O`quv-uslubiy majmua (I kurs talabalari uchun mo`ljallangan) Navoiy -2021

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR


8-mavzu: Islom tamaddunining O`rta Osiyoda tarqalishi va gullab-yashnashi Reja:

1. Islom tamaddunining ravnaq topishiga ajdodlarimizning qo‘shgan munosib hissalari.

2. Markaziy Osiyoda dunyoviy ilm-fan yuksalishi.
3.Hadislarda islom ma’naviyati


Tayanch so‘z va iboralar: Islom, tamaddun, ma’naviy meros, ilmiy meros, “Qur’on”, hadis, “Sahih hadis”, kalom, shariat, fiqh ilohiyat, diniy mutaassiblik, tarkidunyochilik.


1. Islom tamaddunining ravnaq topishiga ajdodlarimizning qo‘shgan munosib hissalari. Islom tamaddunining ravnaq topishiga bizning ajdodlarimiz munosib hissa qo‘shdilar. Bu moddiy madaniyatning dehqonchilik, chorvachilik tarmoqlarining ba’zi sohalariga, geodeziya, er o‘zlashtirish, irrigatsiya va melioratsiya, sug‘orish inshootlari qurish, shaharsozlik bilan bog‘liq ayrim yutuqlarga tegishli. Ipakchilik, paxtachilik, to‘qimachilik, polizchilik, bog‘dorchilik, qishloq xo‘jaligi va chorvachilik maxsulotlarini qayta ishlash bo‘yicha ajdodlarimiz to‘plagan tajriba, parvarish qilinadigan o‘simliklarning ayrim turlari arab mamlakatlariga tarqaldi. O‘z navbatida mazkur sohalar bo‘yicha ularda to‘plangan tajriba, ba’zi o‘simliklar bizga keltirildi (masalan, makkajo‘xorini mintaqamizga Makkaga, hajga borgan ota-bobolarimiz olib kelishgan).
“Ilk o‘rta asrlarda, - yozadi O‘z FA akademigi Edvard Rtveladze, - sug‘dlar dengiz yo‘llarini ham o‘zlashtirgan: Hindiston va Mallakka yarimorolini aylanib o‘tib, ular Xitoyning janubi-sharqiga va YAponiyaga kirib bordgan. Kanton viloyatida va YAponiyaning qadimgi poytaxti Nara shahridagi Xoruji qasridan topilgan sug‘d yozuvlari buning dalilidir. Ishonish qiyin, ammo bu fakt – X asrda, Buzurg ibn SHahriyorning “Hindiston ajoyibotlari” kitobida bayon etilgan, unga ko‘ra, Arabiston dengizi Samarqandliklarning dengiz yo‘llarini egallashdagi ustun mavqeini aks ettirib, “Samarqand okeani” deb atalgan”.³⁹
Davlat boshqaruvi va harbiy san’atni rivojlantirishga ham ajdodlarimiz qo‘shgan hissa benihoya katta. X asr oxiridan boshlab XVII asrgacha islom mamlakatlarining aksariyatini (axolisi turkiy bo‘lmaganlarini ham), ayrimlarini esa XIX-XX asrgacha turkiy sulolalar boshqargani, Maxmud G‘aznaviy, Jaloliddin Manguberdi, Amir Temur kabi buyuk sarkardalar bobokalonlarimiz orasidan chiqqani buning dalilidir. Somoniylar, G‘aznaviylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlarning davlat tutimi, Nizomulmulkning «Siyosatnoma»si, Temurning «Tuzuklar»i, Temur va temuriylar davrida er, mulk munosabatlari, suvdan foydalanish tartibi, bojxona va soliq tizimi, savdo yo‘llarining, bozorlarning davlat himoyasida bo‘lishi, aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi davlat vazifalari kengayishiga va takomillashuviga xizmat qildi.
Islom tamaddunining moddiy-iqtisodiy, siyosiy-tashkiliy tomonlariga ajdodlarimiz qo‘shgan hissa haqida batafsil to‘xtalmaymiz. Zero, bularning har ikkisi ham mustaqil, ammo nihoyatda murakkab va kam o‘rganilgan mavzulardir. Faqat islom tamaddunining ma’naviyatiga, ma’naviy madaniyatiga qo‘shgan hissasi haqida ba’zi bir fikrlarni qayd etib ketamiz, xolos.
