O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

5-mavzu: O’rta osiyo ilk temir davrida. (2 soat)


Reja:

1. 
   Urug’chilik jamoalarining emirilish jarayoni.
   
2. 
   Sun’iy sug’orish va ko’chmanchi chorvachilikning rivojlanishi.
   

Adabiyotlar:

1. 
   Asqarov A. Saklar. Maxpirat nomli «Turon tarixi» jurnali 2003 №1.
   
2. 
   Arxeologiya, tarix va falsafaning dolzarb muammolari.-T., 2000.
   
3. 
   Isomiddidnov M. Sopolga bitilgan tarix. -Toshkent. 1994.
   
4. 
   СaгдуллaевA. қaдимги Ўзбекистoн илк ёзм мaнбaлaрдa. Тoшкент. Ўқитувчи. 1996.
   
5. 
   Сулaймoнoвa Ф. Шaрқ вa ғaрб. Тoшкент. 1998.
   

1 reja
Urug’chilik jamoasi o’z taraqqiyotida asosan ikki bosqichni bosib o’tdi. Birinchi bosqichda urug’ ijtimoiy ishlab chiqarishga asoslangan. Bu davrda mulk tub ma’noda jamoaniki edi. Jamoa mulkini esa onalar boshqarar edi, ya’ni jamoa matriarxal urug’chilik asosida qurilgan. Bir urug’ jamoa a’zolari o’rtasida oila qurish man etilgan, chunki ona urug’i jamoasi a’zolari ona tarafidan bo’lgan qon-qarindoshlardan tashkil topgan. O’sha zamon urug’ jamoalarining urf-odatlariga ko’ra bir urug’ jamoasining erkaklari boshqa urug’ jamoasining ayollari bilan o’zaro kelishuv asosida "oila" quradilar. Tug’ilgan bola ona urug’iga tegishli tog’a va xolalarni taniydi. Tog’aning mavqei bola oldida yuqori bo’lib, u urug’da bola uchun juda e’tiborli shaxs bo’lgan. CHunki, tog’a ona urug’i jamoasi uchun moddiy boylik yaratadi. Ota esa o’z ona urug’i manfaati uchun xizmat qiladi. Biroq ona urug’i jamoasi tizimidagi bunday tartiblar abadiy emas edi. Dehqonchilik va chorvachilik kashf etilgach, bir vaqtning o’zida xo’jalikka boshqarish onalar uchun qiyin bo’lib qoldi. Otalar esa ona jamoasiga mehmonday kelib, ish bitgach, o’z urug’iga qaytib ketgan. Bunga onalar ortiq chidab tura olmaganlar. Farzandlarni boqish, xo’jalik bilan shug’ullanishda uchraydigan turmush qiyinchiliklari ayollarni o’z yerlari oldiga talab qo’yishlariga majbur etgan. SHunday qilib, ona urug’i jamoasida asta-sekin iste’molchi guruh paydo bo’ladi. Bu guruh asosini ona-ayol va uning farzandlari tashkil etardi. Ayollar endi boshqa urug’dan qatnovchi eridan yordam talab qila boshlaydi. SHunday qilib, ikki urug’ a’zolaridan er-xotin-juft oila paydo bo’ladi. Bu hodisa jamiyat tarixida sodir bo’lgan muhim voqea edi. Dastlab, bu oila urug’ jamoasidan tashqarida tashkil topdi. Juft oilaning tashkil topishi bilan ibtidoiy urug’chilik jamoasi zaminiga zid ketdi. Endi urug’dan tashqrida tashkil topgan oilaning manfaati, uning iqtisodiy munosabatlari urug’ jamoasi manfaatiga mos kelmay qoldi. SHu tariqa urug’dan tashqarida mustaqil oila jamoalari paydo bo’ldi. Ularni birlashtirgan asosiy omil - ishlab chiqarish edi. Olimlar ularga "oilalar jamoasi yoki ishlab chiqarish jamoalari" deb nom berganlar. Ular aslida tub ma’nodagi urug’ jamoalaridan farq qiluvchi, turli urug’ a’zolaridan tashkil topgan juft oilalarning ishlab chiqarish jamoalari edi. SHunday qilib, urug’ jamoasi o’zining dastlabki mazmunini, tub ma’nodagi ijtimoiy ishlab chiqarish va jamoa mulkchiligiga asoslangan qiyofasini yo’qotdi.
