to’xtamaydi. Haqiqiy baxor havosi kelgani bilan mart –aprel oylarida kichik musichalarning sayrashlari har tomondan tez-tez eshtilib turadi. Juflashish juda erta boshlanadi. Ayrim juftlar butun yil davomida ham ajralmaydi. Uya qurish joyini erkak qush tanlaydi ya qulay uya joyini tanlay olgach biror joyga qo’nib olib, sayrab urg’ochisini chaqiradi. Bizning kuzatishlarimizga ko`ra kichik musichalarning uyalari devorlarining yoriqlarida, daraxt shoxlarining ayrim qismida joylashgan bo’ladi. Uya materiallarini erkagi terib keltiradi, urg’ochisi esa erkagi keltirgan uya materiyallarini uyaga joylashtiradi. A.I. Ivanovning malumotiga ko`ra kichik musichalar uya joylarini tanlashda ancha befarq hisoblanadi. Ular odamlardan unchalik cho`chimaydi. Shu sababli istalgan qulay joylarga uya qurushlari mumkin. A. I. Ivanov oziq-ovqat do`koni derazasi qarshisida yerdan unchalik baland bo`lmagan joyda kichik musichaning uyasini topgan. Bundan tashqari kichik musichalar uyalarini suv quvurlarining devoriga mustahkamlashgan joylaridagi qoziqqa, omborxona va molxonalardagi to’sinlar orasiga, uylarning karnizlariga quradilar. O.P.Bogdanov va R.N.Meklenbursevlarning malumotlariga ko’ra kichik musichalarning uyalariga odatda imoratlardagi devor yoriqlarida, karnizlarda, tomlarning ostida va boshqa joylarda joylashadi. Mualiflarning takidlashlaricha ular juda kamdan - kam xollarda daraxtlarda va uzum voyishlariga uya quradi. Bizning kuzatishimizga ko’ra kichik musichalar Samarqand viloyati Payariq tumani sharoyitida uyalarini ayvonlarning to’siqlari orasiga, uzum voishlariga, gaz quvurlarining ustiga quradi. Nazorat ostiga olingan uyalarning to’rttasi olma daraxtida, ikkitasi ayvon to’sinida bittasi gilos daraxtida, bittasi omborxona to’sinida, bittasi molxona shiftida joylashgan edi. Uya qurish joylari yil fasllariga vahavo haroratiga uzvib bog’liqdir. Uya joyi tanlanishidan oldin erkak qush g`uvillagan ovoz chiqarib uya qurishi uchun u bir joydan ikkinchi joyga uchib uylarning karnizlari, to`sinlar orasini sinchiklab tekshiradi. Qulay uya joyi tanlab olingach erkak qush uya atrofida turib, g`uvillab urgochisini chaqiradi. Gohi-gohida tik holda balandga uchib qanotlarini keng yoyib parvoz qilib yana o`z joyiga kelib qo`nadi. Shundan so`ng urgochi qush uya qurish joyiga uchib ketadi va qushlar uya qurishga kirishadilar. Uya qurishda ikkala qush ham ishtrok etadi. Erkagi uya yaqinidagi xududdan materiallarni terib keltiradi. Urgochisi esa bu uya materiallarini uyaga joylashtiradi. Kichik musichalarning uyalari juda sodda tuzilgan bo`lib, uya materiallari uyaga juda pala-partish joylashtiriladi. Shuning uchun uyaga joylashtirilgan uya materiallarining ko`pchilik qismi, ba’zi xollarda uyaning o`zi to`liq tushib ketadi va qushlar uyani yana yangidan qurishga majbur bo`ladi. Uya qurilayotgan joyning ostida juda ko`plab xas-xashak, kiichk shoxchalar va o`simlik navdalarini uchratish mumkin.Kuzatishlarimizga ko`ra kichik musichalarning uyalari yassi likopcha ko`rinishida, uya materiallari juda siyrak joylashgan bo`lib, uyaning o`rtacha diametri 16,3 sm, uya latogining chuqurligi 1,98 sm, uyaning yerdan balandligi 3,8 metrni tashkil etadi. Ularning uyalarini qayerda topganimizni bilib qish faslida harorat qanday bo’lishini bilishimiz mumkin. Masalan bu yil yashab kelayotgan musicha inalarini ikkitasi ayvon to’sinida, bittasi uncha issiq bo’lmagan omborxona to’sinida joylashganini ko’dim, bu esa harorat nisbatan iliq kelishini bildiradi. Yozga yain ular uylarining joylarini suv bo’yidagi olma, o’rik, gilos, tut kabi daraxtlarga ko’chiradi. Bu esa ularning polaponlarini yozning issiq kularidan himoya qiladi. Agar yoz fasli yog’ingarchilikga boy bo’lsa Musicha inalarini asosan ayvon to’sinida va eski imoratning o’rtacha baland joylarida uchratamiz. Kichik musichaning uyining yonida olib borilgan kuzatishlarda to’plangan ma’lumotlar bo’yicha qish faslida qishloqlarda aholi saqlab qo’ygan bug’doy donlari va boshqa o’simlik urug’lari bilan oziqlanadi. Kuzatishlar olib borilganda ular boshqa qushlarga qaraganda odamlardan uncha qo’rqmaydi, kerak bo’lsa odamlarga yoqish uchun g’ayri tabiiy harakatlar qiladi. Ularga bug’doy donlarini sepganda yaqindan kuzatishimizga imkoniga egamiz ,boshqa qushlar esa bu vaziyatda ularning yonidan uchib ketdi.
Xulosa o’rnida shuni aytishimiz kerakki, Kichikmusuchalarning oziqlanish jarayonida yer ostidagi urug’larga ta’siri yo’qligini va tur vakillarining soni kamligini inobatga olsak zarari katta emas .Biroq ular estetik ahamiyatiga ega, shubxasiz ular qishloq va shaharlarimiz bog`larining bezagi hisoblanadi.Ularning soni aholi zichligiga bog’liq bo’lib, qishloq markazlarida ularni ko’proq uchratsak, ochiq maydonlarda ancha kamligini ko’rishimiz mumkin. Ularning ko’payishiga qarshi omillarga qarshi kurashishimiz bilan biz o’z tinchligimizni ham taminlagan bo’lamiz, sababi ularning polaponlariga asosan ilonlar va yovvoyi mushuklar xavf soladi.Ular esa insonlar uylariga yaqin joyda inalarini quradi. Foydalanadigan adabiyotlar Umurtqalilar zoologiyasidan o’quv-dala amaliyoti bo’yicha uslubiy qo’llanma – Samarqnd : SamDU nashri, 2015 -70b. O’zbekistonning umurtqali hayvonlari aniqlagichi. Luxonov J. L Toshkent O’qituvchi, 1988, 224 bet S. Dadaev, O. Movlonov. ―Zoologiya Toshkent-2008 y. J.A. Azimov, YO.D. Davlatov ―Qiziqarli biologiya Toshkent-2003 y. O. Mavlonov, SH. Xurramov, X Eshova. ―Umurtqasizlar zoologiyasi Toshkent-2006 y. O. Mavlonov, SH. Xurramov, Z. Norboev―Umurtqasizlar zoologiyasi Toshkent-2002 y. O. Movlonov. Zoologiya Toshkent-2006 y O’zbekiston Respublikasi ―Qizil kitobi Toshkent-2003 y Кимсанбоев Х.Х ва бошк.-Умумий ва кишлок хужалик энтамологияси. Тошкент -2002 Download 1.47 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||