Mazkur masala ijtimoiy-gumanitar fanlar tomonidan bir necha yo‘nalishlarda o‘rganilishi mumkin. Birinchidan, ajdodlarimizning islom ilmiga: muhaddislikka, fiqxga, ilm at-tafsirga, kalomga, tasavvufga – shar’iy ilmlar rivojlanishiga qo‘shgan hissasi. Ikkinchidan, ajdodlarimizning dunyoviy falsafa, dunyoviy ilm-fan - tabiatshunoslik va ijtimoiy-gumanitar fanlar rivojlanishiga, ravnaqiga qo‘shgan hissasi. Uchinchidan, ularning Bag‘doddagi «Baytul hikma»da, Hijoz, Misr, Suriya, Eron va boshqa mamlakatlarda ilm-ma’rifat tarqatgani, ilmiy tadqiqotlar olib borgani. To‘rtinchidan, ajdodlarimizning adabiyot, musiqa, raqs, me’morchilik, naqqoshlik va tasviriy san’at, xattotlik va kitobat san’ati va h.k.larga, ya’ni nafis san’at rivojlanishiga qo‘shgan hissasi. Beshinchidan, ajdodlarimizning Sibir, Dashti Qipchoq, Janubiy O‘ral, O‘rta va Quyi Volgabo‘yi (Itil), Bulg‘orlar yurti, SHarqiy Turkistonda islom dinini, yangicha ma’naviyat va dunyoqarashni, urf-odatlarni targ‘ib etish, tarqatish bo‘yicha olib borgan faoliyati.
Ravshanki, har bir yo‘nalishning o‘zi madaniyatshunoslik, dinshunoslik, falsafa, muayyan tabiiy va gumanitar fanlar tarixi doirasida yuzlab asarlarga mavzu va tadqiqot ob’ekti bo‘la oladi. SHu bois ularni to‘liq tahlil qilishga, yoritishga bir yoki bir necha tadqiqot doirasida hech qanday imkon yo‘q. Mumtoz islom davrida Buxoro, Samarqand, Marv, Nasaf, Urganch, Balx diniy va dunyoviy ilmlarning markaziga aylandi. Najmiddin Nasafiy «Kitob al-qand fi zikri ulamoi Samarqand» asarida bu shaharda «o‘rta asrlarda yashagan ko‘pdan-ko‘p (mingdan ortik) fiqh olimlari, hadis roviylari va boshqa ko‘p sohalarda qalam tebratgan ilm ahllari haqida mukammal ma’lumot beradi». ⁴⁰
Buxoroda ham bu davrda Samarqanddan kam ijodkor yashamagan. Bu madaniy-ma’naviy taraqqiyotimiz qay darajada sermahsul va yuksak bo‘lganini ko‘rsatib turibdi. Buxoro xaqqoniy ravishda hanafiya mazhabi va naqshbandiya ta’limotining butun islom dunyosidagi etakchi nazariy va uslubiy markaziga aylandi. Jo‘g‘rofiy jihatdan o‘rta asrlarda bizning mintaqamiz islom dunyosining chekkaroq hududi bo‘lsa-da, ilmiy, madaniy va ma’naviy jihatdan uning eng qudratli markazlaridan biri edi. Bejiz bu davrda «Samarqand er yuzining sayqalidir, Buxoro islom dinining quvvatidir» degan naql paydo bo‘lmagan. Bu shaharlar butun dunyoda ilm fan, ma’rifat, madaniyat, obodonchilik va farovonlik, go‘zallik timsollariga aylanganki, shoirlar ijodida ramziy obrazlar sifatida qo‘llanilgan. SHosh, Termiz, Nasaf, Kesh, Urganch, Xiva va yurtimiz boshqa shaharlarining ham islom ta’limotiga, madaniyati va ma’naviyatiga qo‘shgan hissasi, etishtirib bergan allomalari beqiyosdir.