2 reja
Ishlab chiqarish jamoalarining paydo bo’lishi birinchi navbatda jamoada ortiqcha mahsulotning hosil bo’lishi va ayirboshlashning kelib chiqishi bilan bog’liq edi. Dehqonchilik va chorvachilikdan keladigan daromad jamoaning kundalik oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojigina qondirib qolmay, balki uning ixtiyorida ortiqcha boylikning paydo bo’lishiga ham olib keldi. Ortiqcha boylik esa o’z navbatida ayirboshlashni keltirib chiqardi.
Ayirboshlash dastlab ikki urug’ jamoalari o’rtasida olib borildi. Urug’ jamoalari o’rtasidagi ayirboshlash maxsus shaxslar qo’liga o’tib ketdi. Natijada jamoa boyligini uning a’zolari o’rtasida taqsimlashda jamoa manfaatiga zid alomatlar namoyon bo’la boshladi, oqibatda jamoa mulki xususiy mulk qiyofasiga kirib, jamoaning ijtimoiy tarkibida ma’lum o’zgarishlar yuz beradi. Ana shunday o’zgarishlarning natijasi sifatida jamoada erkaklar iqtisodiy va ijtimoiy mavqeining oshib borishi patriarxal urug’ jamoasining tashkil topishi bilan bog’liq edi.
Jamoadagi ortiqcha daromad va uni ayirboshlash birinchi ijtimoiy mehnat taqsimotini keltirib chiqardi, ya’ni ibtidoiy urug’chilik jamoalarining ikkinchi bosqichida chorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Xo’jalik yuritishdagi bunday ixtisoslashuv jamiyat iqtisodiy va ijtimoiy asosining tezkorlik bilan rivojlanishiga olib keldi. Demak, Sopollitepada 8 ta katta oila jamoalari oqsoqollari bo’lib, ularni birlashtiruvchi oliy organ oqsoqollari Kengashi bo’lgan. Oqsoqollar Kengashining a’zolari, O’rta Osiyo va Eron xalqlarining eng qadimgi diniy kitobi "Avesto" da aytilganidek nmanapati deb atalgan. Nmana - katta oila jamoasi, nmanapati - katta oila boshlig’i. Agar shu tizimdan kelib chiqadigan bo’lsak Sopollitepa 8 ta nmannadan tashkil topgan visdir. Vis - qabila jamoasi, katta qishloq Vis-pati esa ana shu nmanalarni birlashtirgan oliy Kengash boshlig’i, qabila oqsoqoli, katta qishloqning boshlig’i. Demak, ishlab chiqarish jamoalarini boshqarish mo’’tabar zotlar-oqsoqollar (nmanapatilar) qo’lida bo’lib, ular jamoa hayoti bilan bog’lik bo’lgan barcha ishlarni oqsoqollar Kengashi (anjumani) orqali hal qilganlar.
Oqsoqollar Kengashi qo‘lida diniy va dunyoviy hokimiyat birlashgan. Katta oila jamoasining oqsoqoli bir vaqtning o‘zida o‘sha oila jamoasi uchun diniy va dunyoviy boshliq piru ustod va murabbiy bo‘lgan. qabila - qishloq oqsoqoli esa oliy Kengashning boshlig‘i sifatida butun qishlog‘i ana shunday boshlig‘i hisoblangan. Mo‘tabar shaxslarning topshiriq va buyruqlari jamoa a’zolari uchun qonun edi.
Ishlab chiqarish jamoalari tarkibini tashkil etgan oilalar jamoasi esa o‘z xususiy mulkiga ega bo‘lgan. Xususiy mulkning kelib chiqishi, jamoalarning ishlab chiqarish qonun-qoidalari asosida tashkil topishi o‘z navbatida iqtisodiy tabaqalanishni keltirib chiqardi. Boylik avvalo jamoa oqsoqollari, harbiy boshliqlar, mo‘tabar shaxslar qo‘lida to‘plana bordi. Dastlab urug‘lararo urushlarda asir olingan kishilar xun olish odatiga ko‘ra o‘ldirilgan bo‘lsa, endi ular yo katta boylik evaziga almashtirilgan yoki qul sifatida ulardan jamoa ishlarida