O’quvchilarga muammoli vaziyatga oid masalalar vositasida talim berish metodikasi

Ta’limni texnologizatsiyalashtirish – ta’limni rivojlantirish masalalarini sifatli hal qilish, ta’lim maqsadlariga erishishda o’qitish jarayonini o’qituvchining shaxsiy mahoratiga bog’liqbo’lmagan holda universal tarzda loyihalashtirishni bildiradi.
Ta’lim texnologiyasining turli xil ta’riflari mavjud bo’lib, ularningayrimlarini ko’rib chiqamiz:
Texnologiya – biror ishda, mahoratda, san’atda qo’llaniladiganusullar, yo’llar yig’indisi
Texnologiya – ishlov berish, holatni o’zgartirish san’ati, mahorati,qobiliyati va metodlar yig’indisi
Pedagogik texnologiya – o’qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari, yo’llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig’indisi va komponovkasi (joylashuvi)ni belgilovchi psixologik va pedagogik tartiblar (ustanovka)lar majmuasi; u pedagogik jarayonning tashkiliy- uslubiy vositalaridan iborat
Pedagogik texnologiya – rejalashtiriladigan ta’lim natijalarigaerishish jarayoni tavsifi
Ta’lim texnologiyasi – didaktik tizimning tarkibiy jarayonli qismi pedagogik texnologiya – o’quvjarayonining o’quvchilar va o’qituvchi uchun so’zsiz qulay sharoitlar ta’minlashni loyihalash, tashkil qilish va o’tkazish bo’yicha hamma detallari o’ylab chiqilgan birgalikdagi pedagogik faoliyat modili
Pedagogik texnologiya – bu butun o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayonida o’z oldiga ta’lim shakllarini samaradorlashtirish vazifasini qo’yuvchi texnik hamda shaxs resurslari va ularning o’zaro aloqasini hisobga olgan holda bilimlarni yaratish, qo’llash va belgilashning tizimli uslubidir
Pedagogik texnologiya – pedagogik maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan barcha shaxsiy imkoniyatlar, jihozlar va metodologik vositalarning tizimli yig’indisi va ularning amal qilish tartibini bildiradi .
Pedagogik texnologiya– bu tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga singdirish, boshqacha qilib aytganda, pedagogik jarayonni muayyan bir tizimga keltirish nomoyon buladi texnologiyaning mohiyati didaktik maqsad, talab etilgan o’zlashtirish darajasiga erishishdan iborat bo’lib, uni tatbiq etishni hisobga olgan holda ta’lim jarayonini ilgaridan loyihalashtirishda namoyon bo’ladi.
Ushbu aytilganlar asosida ta’lim texnologiyasining keng ko’lamli, serqirra tushuncha ekanligini hisobga olgan holda quyidagi umumlashtirilgan ta’riflarini keltirish mumkin:
Ta’lim texnologiyasi axborotlarni o’zlashtirish, ulardan amalda foydalanish, ulardagi yangi ma’no-mazmunlarni hamda axborotlar orasidagi turli bog’liqliklarni ochish orqali yangi axborotlar yaratishga o’rgatish jarayonidan iborat. Aniq ilmiy loyihalashtirilgan, samarali natijani kafolatlovchi, takrorlana oluvchi, ma’lum vaqt va shart- sharoitlarda tashkil etiluvchi pedagogik harakatlar tizimidir.
Pedagogik texnologiya – ta’lim metodlari, usullari, yo’llari hamda tarbiyaviy vositalar yig’indisi; u pedagogik jarayonning tashkiliy- uslubiy vositalari majmuidir.
Ta’lim texnologiyalari nazariy fan sifatida pedagogika fanlarining alohida yo’nalishini tashkil etib, o’z maqsadi, vazifalari, muammolari, metodologiyasi va boshqa nazariy asoslarga ega.
Ta’lim texnologiyalari fanining maqsadi – ta’lim-tarbiya tizimida yangi ilg’or g’oyalarni, ta’lim innovatsiyalarini tatbiq etish, pedagogik jarayonni tashkil qilish va boshqarishga nisbatan noan’anaviy yondoshgan holda uning sifatini yanada oshirishning strategik yo’llarini izlashdan iborat. Ta’lim texnologiyalari qisqa vaqt mobaynida, talabaning kuchini iqtisod qilgan holda erishish lozim bo’lgan natijalarni ta’minlashni, sohaga oid
innovatsiyalarni kirita oluvchi novator mutaxassislarni shakllantirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Bunday maqsad bugungi kun shartsharoitlaridan kelib chiqqan holda belgilangan. Talabaning yelkasiga tushayotgan katta axborot yuki va bo’lajak mutaxassislarga qo’yilayotgan talablar tizimini kengayib borishi aynan shunday maqsadni ilgari surishni taqazo etmoqda.
Ushbu maqsaddan kelib chiqqan holda fanning vazifalari
belgilanadi, ular ta’lim maqsadlari va ularni amalga oshirish shartlari bilan bog’liq bo’lgan pedagogik vazifalardan kelib chiqadi:

• 
  ta’lim oluvchilarning fikrlash qobiliyatlarini, bilish faoliyatini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish;
  
• 
  ularda mustaqil ishlash, izlanish hamda o’z-o’zini rivojlantirishko’nikma va malakalarini shakllantirish;
  
• 
  ta’lim oluvchilarning individual qobiliyatlarini rivojlantirish uchun imkon yaratish va individual ehtiyojlariga ko’ra ta’limni tashkil etish;-o’z-o’zini anglash, aniq maqsad qo’yish, faoliyatga va kasbgaongli yondoshuvni shakllantirish;
  
• 
  muammolarni hal qilish yo’llarini aniqlash malakalarinirivojlantirish;
  
• 
  jamoada ishlash malakalarini shakllantirish;
  
• 
  maqsadga muvofiq holda internet bilan ishlashni o’rganish;
  
• 
  yangi samarali texnologiyalarni ishlab chiqish;
  
• 
  texnologik jarayon mexanizmlarini yanada takomillashtirish;
  
• 
  o’quv jarayonini optimallashtirish yo’llarini aniqlash;
  
• 
  pedagogik texnika usullarini tanlash va qo’llash, pedagogik mahorat asoslarini egallashdan iborat.
  

Ta’lim texnologiyalari fanining predmeti – yangi pedagogik tizimlarni loyihalashtirish va ta’lim-tarbiya amaliyotiga tatbiq etishning pedagogik asoslarini yaratish, ularni boshqarish hamda muvaffaqiyatli amalga oshirish shartlarini aniqlash.