SHu o‘rinda arab muarrixi Abdulkarim as-Sam’oniyning islom olamida 8 ta shaharga «madina» nisbati berilganini, bular: Madinai Munavvara, Bag‘dod, Isfaxon, Nishopur, Marvning ichki qal’asi, Buxoro, Samarqand, Nasaf ekanligi to‘g‘risidagi ma’lumotini keltirish joiz⁴¹. Ko‘rinib turibdiki, islom olamidagi 8ta madina nisbatini olgan shaharlarning to‘rtasi O‘rta Osiyoda va shundan uchtasi hozirgi O‘zbekiston hududida joylashgan. Madina nisbati islom taraqqiyotiga favqulodda katta hissa qo‘shgan shaharlargagina berilgan. Samarqand va Buxoroning jahon va islom tamaddunlari rivojiga qo‘shgan beqiyos ulkan hissalari to‘g‘risida ko‘p yozilgan. Biz shu o‘rinda madina nisbati berilgan uchinchi shahrimiz Nasaf olimlari to‘g‘risida ikki og‘iz qo‘shimcha qilmoqchimiz. Nasafda ilm ahli uchun maxsus qurilgan uy bo‘lgan va u al-Qallos deb atalgan⁴². Boshqa manbalarda X asr Nasafda, bugungi ta’bir bilan aytganda, xalqaro ilmiy konferensiya — majlisi tadris o‘tkazilgani haqida ma’lumot uchraydi. Unga qator mamlakatlar va shaharlardan olimlar kelib katnashgan.
Abul Abbos an-Nasafiy Mustag‘fariy (milodiy 962—1041 yillar) Nasafdan chiqqan olimlar to‘g‘risida 8 toqadan ko‘proq kitob jamlagan⁴³ (afsuski, bizgacha etib kelmagan). Ayrim hisob-kitoblarga ko‘ra, mo‘g‘ul istilosigacha butun Markaziy Osiyoda yashab o‘tgan 3000 (uch ming) muhaddisdan 400 (to‘rt yuz) tasi Nasafda yashagan. To‘rtta hadis maktablarining biri Nasafda bo‘lgan. Qur’oni karim va muborak hadislarni o‘rganish asosida shariat, fiqh va boshqa shar’iy ilmlar shakllangan. Nasafdan islom ilohiyotining buyuk nazariyotchilari Abul Mu’in Nasafiy, Abul Barokat Nasafiy, Najmiddin Nasafiy, Aziziddin Nasafiy va boshqalar etishib chiqqan. Ularning asarlari bugungi kungacha xorijda g‘apb va sharq tillarida chop etilib, mutaxassislar tomonidan o‘rganilmokda. YUrtimizda mustaqillik yillarida ular asarlari o‘zbek tiliga ag‘darila boshladi.
Islom ilmi birdaniga etuk holda shakllanib qolmagan. Muhammad payg‘ambar (sav) vafotidan keyin bir oz muddat o‘tgach, islomning asosi bo‘lmish Qur’oni karimni kitob holatiga keltirib, unga tartib berish, so‘ngra Qur’onga, payg‘ambar ko‘rsatmalariga, muayyan masalalar bo‘yicha bildirgan fikrlari, mulohazalari, amaliy qarorlariga (bular haqida hadislar axborot beradi) tayanib, islomiy dunyoqarashni hamda islom ibodati, ahloq, huquq meyorlarini, shariatni va fiqhni yaratish zarurati tug‘ildi.
Islom bizga etib kelib, bir-ikki avlod davomida xalq ongida mahkam o‘rnashganga qadar, Qur’onga tartib berilgan, fiqh maktablari (mazhablar), shariatning ko‘pchilik me’yorlari belgilangan va jadal sur’atlarda rivojlanishi, boyishi, takomillashuvi davom etmoqda edi. Bu davrda islom olimlarining asosiy e’tibori payg‘ambar hadislarini to‘plab, ular negizida ibodat, ahloq va huquq, ya’ni shariat masalalarini yoritishga qaratilgan edi.
YUksak madaniy, ilmiy-intellektual salohiyatga ega bo‘lgan Markaziy Osiyo xalqlari islomni qabul qilgach, ular orasidan etishib chiqqan olimlarning bir qismi islom ilmini rivojlantirish bilan shug‘ullana boshladi va ulardan eng buyuklari o‘z sohalarida etakchi o‘rinlarga chiqib oldi. Hadis ilmida tan olingan oltita buyuk muhaddisning to‘rttasi Markaziy Osiyo (Movarounnaxr va Xuroson) farzandlaridir. Ular orasida ham uchtasi - Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810—870), Iso at-Termiziy (824-892), Abu Abdurahmon an-Nasoiy (830—915) bizning bevosita bobokalonlarimiz bo‘ladi.
