O‘quv qo‘llanma toshkent 2020

6.3. Asosiy vositalarning analitik va sintetik hisobi
Asosiy vositalarning turkumlanishi analitik hisobni yuritish uchun asos qilib olinadi. Inventar kartochkalari va hisobga olish daftari va inventarizatsiya ro‘yxati asosiy vositalarning analitik hisobining asosiy registrlari hisoblanadi. Ularning qanday shaklda bo‘lishi asosiy vositalarning turlariga bog‘liq. Ba’zi korxonaldarda analitik hisob inventar kartochkalarida yuritilsa, boshqalarda esa asosiy vositalarni hisobga olish daftari va inventarizatsiya ro‘yxatidan foydalaniladi.
0100 "Asosiy vositalar”schyoti mulk tariqasida tegishli bo‘lgan asosiy vositalar to‘grisida ma’lumotlar berish uchun mo‘ljallangan.
Ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga hissa sifatida berilgan asosiy vositalar quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi:
Debet 0100 "Asosiy vositalar"
Kredit 8330 "Pay va qo‘yilmalar"
Asosiy vositalar korxonalar va jismoniy shaxslardan bepul olinganda va hukumat organlaridan subsidiya tariqasida berilganda buxgalteriya hisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 0100 "Asosiy vositalar”schyoti
kredit 8810 "Grantlar"
kredit 8400 "kushilgan kapital”(davlat korxonalarida).
Asosiy vositalarning korxonadan chiqib ketishiga doir hisob jarayonlari 9310 "Asosiy vositalarning sotilishi va ularning boshqacha chiqim qilinishidan ko‘rilgan foyda”deb nomlanuvchi tranzit schyotda amalga oshiriladi. Ushbu schyotning debetida chiqib ketayotgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati, asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog‘liq xarajatlar, asosiy vositalarga tegishli qo‘shimcha qiymat solig‘i aks ettiriladi. Bu schyotlarning krediti bo‘yicha esa chiqib ketayotgan asosiy vositalarga tegishli eskirish miqdori , asosiy vositalarni sotishdan tushgan tushum, asosiy vositalar tugatishdan olingan materiallar, ehtiyot qismlar va boshqalarning asosiy vositalarni tugatish komissiyasi tomonidan o‘rnatilgan bahoda hisobga olish bo‘yicha qiymati yoziladi.
Asosiy vositalar sotilganda ularni sotish baholari 9210 “Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqacha chiqimi” schyotining debetida yoziladi. Bir vaqtning o‘zida asosiy vositalarning daslabki qiymati 0100 schyotning kreditidan hisobdan o‘chiriladi. Eskirish miqdori esa 0200 schyot debeti va 9310 schyot kredetiga yoziladi. Asosiy vositalarni sotish bo‘yicha hisoblangan qo‘shimcha qiymat solig‘iga 9310 schyot debeti va 9800 schyot kreditlanadi. Asosiy vositalarni sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarga 9310 schyot debetlanadi va quyidagi schyotlar kreditlanadi: 1000, 1200, 2000, 2300, 6710, va boshqalar.
Asosiy vositalar bepul berilganda ularning dastlabki qiymati 9430 schyotning debeti va 0100 schyotning kreditida aks ettiriladi. Eskirish miqdori esa 0200 schyotning debetida va 9430 schyotning kredetiga yoziladi. Bepul berilayotgan asosiy vositalarni ortish, taxlash, tushirish va boshqa xarajatlar 9430 schyotning debeti va tegishli schyotning kreditiga yoziladi. Bepul berilgan asosiy vositalarning chiqib ketishi natijasida aniqlangan zarar miqdoriga 8700 schyot debetlanadi va 9430 schyot kreditlanadi. Ayrim hollarda bepul berilgan asosiy vositalarning korxonadan chiqib ketishidan foyda olinishi mumkin. Bunday xollarda yuqoridagi buxgalteriya yozuvi aksincha bo‘ladi ya’ni debet 9430 va kredit 8700.