1.2. Ta’lim texnologiyalarining rivojlanish tarixi va ilmiy-nazariy asoslari.

Dastlab “ta’lim texnologiyasi” tushunchasi AQSh olimlari tomonidan kiritilgan (birinchi bor amerikalik psixolog B.Skinner tomonidan qo’llanilgan bo’lib, u ta’lim texnologiyalari tushunchasini pedagogika va psixologiyaning eng ilg’or bilimlarini ta’limda uyg’unlashtirish hamda unumli foydalanish, deya izohlagan) va 1940-yillardan 50-yillar o’rtasigacha o’quv jarayonida audio-vizual texnika vositalaridan foydalanishni ifodalagan.
O’tgan asrning 50-yillari o’rtasidan 60-yillargacha “ta’lim texnologiyasi” atamasida dasturlashtirilgan ta’lim nazarda tutilgan.
60-yillar o’rtalarida bu tushunchaning mazmuni chet ellarda pedagogik nashrlarda va xalqaro konferensiyalarda keng muhokama etildi, natijada ushbu sohada turli mamlakatlarda (AQSh, Angliya, Yaponiya, Fransiya, Italiya, Vengriya) uni talqin qilish ikki yo’nalishda belgilandi.
Birinchi yo’nalish tarafdorlari texnik vositalar va dasturlashtirilgan o’qitish vositalarini qo’llash zarurligini ta’kidladilar (technology in education).
Ikkinchi yo’nalish tarafdorlari esa o’quv jarayonini tashkil etish samaradorligini oshirish va pedagogik g’oyalarning texnikaning keskin rivojlanishidan ortda qolishini yo’qotishni muhim deb hisobladilar. Shunday qilib 1-yo’nalish “o’qitishda texnik vositalar” sifatida belgilandi, biroz keyinroq yuzaga kelgan 2-yo’nalish “o’qitish texnologiyasi” yoki “o’quv jarayoni texnologiyasi” sifatida belgilandi.
70-yillarda “pedagogik texnologiya” atamasi qo’llanilib, u avvaldan loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi o’quv jarayonini ifodalagan.
70-yillarning boshlarida turli xildagi o’quvuskunalarini va o’quv vositalarini modernizatsiyalashtirish zarurligi anglab yetildi. Bularsiz o’qitishning sifatliligi va samaradorligiga erishib bo’lmas edi.
60-yillar o’rtalari va 70-yillarning boshlarida AQSh, Angliya, Yaponiya, Italiya kabi yuksak rivojlangan davlatlarda pedagogik texnologiyalar masalalari bilan shug’ullanuvi jurnallar nashr etila boshlandi, keyinchalik bu muammo bilan ixtisoslashtirilgan tashkilotlar va markazlar shug’ullana boshlaydi.
80-yillarning boshidan pedagogik texnologiya deb ta’limning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratish tushunilgan.
Texnologiya tushunchasi Amerika va G’arbiy yevropada ta’limni isloh qilinishi bilan bog’liqravishda kirib keldi. B.Blum, D.Kratvol, J.Kerroll, J.Blok, B.Skinner, P.Ya.Galperin, V.I.Davidov, N.A.Menchinskaya, Z.I.Kalmikova, L.I.Zankov texnologiyalari mashhur.
O’qitishni tashkil qilishning texnologik yondashuvlari V.P.Bespalko,
V.Guzeyev, V.Slastenin, M.V.Klarin, B.Lixachev, N.F.Talizina, L.M.Fridman, T.V.Kudryavsev, A.M.Matyushkin, M.I.Maxmutov kabi aksariyat psixolog va didaktikachilarga taalluqlidir.
Texnologik yondashuvlar tahlili shuni ko’rsatadiki, aksariyat o’qitish texnologiyalari bo’sh texnologiyalanganligi bo’yicha qolib ketmoqda. Bir qator texnologiyalarda nazariy asoslar kuchaytirilgan, amaliy tomoni u qadar oydinlashtirilmagan.
Vaqt o’tishi bilan ularni qo’llash darajasi kengayib borishi natijasida mazmuni ham tegishlicha o’zgarib bordi. Hozirga kelib esa ta’lim texnologiyasi tushunchasining zamonaviy, ilmiy asoslangan yagona ta’rifini belgilash maqsadida bir qancha yirik olimlar tomonidan turli fikr va mulohazalar asoslab berildi.
O’qitish texnologiyalari, pedagogik texnologiyalar, rivojlantiruvchi texnologiyalar, tarbiya texnologiyalari va ta’lim texnologiyalari iboralari turli davrlarda va turli manbalarda qo’llanilgan bo’lsa-da, barchasi umumiy maqsadni ko’laydi, ya’ni bunda ta’lim maqsadlariga erishish va har tomonlama yetuk shaxsni shakllantirishga qaratilgan pedagogik faoliyatni doimiy ravishda rivojlantirish hamda samaradorligini oshirish tizimi va loyihasi tushuniladi.
Pedagogik texnologiya – barcha tashkiliy qismlar va ularning bog’liqligini tahlil qilish, tanlash, loyihalash hamda nazorat qilish yo’li bilan pedagogik samaradorlikni yuqori darajaga ko’tarish hamda bu borada tizimli yondashuvni joriy etishni ifodalaydi.
Nima uchun bugungi kunda ta’lim texnologiyalarining nazariy asosini yaratish va amaliyotga tatbiq etish zarurati tug’ildi? Birinchidan, an’anaviy o’qitish tizimi, aytish mumkinki, yozma va og’zaki usullarga tayangani tufayli “axborotli o’qitish“ sifatida tavsiflanadi, chunki o’qituvchi faoliyati faqat o’quvjarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib borayotganligini ta’kidlagan holda baholanmoqda. Ikkinchidan, ilmiy- texnik taraqqiyotning rivojlanayotgan bosqichida axborotlarning keskin ko’payib borayotganligi va ulardan o’qitish jarayonida foydalanish uchun vaqtning chegaralanganligi, shuningdek yoshlarni hayotga mukammal tayyorlash, malakali mutaxassislarni yetishtirish kabi talablar tizimi texnologik yondashuvni joriy etishni taqozo etmoqda.