Imom al-Buxoriy to‘plagan hadislar «Al-Jome’ as-sahih» yoki «Sahihi Buxoriy» deb ataladi va dunyo musulmonlarining 90 foizi uchun Qur’ondan keyingi eng mu’tabar va asosiy manba hisoblanadi. Al-Buxoriy, At-Termiziy, An-Nasoiy hadislari to‘plamlari va boshqa asarlari mana salkam o‘n ikki asrdan buyon necha avlodning dunyoqarashi, ahloqi, iymon-e’tiqodi, hayotga munosabati - ma’naviyati shakllanishiga, takomillashishiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatib kelmoqda.
Muhaddislikka beqiyos hissa qo‘shgan ajdodlarimiz barcha shar’iy ilmlar rivojlanishiga bevosita va bilvosita xizmat qilganlar. CHunki Qur’on va hadislar barcha shar’iy ilmlarning manbai va asosi hisoblanadi. Bundan tashqari, ular zamonasining dolzarb diniy masalalariga bag‘ishlangan ko‘plab boshqa asarlar ham yozishgan.
Islom ilohiyot ilmi (islom diniy-falsafiy ilmi) kalom - yakkaxudolik, tavhid, olam, borliq, inson, ularning yaratilishi, mohiyati, mavjudligi, e’tiqod mazmuni, olamning, insonning o‘zgarishi, taqdiri, Olloh sifatlari va h.k. masalalarni qamrab oladi. SHu bois «at-tafsir al-Qur’on» ilmi dastlab kalomning tarkibiy qismi hisoblangan. Kalom ilmi diniy-nazariy masalalarni aqlga, mantiqqa asoslanib tahlil qiladi. Ratsionalistik, mantiqiy tahlil va umumlashtirish negizida ko‘rilayotgan masalani dalillash, mulohaza yuritib xulosalar qilish kalomning mazmunini tashkil etadi. Uni islom ratsionalistik tafakkurining, dunyoqarashining nazariy o‘zagi deyish o‘rinlidir. Din masalalarida aqliy bilishga, mantiqqa qattiq suyanish va mistikadan yiroqligi bilan u tasavvufdan keskin farq qiladi. Qur’onni mantiqqa va aqlga suyanib tafsir etadi. Hadislarni ham xuddi shunday tushuntiradi. Kalom ba’zi holatlardagina majoziy talqinga murojaat etadi.
Kalom ilmini rivojlantirishga ajdodlarimiz munosib hissa qo‘shdilar. Muhaddislik va fiqh sohalari kabi kalom ilmi borasida atoqli va daho olimlarni - mutakallimlarni etishtirdi. Ularning hammasini sanab o‘tirmaymiz. Faqat ikki nomni: Abu Mansur al-Moturidiy va Abul Mu’in an-Nasafiy nomlarini eslash kifoyadir.
Kalom ilmining mo‘‘taziliya oqimi o‘z imkoniyatlarini sarflab bo‘lgach, zamon talablaridan ortda qolib, yangidan paydo bo‘layotgan diniy-nazariy va amaliy masalalarga qoniqarli javob topa olmay qoldi. Natijada islomda g‘oyaviy va nazariy parokandalik kuchaydi. Ko‘plab turli mayda oqimlar, firqalar paydo bo‘ldi. CHunki mo‘‘taziliya keskin ratsionalizmga asoslanar, unga ayrim chigal va ziddiyatli diniy masalalarni echishda qayishqoqlik etishmas edi. U har qanday diniy masalani faqat ratsionalizm, mantiqiylik asosida echishga harakat qilar edi. Naqlga tayanishni xushlamas edi. Dinda esa juda ko‘p masalalar borki, ularni aqlan tushuntirish qiyin, ba’zan umuman mumkin emas. Faqat ishonish va e’tiqod qilish lozim. Qur’onni mo‘‘taziliylar yaratilgan kitob, deb hisoblaydi. Bundan mantiqan Qur’on abadiymi, degan savol tug‘iladi. Mo‘‘taziliylar Qur’onning azaldan mavjud bo‘lishi tavhidga, ya’ni yakkaxudolikka zid deb hisoblaydilar. Agar Qur’on yaratilmagan, azaldan bor bo‘lsa, unda Qur’onning Alloh bilan muvoziy (parallel) voqeligini tan olish lozimligi kelib chiqadi. Bu esa yakkaxudolik tamoyiliga haqiqatan ziddir va mazkur masalani boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yadi. Mo‘‘taziliya IX asrda bir muddat xalifalikning rasmiy ta’limotiga aylangan edi (xalifalar Ma’mun va Mu’tasim davrida). O‘shanda ular Qur’on yaratilmagan, u Allohning kalomi deb hisoblaydigan mullalarni hatto jazolash va quvg‘in qilishga kirishib ketdi. Qur’onga munosabat va e’tiqod masalasida ziddiyatlar kuchayib, xalifalikning mafkuraviy birligiga putur etdi. SHu bois mo‘‘taziliya, islom falsafasiga, kalom ilmiga asos solgan bo‘lishiga va keyinchalik yana “oqlanganiga” qaramasdan, oxir-oqibatda quvg‘inga uchradi va asta-sekin tarix sahnasidan tushib qoldi.