Boshqa korxonalarning ustav kapitaliga xissa tariqasida berilgan asosiy vositalar tomonlarning kelishuviga muvofiq belgilangan qiymatda 9430 schyot debetlanadi va 0100 schyot kreditlanadi. Bunda, asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga 9430 schyotning debeti va 0100 schyotning kreditida aks ettiriladi. Berilayotgan asosiy vositalarning eskirish miqdoriga 0200 schyotning debeti va 9430 schyotning kredeti bo‘yicha rasmiylashtiriladi. Asosiy vositalarni boshqa korxonalarga berish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha xarajatlar 9431 schyotning debeti va tegishli schyotlar kreditlanadi.(1000, 1200, 1300, 2300, 6710 va x.k.)
Hisobot davri tugagandan so‘ng 9310 schyotning har bir obekti bo‘yicha debet va kredit oborotlarining farqlari aniqlanadi. Olingan foyda (zarar) ya’ni kredit oboroti debet oborotidan ko‘p bo‘lsa farq miqdori 9310 schyotning debeti va 8700 schyotning kredetiga va aksincha 8700 schyotning debeti va 9310 schyotning kreditiga yoziladi.
Bepul berilgan asosiy vositalarning chiqib ketishi natijasida sodir bo‘lgan moliyaviy natijalarining schyotlarda qanday aks ettirilishi yuqorida ko‘rib o‘tilgan tartibda amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya natijasida aniqlangan ilgari hisobga olingan asosiy vositalar 0100 schyotning debeti va 8700 schyotning krediti bo‘yicha yozib boriladi va ortiqcha va kamomadlar sabablari va aybdorlar aniqlanadi.
Asosiy vositalarning eskirishi har oyda davlat tomonidan to‘la tiklash uchun o‘rnatilgan amortizatsiya me’yorlari asosida aniqlanadi.
Xalq xo‘jaligida asosiy fondlar bo‘yicha amortizatsiya ajratmalarni hisoblash tartibi to‘gri sidagi Nizomga muvofiq amortizatsiya hisoblash obekti bo‘lgan asosiy vositalar tarkibi o‘zgargan shuningdek amortizatsiya hisoblanadigan asosiy formulalar ro‘yxati ichki xo‘jalik yo‘llari asbob uskunalar ,trasnport vositalari ,zaxirada turgan va korxona balansidagi asosiy faoliyatga tegishli bo‘lgan asosiy vositalar bilan to‘ldiriladi.
1991 yil 1 yanvardan asosiy fondlarga amortizatsiya hisoblash tartibi o‘zgargan, unga muvofiq faqat to‘la tiklash uchun amortizatsiya hisoblanadi. 1992 yil 1 apreldan boshlab asosiy vositalarga eskirish tiklash qiymati bo‘yicha hisoblanmoqda.
Xorijdan sotib olingan asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashda va shunga o‘xshash asosiy vositalarga belgilangan normalar asosida amalga oshiriladi.
Ushbu Nizomda ijaraga olingan asosiy vositalar bo‘yicha amortizatsiya hisoblashning turli xil tartiblari ko‘zda tutilgan bo‘lib u ijaraning turlariga bog‘liq. Agar ijaraga topshirilayotgan obekt uzoq muddatli ijara sharti bilan topshirilsa, bunda asosiy vositalarga amortizatsiyani ijarachi hisoblaydi va mahsulotning tannarxiga olib boriladi. Agar ijaraga berilayotgan ob’ekt joriy ijara sharti bilan berilsa unda asosiy vositalarga amortizatsiyani ijaraga beruvchi hisoblaydi va uni realizatsiyadan tashqari jarayonlar xarajatlari tarkibida aks ettiriladi. Hisoblangan ijara haqi esa realizatsiyadan tashqari daromadlar tarkibida hisobga olinadi.
Nizomda yangi hisoblash texnikalarini materiallar, priborlar va asbob uskunalarning yangi progressiv turlarini ishlab chiqaruvchi va esportga chiqarilayotgan mahsulotlarning hajmini ko‘paytirishi uchun jismonan va ma’naviy jihatdan eskirgan asosiy vositalarni yoppasiga almashtirishni ko‘zda to‘tgan korxonalarga amortizatsiya hisoblashning usulini qo‘llashga ruxsat etilgan.
Amortizatsiya hisoblashning jadallashtirilgan usulini quyidagilarga ruxsat etilmaydi:

• me’yor bo‘yicha foydalanish muddati 3 yilgacha bo‘lgan mashinalar, asbob uskunalar va transport vositalariga;

  
  

• aeroflotning samolyot motor parkining normativ xizmat muddati samolyot va vertolyotlarning ish soatlari miqdoriga bog‘liq bo‘lgan ayrim asbob uskunalarga;

  
  

• avtomobil transportining har 1000 km haqiqatda bosib o‘tilgan yo‘liga qarab foizda hisoblanadigan amortizatsiya ajratmasiga;

  
  

• faqat belgilangan sinov va ma’lum mahsulotlarni cheklangan miqdorda ishlab chiqarishda foydalaniladigan asbob uskunalar va texnikalarga jadallashtirilgan amortizatsiya hisoblashda amortizatsiya hisoblashning teng usuli qo‘llaniladi, bunda amortizatsiya ajratmasining yillik normasi 2 martadan oshmasligi kerak.

  
  

Amaliyotda oylik amortizatsiya miqdori quyidagi tartibda aniqlanadi: o‘tgan oyda amortizatsiya miqdoriga shu oyda kelib tushgan asosiy vositalarning oylik amortizatsiya miqdori qo‘shiladi va shu oyda chiqib ketgan asosiy vositalarning amortizatsiya miqdori ayirib tashlanadi.