foydalanilgan. Iqtisodiy jihatdan mustahkam va harbiy jihatdan jamoalar kuchsiz jamoalar yer-mulkini, chorva boyliklarini tortib olar, urushda tushgan o‘lja esa har bir shaxsning ko‘rsatgan xizmatiga ko‘ra taqsimlangan. Shu tariqa ishlab chiqarish jamoalari tarkibida sinfiy tabaqalanish jarayoni kechadi. Bu jarayon ba’zilarning tezda boyib ketishiga yoki qashshoq oilalar tabaqasining paydo bo‘lishiga olib keladi. Bunday jarayonda albatta boylik birinchi navbatda jamoa boshliqlari - oqsoqollar qo‘lida to‘plangan. Avvallari ular jamoa mulkini oson boshqarar edilar. Boshqaruv tizimini halollik, fidoiylik, demokratik prinsiplar hukmronlik qilardi. Ammo sinfiy tabaqalanish jarayoni kuchaygani sari jamiyatni boshqarish qiyinlashadi. Chunki jamoa boyligini taqsimlashda, jamoani boshqarishda demokratik prinsiplar buzila bordi, adolatsizliklar kelib chiqdi. Shunday qilib, kechagi o‘z-o‘zini boshqarish tizimi byurokratik davlat mashinasiga aylanib bordi. To‘g‘ri, boshqarish tizimidagi, dastlabki davlat mashinasi hali tub ma’nodagi byurokratik davlat apparatiga ega bo‘lmay shu yo‘lda qo‘yilgan ilk qadamlar edi. Bu jarayon bronza davrining oxiri va ilk temir davriga o‘tishda sodir bo‘ldi. Ilk temir davriga xos xususiyatlar esa, bu jarayonni tezlashtirdi. O‘rta Osiyo sharoitida ilk temir davri miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmiga to‘g‘ri keladi. Bu davrda ibtidoiy jamoa tuzumi o‘zining oxirgi bosqichini o‘tamoqda edi. Ishlab chiqarishda birinchi bor temirdan mehnat qurollari ishlab chiqarishda qo‘llanilishi ibtidoiy jamoa tarixida buyuk texnik inqilob bo‘ldi. Ayniqsa temirning roli dehqonchilik va hunarmandchilik xo‘jaliklarining rivojlanishida katta edi. Temir ibtidoiy jamoa tuzumini buzib yubordi va xo‘jalikda tabaqalanishni tezlashtirdi.
Temir chorvachilikka dehqonchilikdan uzil-kesil ajratdi, ko‘plab hayvonlarning egasi bo‘lgan aslzodalarni paydo qildi, xususiy mulkni mustahkamladi, sinfiy jamiyatni keltirib chiqardi. Temirning ishlab chiqarishda kengroq qo‘llanilishi tufayli xo‘jalikda ikkinchi mehnat taqsimoti vujudga keldi, ya’ni hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi. hunarmandchilikning qator sohalarida ixtisoslashuvning sodir bo‘lishi natijasida ilk shaharlarning belgilaridan biri sifatida bozor paydo bo‘ldi. Jamiyat ijtimoiy-Iqtisodiy hayotida keng ko‘lamdagi tovar ayirboshlash yuz berdi. Uning oqibati sifatida ayrim shaxslar qo‘lida tezkorlik bilan boyliklar to‘plana bordi. Temirning ishlab chiqarishda keng ko‘lamda kirib borishi tufayli yerga xususiy egalik qilish kelib chiqdi. Yerga egalik avvallari shartli edi, uning egasi yerni sotib yubora olmas edi. Yerni sotish va sotib olish avvallari urug‘ va jamoa a’zolari o‘rtasidagina bo‘lardi. Endi esa yer egasining huquqi chegarasiz bo‘lib qoldi, yer o‘z egasining abadiy mulkiga aylandi.
Bronza davrining oxirlari va ilk temir davrida sodir bo‘lgan bu ijtimoiy-Iqtisodiy o‘zgarishlar "Avesto" da o‘z aksini topgan. Undagi ma’lumotlar arxeologik tadqiqotlar bilan to‘ldirilgan holda bu davr hayoti va uning ijtimoiy tarkibi haqida bizga to‘liq tasavvur beradi.