Nazariy masalalardagi parokandalikka barham berish uchun kalom ilmini ijodiy rivojlantirish, zamonaviylashtirish, to‘planib qolgan dolzarb masalalarni nazariy jihatdan hal qilish lozim edi. SHunda kalom ilmida deyarli bir vaqtda bir-biridan mustaqil ikki ta’limot paydo bo‘ldi: bular ash’ariya va moturidiya ta’limotlaridir. Keyingi ta’limotning vatani bizning yurtimizdir.
Abu Mansur al-Moturidiy as-Samarqandiy (870-944) asarlarining bizgacha etib kelganlari hozirgacha chet ellarda nashr qilinmokda, chunki ular islom ilohiyotining mumtoz asarlariga aylanib, o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Moturidiy ta’limoti Qur’on va Sunna aqidalarini, talab va me’yorlarini ko‘r-ko‘rona emas, balki aqlan chuqur idrok etib o‘zlashtirishni, ularni g‘ayrimantiqiy, nooqilona qabul qilmaslikni o‘rgatadi. Ularni g‘arazli, noilmiy, o‘zboshimchalik bilan talqin qilishni inkor etadi. Lekin u ayni paytda naqlni, ajdodlaridan kelayotgan rivoyatlar an’anasini inkor qilmaydi. Ushbu jihati bilan u mo‘‘taziliyadan mohiyatan farq qiladi.
Moturidiyning insonda erkin tanlash imkoni borligi, u nima ish qilmasin, o‘z ixtiyori bilan qilajagi, binobarin, u har bir yaxshi va yomon ishi, harakati, niyati uchun mas’ulligi to‘g‘risidagi fikri juda qimmatlidir. Bu fikr har qanday biryoqlamalikka, birovlar irodasiga, so‘ziga ko‘r-ko‘rona itoat etib, nojo‘ya ishlarga qo‘l urishiga, insonning mutaassibga aylanishiga keskin qarshi chiqadi. «Taqdiri azal» tushunchasini Moturidiy to‘liq inkor etmasa-da, uni insonparvarlik nuqtai nazaridan ancha yumshatadi, «ixtiyoriy harakat» — «af’oli ixtiyoriy» orqali yuzaga chiqishini ta’kidlaydi va insonning mas’uliyati va imkoniyati tarzida talqin qiladi. Moturidiyning mazkur masaladagi fikrini, xulosasini, bizningcha, shunday tushunish lozim: insonda taqdir mas’ullik va imkoniyat sifatida yashirin, u o‘z taqdirini o‘zgartira olmaydi, ammo inson uning muayyan darajada va qanday yuzaga chiqishiga (to‘liq, yoki qisman) o‘z xatti-harakati, xulq-atvori bilan ta’sir ko‘rsatadi. SHu bois insonda erkinlik va mas’ullik birday o‘sib, uyg‘unlashib borishi lozim. Moturidiy mo‘‘taziliylarning keskin ratsionalizmini ancha yumshatdi, kalom ilmiga sharoitga moslashuvchanlik va qayishqoklik bag‘ishladi. CHigal masalalarni echishda aql va naqlga suyanish, ularning har ikkisini zarur darajada qo‘llash tamoyilini olg‘a surdi.