Asosiy vositalarning eskirishini hisobga olish uchun hisobda 0200 “Asosiy vositalarning eskirishi” kontr-aktiv schyot foydalaniladi. Ushbu schyotga asosiy vositalarning turiga qarab quyidagi subschyotlar yuritiladi:
0211, 0212, 0220, 0240, 0250, 0260, 0270, 0280, 0290, 0299 schyotlar.
Joriy ijaraga berilgan asosiy vositalar bo‘yicha hisoblangan amortizatsiya miqdoriga 8700 schyot debetlanadi va 0200 kreditlanadi.
Mahsuldor hayvonlar, bug‘ular, kutubxona fondlari, yosh ko‘chatlar, umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llari, konservatsiyaga berilgan asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi.
Amortizatsiya hisoblash muddati tugagan asosiy vositalarga eskirish hisoblanmaydi. O‘ziga tegishli asosiy vositalar korxonadan chiqib ketganda 0200 schyot debetlanadi va 9400 schyot kreditlanadi. 0200 schyot bo‘yicha analitik hisob asosiy vositalarning turlari va alohida inventar ob’ektlari bo‘yicha yuritiladi.
Amortizatsiya fondining jamgarilishini va foydalanishini buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilmaydi. Mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan tushgan tushum tarkibidagi amortizatsiya ajratmasi hisoblanish schyotiga yoki korxonaning tegishli schyotlariga o‘tkaziladi va ushbu schyotlardan asosiy vositalarga tegishli kapital qo‘yilmalarini moslashtirish jarayonida hisobdan chiqariladi.
Asosiy vositalar ta’mirlashning murakkabligi hajmi va qiymatini hisobga olgan holda ularning kapital va joriy ta’mirlashga bo‘lish qabul qilingan.
Asosiy vositalarni ta’mirlash xo‘jalik usulida yoki pudrat usulida amalga oshirilishi mumkin. Barcha hollarda ta’mirlashni amalga oshirish uchun nuqsonlar qaydnomasi tuziladi. Nuqsonlar qaydnomasi bo‘yicha avval ta’mirlashning smeta qiymati aniqlanadi va ta’mirlash jarayoni tugatilgandan so‘ng esa uning haqiqiy qiymati aniqlanadi va smeta qiymatidan chetga chiqish aniqlanadi.
Agar kapital ta’mirlash xo‘jalik usulida amalga oshirilsa nuqsonlar qaydnomasiga asosan 3 nushada naryad buyurtma tuziladi. Uning 1-nushasi ta’mirlashni amalga oshiruvchi bo‘linmaga, 2-si buxgalteriyaga analitik hisobni yuritish uchun, 3- nushasi esa bosh injinerda ta’mirlashning borishini nazorat qilish uchun saqlanadi. Nuqsonlar qaydnomasiga va naryad buyurtmalariga asosan omborlardan material va ehtiyot qismlar olish uchun xujjatlar yoziladi.
Ta’mirlash xarajatlarini to‘gridan to‘gri mahsulotlar ish va xizmatlarning tannarxiga olib borish mumkin yoki ularni qoplash uchun oldindan qilingan ajratma hisobiga tashkil qilingan ta’mirlash fondidan qoplash mumkin.
Ta’mirlash xarajatlari to‘gridan to‘gri mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlariga olib borilganda ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar debetlanib tegishli schyotlar kreditlanadi. Asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarda tegishli xarajat moddalarida aks ettiriladi.
Ta’mirlash fondini tuzgan korxonalarda ularni hisobga olish uchun 8900 "kelgusi davr xarajatlari va rezervlar”schyotiga alohida "Ta’mirlash fondi”subschyoti ochiladi.
Ta’mirlash fondiga ajratmalar qilish ta’mirlashning barcha turlari bo‘yicha rejadagi smeta xarajatlariga asosan qilinadi. Ta’mirlash fondiga qilingan ajratmalar buxgalteriya hisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi.
Dt 2000,2300 va boshqa xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlar (ishlab chiqarishda bevosita qatnashgan asosiy vositalar)
Kt 8900 “Kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari” schyotining tegishli subschyoti.
Ta’mirlash fondi tashkil qilingan korxonalarda ta’mirlash ishlari xo‘jalik usulida amalga oshirilgan holda ta’mirlash xarajatlarini 2300 schyotda hisobga olishlari zarur. Ushbu schyotning debetida haqiqatda amalga oshirilgan ta’mirlash xarajatlari hisobga olinsa, uning kreditida esa ta’mirlash ishlarining haqiqiy tannarxi hisobdan chiqarishda 2300 schyotning debetidagi qoldiq tugallanmagan ta’mirlash xarajatlarining miqdorini ko‘rsatadi.
Bu yerda ta’mirlash xarajatlari qilinganda ular buxgalteriya hisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi: Dt 2300 Kt 6710, 9820, 1000, 1200, va boshqalar.
Tugallanmagan ta’mirlash xarajatlari buxgalteriya balansida "Tugallanmagan ishlab chiqarish”moddasida ko‘rsatiladi.
Asosiy vositalarni ta’mirlash jarayonida materiallar, kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar, ehtiyot qismlar va boshqalar olinishi mumkin. Ularni komissiya a’zolari tomonidan baholanib kirim qilinadi va buxgalteriya schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi Dt 1000, 1200. kt 2300.