Ilk temir davri qabilalarining moddiy va ma’naviy madaniyati.

Miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalarida O‘rta Osiyo aholisining hayotida tub ijtimoiy, tqtisodiy va ma’naviy o‘zgarishlar yuz berdi. Iqtisodiy hayotda hunarmandchilik yuksak rivoj topdi va dehqonchilik xo‘jaligidan ajralib chiqdi. hunarmandchilik savdo bilan birgalikda shahar hayotining iqtisodiy asosini tashkil etdi. hunarmandchilikning barcha jabhalarida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Kulolchilik mahsuloti o‘z mohiyati bilan tovar xarakterini oldi.

Hunarmandchilikning boshqa sohalari-zargarlik, to‘qimachilik, metall bilan ishlash, uy-joy va ijtimoiy-diniy xarakterdagi me’morchilik yuksak rivojlandi. Ayniqsa mudofaa inshoatlari qurilishiga e’tibor kuchaydi.
O‘rta Osiyoda dehqonchilik madaniyatini sun’iy sug‘orishsiz tasavvur etish mumkin emas. Shu boisdan sug‘orish inshoatlari qurilishiga, birinchi navbatda, katta miqyosdagi magistral kanallar qurish ishga katta e’tibor berildi.
Bu davr ijtimoiy hayotida erkin jamoa-xo‘jaligi jamiyat taraqqiyotida asosiy bug‘inga aylandi. Ibtidoiy jamoa mulkiy tengsizlik jamoa a’zolari orasida sinfiy tabaqalanish jarayoni tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda edi.
Aholi orasida jamoaning e’tiborli, nufuzli a’zolari vujudga keldi. Ularning asosini urug‘ jamoa oqsoqollari, diniy vakillar-kohinlar, harbiy boshliqlar tashkil etdi. Ular visni, daxyuni boshqardi. Mulkiy tengsizlik va hukmron tabaqalarning shakllanish jarayoni birinchi navbatda chorvador aholi orasida kuchaydi. Ularning qo‘lida chorva mollarining ko‘payishi yangidan-yangi yaylovlar va o‘troqlar axtarishni taqozo etardi. Bu holat ko‘chmanchi aholi orasida jangovar harbiylik ruhiyatini kuchayishiga olib keldi. har bir chorvador urug‘ jamoasi esa harbiylarga xos jangovarlik ruhida tarbiyalandi.
Endi ular o‘z chorvalariga o‘tloq yaylovlar qidirib, dehqonchilik zonalariga kirib bordilar. Dehqonchilik jamoalari hayotida notinchlik tug‘ildi, hayotiy zaruriyat xavf-xatarning oldini olish choralari qidirishga majbur etardi. Ana shunday zaruriy choralardan biri sifatida aholi istiqomat qiladigan joylar atrofida mustahkam mudofaa inshoatlari, qalin devorlar paydo bo‘ldi. Bu holat ayniqsa miloddan avvalgi VII-IV asrlarda kuchaydi. Bu davrni L.G.Morgan harbiy demokratiya davri deb atagan.
O‘rta Osiyoda, xususan O‘zbekistonda harbiy demokratiya davriga xos yodgorliklar Samarqandda Afrosiyob misolida, qashqadaryoda Yerqo‘rg‘on misolida, Surxondaryoda Tallashgantepa misolida, qadimgi Xorazmda Ko‘zali qir va Kalliklar edgorliklari misolida o‘rganilgan. Nomlari zikr etilgan bu yodgorliklirshshg eng qadimgi, dastlabki qatlamlari harbiy demokratiya davri manzarasini beradi. Masalan, Afrosiyobni olib ko‘raylik. U - qadimgn Samarqand. Uning tub aholisi so‘g‘diylar o‘z ona shaharlarini Smaraqansa (Smarakansa) deb ataganlar. So‘g‘d tili o‘rnini fors tili egallagan (taxminan, IX asr o‘rtalarida), Smarqansa Samarqand deb yuritiladigan bo‘ldi. Samarqand turkiyda Semizkent, Xitoy manbalarida Kesh deb ataldi. Ana shu qadimgi Samarqand XIII asrdan, ya’ni mug‘ul bosqinchilari uni vayron etib, u harobaga aylanganidan rosa 5 asr o‘tgach, u shahar xarobasi aholi orasida Afrosiyobning atrofini o‘rab olgan uning dastlabki mudofaa devori va shimoli-g‘arbidagi har xil nuqtalardai topilgan-arxeologik ashyoviy dalillar qadimgi Samarqandning yoshini 2500 yildan kam emas deb belgilashga imkon berdi va bu joyda shahar hayoti rosa 17 asr, ya’ni miloddan avvalgi VI asrdan to milodiy XIII asr boshlarigacha, mug‘ullar istilosiga qadar davom etdi. So‘ngra shahar qaytadan Samarqandning hozirgi eski shahar qismida qad ko‘targan.
So‘g‘diy bobo kalonlarimizning Afrosiyobga birinchi bor kelib yashay boshlaganiga rosa 25 asr bo‘ldi. Arxeolog olimlar ana shu davrni Samarqand shahar tarixini tiklashga Afrosiyob - I deb ataganlar. Shuning uchun ham tarixda Afrosiyob - I davri xaqida gap ketganda Samarqandning miloddan avvalgi VI-IV asrlardagi tarixi va madaniyati ko‘z o‘ngimizga keladi. Bu sana O‘rta Osiyo qadimgi shaharlarining yoshini belgilashdi. Chunki huddi shu asrlarda Eron Ahmoniylari O‘rta Osiyoni o‘zlariga tobe etgan. Arxeologik adabiyotlarda "axmoniylar davri sopoli" deb atalgan kulolchilik mahsulot aynan shu davrda Eron va Turon viloyatlarida paydo bo‘ldi - degan fikr o‘rnashib keldi.
Olimlar bu g‘oyasi O‘rta Osiyoning ahamoniy podsholar tomonidan bosib olinishi bilan bog‘lab keldilar.
Haqiqatda ahvol boshqacha bo‘lib chiqdi. Keyingi 25-30 yil davomida O‘rta Osiyoning turli viloyatlarida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida miloddan avvalgi VI-IV asrlarga doir ahamoniylar sopoli deb atalib kelingan keramika mahsulotlari aynan O‘rta Osiyoda o‘zining qadimiy ildizlariga ega ekanligi isbotlandi. Masalan, "ahamoniylar sopoli" qarshi vohasida, Yerqo‘rg‘onda miloddan avvalgi VII asrdan, Buxoroda miloddan avvalgi V asrdan, Surxondaryoda esa hatto miloddan avvalgi IX-VIII asrlardan mavjud. Ana shu sanalardan kelib chiqqan holda arxeologlar Yerqo‘rg‘onning qadimgi shahar tarixini miloddan avvalgi VII asrda Buxoro va XIVada miloddan avvalgi V asrga, Samarqandda miloddan avvalgi VI asrga oid ekanligini isbotladilar. Surxandaryoda esa shahar madaniyati bilan bog‘liq jarayon ancha oldin kechdi. Bu joyda qadimgi shahar madaniyati bronza davridayoq, ya’ni miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalarida shakllandi. Ammo Baqtriyada "axmoniylar sopoli" deb atalgan kulolchilik mahsuloti miloddan avvalgi IX asrning oxiri va VIII asr davomida keng ishlab chiqarila boshlagan.