Moturidiy shogirdlari orasida Abul Hasan ar-Rusto‘g‘faniy, Ishoq ibn Muhammad as-Samarqandiy, Abul Karim al-Pazdaviy, Abu Ahmad al-Iydiy kabi atoqli allomalar bor. Ularning har biri islom ilmida sezilarli iz qoldirgan. Vaqt sinovi har bir narsaning, har qanday ta’limotning asl bahosini ko‘rsatadi. Buyuklik uzoqdan teranroq anglanadi. Moturidiy ta’limoti bilan aynan shunday bo‘ldi. XI asrda uning izdoshlari, bilvosita shogirdlari yanada ko‘paydi, moturidiya yanada boyidi va rivojlandi.
Moturidiy ta’limotining atoqli davomchisi, targ‘ibotchisi mutakallim Abul Mu’in an-Nasafiydir (1027-1114). Abul Mu’in Nasafiy nafaqat moturidiya ta’limotini butun islom olamiga yoydi. U kalom ilmining uch asosiy yo‘nalishi — mo‘‘taziliya, moturidiya va ash’ariya ta’limotlarini qiyosladi va farqlarini ko‘rsatib berdi. Abul Mu’in Nasafiy kalom ilmining eng obro‘li, nufuzli olimlaridan biri. U islomning boshqa sohalariga oid ilmlarni ham chuqur egallagan alloma. Uning «Tabsirat ad-dilla» asari Suriyada 1990 va 1993 yillarda ikki jildda (har biri 500 sahifadan ortiq) nashr etilgan. Aynan Abul Mu’in an – Nasafiy islomda paydo bo‘layotgan turli xato oqimlar, mutaasib firqalar tanqidiga katta e’tibor qaratdi, mumtoz islom g‘oyalari va qarashlarini himoya qildi. U Moturidiya va ash’ariya ta’limotlaridagi farqlarning sabablarini ko‘rsatib, ular prinsipial qarama – qarshiliklar emasligini, bu farqlarni mutlaqlashtirmasdan, ulardagi umumiy jixatlarni hisobga olib, islom ilmini rivojlantirish g‘oyasini olg‘a suradi. Nasafiyning asarlari bugungi kunda ham ilmiy va amaliy dolzarbligi yo‘qolgani yo‘q. Nafaqat Islom islohiyati tarixini o‘rganishda, shuninngdek zamonaviy turli diniy ekstremistik g‘oyalarga qarshi kurashda ham foydalidir.
Moturidiyning yana bir buyuk izdoshi Najmiddin an Nasafiydir (1068-1142). U fiqh, hadis, tafsir, kalom, adabiyot, til, tarix ilmlari bo‘yicha yuzga yaqin asarlar bitgan. «Aqidatun Nasafiya» nomini olgan asarida moturidiya ta’limoti rivojlanishiga munosib hissa qo‘shgan. O‘zining o‘tmishdoshlari asarlarini, manbalarni mukammal bilgan Burhoniddin Marg‘inoniyning dalolat berishicha, Najmiddin Nasafiy hadislarni keltirishda 500 muallif to‘plamiga tayangan. Umuman islom ilmining barcha yo‘nalishlari bo‘yicha qomusiy bilimlarga ega bo‘lgan. SHogirdlari orasida Burhoniddin Marg‘inoniy, Umar al-Uqayliy va boshqa atoqli shaxslarning borligi Najmiddin Nasafiyning islom ilmida, ma’naviyatida qanday o‘rin egallaganini ko‘rsatadi. Uning asarlari shu bois qator islom mamlakatlarida bizning davrimizda ham chop etilmokda. «Aqidatun Nasafiya» esa ona tilimizga tarjima qilindi.
Fiqh (islom huquqi) ilmini rivojlantirishda katta xizmat qilgan Abul YUsr Pazdaviy (1030-1100), Abu Bakr Muhammad ash-SHoshiy (1038-1114), Burhoniddin Marg‘inoniy (1123-1197), Abul Lays Samarqandiy, Abdul Hasan Xorazmiy va boshqalar nomi mashhur. Ayniqsa, Burhoniddin Marg‘inoniyning «Hidoya-fi-l-furuz» asari hanafiya mazhabi bo‘yicha islom huquqshunosligining eng teran asarlaridan biri sifatida nafaqat islom olamida, balki G‘arbda ham mashhur.