Kapital ta’mirlash pudrat usulida amalga oshirilganda korxona pudratchi bilan shartnoma tuzadi.
Ta’mirlash tugagandan keyin maxsus komissiya uni qabul qilishni topshirish aktiga asosan qabul qilib oladi.
Tugallanib topshirilgan ta’mirlash ishlarining qiymati ta’mirlash fondi hisobidan qoplanadi va buxgalteriya schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi.
Dt 8900 (kelgusi davr xarajatlari va to‘lovlari Kt 6010 (mol yetqazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar).
Ta’mirlash xarajatlari pudrat usulida amalga oshirilganda ular to‘gridan-to‘gri ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarda aks ettirish mumkin.
Pudratchi tashkilotlarning ta’mirlash xarajatlarini to‘lash to‘grisidagi schyotlari 5110 “Hisob-kitob” schyoti va boshqa schyotlardan to‘lanishi mumkin va ular buxgalteriya hisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi. Dt 6010 kt 5110.
Hisobot yili tugagandan so‘ng asosiy vositalarning ta’mirlashning haqiqiy xarajatlari summada ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarga yozilishi zarur.Chunki 8900 schyotning subschyoti bo‘yicha qoldiq qolishi mumkin emas. Shuning uchun ham "Ta’mirlash fondi"ning summasi ta’mirlashning haqiqiy xarajatlari summasiga korrektirovka qilinishi zarur. Agar ta’mirlash fondi yetarli bo‘lmasa qo‘shimcha ajratma qilinishi mumkin yoki ushbu summa to‘gridan-to‘gri 2300 schyotning krediti bo‘yicha ishlab chiqarish xarajatlari hisobga oluvchi schyotlarning debetiga olib boriladi.
Noishlab chiqarishga mo‘ljallangan asosiy vositalar ta’mirlanganda ularning xarajatlari korxonaning sof foydasidan qoplanadi va buxgalteriya hisobi schyotlarida quyidagicha aks ettiriladi. Dt8700 Kt 1000,6710,9820,6010,6310 va boshqalar.
Ijaraga olingan asosiy vositalar hisobining o‘ziga xos xususiyatlari shundan iboratki ijara munosabatlari tuzilishiga qarab joriy va uzoq muddatli ijaraga bo‘linadi.Joriy ijarada ijaraga beruvchi o‘z mulkini ma’lum muddatga ijarachiga beradi va mulk shartnoma muddati tugagandan so‘ng ijaraga beruvchiga qaytariladi. Joriy ijarada ijaraga beruvchi mulk egaligi huquqi va majburiyatlarini saqlab qoladi va ijarachiga faqat mulkdan foydalanish huquqi o‘tadi.
Uzoq muddatli ijarada ijarachi ijaraga olingan ob’ektni belgilangan muddatda olish ko‘zda tutiladi. Uzoq muddatli ijarada ijaraga olingan asosiy vositalar ijarachining balansida aks ettiriladi.
Joriy ijarada ijaraga berilgan asosiy vositalar ijaraga beruvchining balansida hisobga olinadi. Ijaraga berish shartnomaga asosan asosiy vositalarni ijarachiga topshirish amalga oshiriladi va qabul qilish topshirish dalolatnomasiga asosan rasmiylashtiriladi.
Ijara shartnomasida ijaraga berilayotgan mulkning takibi, qiymati ijara muddati, tomonlarning majburiyatlari, ijara haqi va boshqa zarur bo‘lgan shartlar ko‘rsatilishi zarur. Ijara haqi asosiy vositalarning eskirish miqdori va ta’mirlash xarajatlari va ma’lum miqdorda foydadan iborat bo‘ladi.
Ijaraga berilgan asosiy vositalar bo‘yicha moliyaviy natijalar aniqlanganda, kelgusi davrlar daromadlari va xarajatlari schyotida aks ettiriladi.
Ijaraga berilgan asosiy vositalarga eskirish hisoblash ijarachining foyda miqdorini kamaytiradi va quyidagi buxgalteriya yozuvlari bilan rasmiylashtiriladi. Dt 8700 kt 0200.
Joriy davr uchun ijara haqi hisoblanganda 9424 (ijaradagi asosiy vositalar uchun xarajatlar) schyot debetlanadi va 8700 schyot kreditlanadi.
Kelgusi davrlar uchun bo‘nak (avans) tariqasida hisoblangan ijara 6310, 7310 schyotlar debeti va 8900 schyotning krediti bo‘yicha aks ettiriladi. Ijara to‘lovlari kelib tushganda 5100 va 5200 schyotlar debetlanadi va 6310 schyot kreditlanadi. Avans tariqasida to‘langan ijara haqini joriy to‘lov sifatida qabul qilinganda 8900 schyot debetlanadi va 6310, 7310 schyotlar kredetlanadi.
Ijarachi tomonidan ijaraga olingan asosiy vositalarga sarflangan kapital qo‘yilmalar hajmiga ijarachi olgan asosiy vositalar miqdori oshiriladi va quyidagi buxgalteriya yozuvlarida ko‘rsatiladi. Dt 0100 Kt 0800.
Ijarachida ijaraga olingan asosiy vositalarni balansdan tashqari 001 schyotida dastlabki qiymati bo‘yicha hisobga olinadi. Ijaraga olingan asosiy vositalarning analitik hisobi ob’ektlar va ijaraga beruvchilar bo‘yicha yuritiladi.
Ijarachi tomonidan ijaraga beruvchiga hisoblangan ijara haqiga ishlab chiqarish va muomala xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlar debetlanadi va 6310, 7310 schyotlar kreditlanadi. Ijarachi to‘lagan ijara haqi miqdori ga 6310, 7310 schyotlar debetlanadi va 5100 schyot kreditlanadi.