Qadimgi shahar madaniyati maskanlarni hisoblagan yodgorliklarning atrofi mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan. Ular tarkibida shahar hukmdorining qarorgohi - arki a’lo joylashgan. U yerdagi aholining asosiy mahsuloti o‘troq dehqonchilik va keng tarmoqli hunarmandchilik bo‘lgan. Siyosiy harbiy demokratik prinsiplar asosida oqsoqollar Kengashi tomonidan boshqarilgan. Kengash tepasida xalq saylangan hukmdor turgan. U diniy, dunyoviy va harbiy hokimiyatni qo‘lida mujassamlashtirgan holda Oliy Kengash a’zolari bilan bemaslahat ish tutgan. Oliy Kengash vakillari va jamoaning nufuzli o‘sha davr hukmron sinfining asosini tashkil etgan.
Miloddan avvalgi VIII-IV asrlar davri jamoasi dunyoqarashining shakllanishida otashparastlik diniy tasavvuri va uning an’analari asosida tarkib topgan zardushtiylik ibratli ahloq noramsi sifatida muhim rol o‘ynaydi. Zartushtra diniy islohati asosida yakka xudolikni targ‘ib etgan zardushtiylik dini o‘sha davr Eron va Turon zamin aholisining mafkurasini tashkil etardi. Zardushliylikni Turon zamin xalqlarini halol mehnatga undardi. Dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanish, hayvon bolasini o‘z farzandidek tarbiyalash va u yo‘ldagi fidoiylik odamlarga xos ulug‘ insoniy fazilat ekanligini uqtirardi. Zardushtiylik diniy bashoratlarida isrofgarchilik qoralanadi, har bir inson o‘z mehnati bilan yaratgan noz-ne’matlar hisobiga yashashga odatlanmog‘i darkor, deb uqtiriladi.
Zardushtiylik dini odamlarning odob-ahloq normalarini tizimga soldi. U jamoaning har bir a’zosi taqdiri bilan bog‘liq bo‘lgan jumboqlarni echishda yordam qildi, kishilarni yomon niyatlardan qaytardi. Ibodat doimo mehnat bilan uyg‘unlashgandagina inson farovon yashashi mumkinligi g‘oyasi olg‘a surildi. Yaxshi niyat, yaxshi fikr, yaxshi amal inson hayotining mazmunini tashkil etmog‘i zarurligi uqtirildi. Ana shu umuminsoniy qadriyatlar majmuasi darajasidagi g‘oyalar o‘sha zamon bobokalonlarimiz mafkurasining asosini tashkil etardi.
Zardushtiylar tasavvuriga ko‘ra, odam o‘lsa uni yerga ko‘mish, suvga va olovga tashlash gunoh hisoblangan. Shuning uchun o‘likni avval maxsus dahmalarga olib borib, qarqa, quzg‘un va o‘rgatilgan itlarga edirishgan. Suyaklarini esa teri va etdai tozalab maxsus yashik-tobutlarga solib, so‘ngra ko‘mishgan. Xuddi shu manzara miloddan avvalgi V-IV asrlarga oid Kalali qirdan topib o‘rganildi. Ana shu maxsus tobutlar loydan yasalib, xumdonlarda pishirilgan, so‘ngra ularga odam suyaklari solib ko‘milgan. Odatda o‘tgan kishining surati, marhumning tiriklik vaqtidagi kasb-koriga tegishli belgilarni ana shu tobut devorlariga chizish odat bo‘lgan. Bu tobutlar arxeologik adabiyotlarda Ossuriya yoki odatdan deb yuritiladi.