Islom doirasida nafaqat ratsionalistik ta’limot kalom, shuningdek, irratsionalistik, mistik ta’limotlar ham rivojlandi. Zohidlik, tarkidunyochilik g‘oyasi va mafkurasini asoslashdan, diniy masalalarni shu nuqtai nazardan talqin qilishga urinishdan boshlangan bu oqim keyinchalik asta-sekin juda kudratli va jozibador, serqirra tasavvuf ta’limotiga aylandi. Tasavvuf mistika masalasida yanada olg‘a ketdi. Olamni bilish - Ollohni bilishdir, chunki olam Ollohning turli vujud kasb etgan jilosi, sho‘‘lasi. Ollohni esa mutlaqo aqlan bilib bo‘lmaydi. U inson uchun anglab bo‘lmas sir, oliy ishq, muhabbat va birdan-bir yor — maqsad. Faqat faqru fano orqali, o‘zlikni to‘liq unutib yor vasliga etishish mumkin.
Har sohadagi kabi, tasavvufda ham ajdodlarimizning daho zakovati namoyon bo‘ldi. Tasavvufning mintaqamizda tarqalishida bevosita mashhur mutasavvuf YUsuf Hamadoniyning xizmatlari kattadir. Uning shogirdlaridan ikkitasi — Ahmad YAssaviy va Abduxoliq G‘ijduvoniy ikki tariqatga — yassaviya va hojagoniy tariqatlariga asos soldilar. Tasavvufning boshqa bir nazariyotchisi va suxravardiya tariqati asoschisi Suhravardiy ta’limoti negizida Xorazmda Najmiddin Kubro (1145-1221) nomi bilan bog‘liq tariqat - kubroviya vujudga keldi. Hojagoniy tariqati Bahouddin Naqshband (1318—1389) tomonidan ancha to‘ldirildi, takomillashtirdi va tugal ta’limot shakliga keltirildi. SHu sababdan u naqshbandiya deb atala boshladi. YAssaviya islomiy turk mamlakatlari aholisining ko‘p qatlamlarida Rumdan to Xitoygacha keng tarqalgan bo‘lsa, kubroviya va naqshbandiya nafaqat turkiy xalqlar o‘rtasida, balki butun islom dunyosida ancha-muncha o‘z tarafdorlarini topdi, ular ma’naviyatiga, dunyoqarashiga, iymon-e’tiqodiga, turmush tarziga ta’sir ko‘rsatdi, eng faol va mashhur tariqatlarga aylandi. Temuriylar davri o‘zbek madaniyati, ma’naviy hayoti, jumladan Alisher Navoiy ijodi ko‘proq naqshbandiya ta’limotining ta’sirida rivojlandi. Alisher Navoiyning buyuk ustozi Abdurahmon Jomiy naqshbandiya barcha tasavvufiy ta’limotlarning, Bahouddin Naqshband esa barcha avliyolarning mukammal xulosasidir, deganida, bu ta’limotning o‘sha davr ma’naviy hayotidagi ahamiyatini ta’kidlagan edi.
Tasavvuf — islom ma’naviyati, e’tiqodining o‘ziga xos cho‘qqisi. Tasavvuf insonning komillikka erishishi, Haqqa, Olloh vasliga etishishi yo‘lida nafsoniyatdan voz kechib, ruhoniyat g‘olibligini ta’minlashi uchun o‘tadigan yo‘li bosqichlarini (shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqat) va ularga mos keladigan insonning komillik maqomlarini ishlab chiqdi. Lekin tasavvuf kamolotni ko‘proq insonning ichki dunyosiga qaratdi. Inson kamolotini jamiyat taraqqiyoti bilan, ma’naviyatni iqtisodiyot bilan etarlicha bog‘lamadi. Iqtisodiyot rivojlanishiga, turmush farovonligi yuksalib, hayotda zavq- shavq o‘sishiga katta rag‘bat ko‘rsatmadi. Faqat diniy zavq-shavqni tan oldi (ulug‘ bobomiz Forobiyning insonning yashashdan maqsadi baxt-saodatga erishish, saodat esa zavq-shavk, lazzatlanish tuyg‘usining avloddan-avlodga o‘sib borishidir degan hikmatini eslang). CHunki tasavvuf turmush farovonligi yuksalishi, zavq-shavqning o‘sishi nafsoniyatni kuchaytirib ruhoniyatni pasaytiradi, insonni Ollohdan uzoqlashtiradi, deb hisobladi.