Bugungi kunda mamlakatimiz ta’lim sohasida ro’y berayotgan tub burilishlar har bir ta’lim muassasasida didaktika sohasini jonlantirishni, ta’lim samaradorligini oshirishni, raqobatbordosh kadrlarni tayyorlashni talab etadi, yangilikni joriy etish yo’li esa har doim murakkab va uzoq.
Ishonch bilan aytish mumkinki, ta’limni texnologik asosga qurish sifat darajasini oshirishga, natijalarni kafolatlash tizimiga o’tishga,
o’z-o’zini takomillashtiruvchi mexanizmlarni yaratishga xizmat qiladi. Ta’lim texnologiyasi - shunday bilimlar sohasiki, ular yordamida XXI asrda ta’lim sohasida katta burilishlar yuz beradi, o’qituvchifaoliyati yangilanadi, talaba- yoshlarda mustaqil va ijodiy fikrlash, bilimga intilish, o’z ustida ishlash, izlanish, o’z-o’zini rivojlantirish tizimli ravishda shakllanadi. Texnologik jarayon xar doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan holda amallarni muayyan ketma-ketlikda bajarishni ko’zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo’lsak, texnologik jarayon bu mehnat qurollari bilan mehnat ob’ektlariga bosqichma bosqich ta’sir etish natijasida sifatli mahsulot yaratish borasidagi ishchiningfaoliyatidir. Ya’ni: ta’lim texnologiyasi - bu o’qituvchi(tarbiyachi) ning o’qitish(tarbiya) ning turli xil vositalari yordamida o’quvchi (talaba) larga muayyan sharoitda samarali ta’sir ko’rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir.
O’qitish texnologiyasi ko’proq xususiy metodika bilan o’xshash ma’noni anglatadi, chunki u ma’lum predmet, mavzu va savollar doirasidagi aniq o’ q uv materiallarini o’zlashtirish yo’lini muayyan texnologiya atrofida ifoda etadi.
Ba’zan metodikani texnologiyadan ajrata olmaydigan, ular bir narsa deb e’tirof etadigan amaliyotchi o’qituvchilar uchrab turadi.
Metodika – o’quv jarayonini tashkil etish va o’tkazish bo’yicha tavsiyalar majmuasidan iborat desak, ta’lim texnologiyasi – o’qituvchining kasbiy faoliyati samaradorligini oshiruvchi va ta’limda yakuniy natijani kafolatlaydigan, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan xatti-harakatlar yig’indisidir. Tanlangan metodni qayta ishlash, unda texnologiyaga xos xususiyatlarni shakllantirish asosida texnologik darajaga ko’tarish mumkin.
O’tgan asrning 70-yillaridan boshlab pedagogik adabiyotlarda ta’lim texnologiyasi tushunchasining mohiyati ancha keng talqin etila boshlandi.
Yaponiya olimi T.Sakomoto tomonidan “O’qitish texnologiyasi – bu o’qitishning maqbulligini ta’minlovchi yo’l- yo’riqlar tizimi bilan bog’liq bilimlar sohasi” deb izohlanadi. Rus olimi N.F.Talizina fikri bo’yicha: “Pedagogik texnologiya – belgilangan o’quvmaqsadlariga erishishning oqilona usullarini aniqlashdan iborat” deb tushuntiriladi. I.Ya.Lernerning fikricha, Pedagogik texnologiya – o’quvchilar harakatlarida aks etgan o’qitish natijalari orqali ishonchli anglab olinadigan va aniqlanadigan maqsadni ifodalashni taqozo etadi. Ko’rinib turibdiki, ta’lim texnologiyasi belgilangan maqsad va mazmun asosida o’quv jarayonini loyihalash sifatida tashkil etilgan.
Bu bir jihatdan to’g’ri bo’lsa, boshqa tomondan chuqurroq tahlil etilganda, bunday yondashuvda oquvchi shaxsi e’tibordan chetda qolmoqda. Bu holatni yoki kamchilikni akademik V.P.Bespalko aniqladi va ta’lim texnologiyasi – bu o’qituvchi mahoratiga bog’liq bo’lmagan holda pedagogik faoliyat muvaffaqiyatini kafolatlay oladigan ta’lim oluvchi shaxsini shakllantirish jarayoni loyihasidir, deb ta’riflaydi. Loyihalangan tayyor texnologiyani amalga oshirish fan o’qituvchisidan katta pedagogik tajriba talab etmaydi, lekin ushbu tayyor texnologiyadan foydalanish samarasi o’qituvchining egallagan texnologik bilim, ko’nikma, malakalariga bog’liq. Agar o’qituvchi texnologik loyihani mazmuni va maqsadini chuqur anglasa, texnologiyalardan o’z o’rnida va to’g’i foydalanishni bilsa, yakuniy natija, albatta, kafolatlanadi. Natijada novator pedagogning boy va ko’p yillik tajribasidan yosh pedagoglar uchun foydalanish imkoni tug’ladi.
Ta’lim texnologiyalarining rivojlanish tarixi nuqtai nazaridan qaralganda, nazariya va amaliyot bir-biriga bog’liqbo’lmagan holda talqin etilganligini ko’rish mumkin. Natijada o’qitish jarayonini takomillashtirishga yoki o’quvchilarning bilim faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan u yoki bu ilg’or metodikalar texnologiya darajasiga ko’tarila olmay asta sekinlik bilan o’z mavqyeini yo’qotib pedagogika nazariyasidan uzoqlashib borgan. Masalan, 60-yillarda katta shov-shuvga sabab bo’lgan “Dasturlashtirilgan ta’lim” yoki 70-80-yillardagi “shatalovchilik harakati” kabilar.
Bugungi kunda mamlakatimizdagi pedagogik soha
mutaxassislarining ilmiy salohiyati ta’lim texnologiyalari mohiyatini ochib berishga yetadi. Ta’lim texnologiyalarini pedagogik fanning alohida tarmog’i sifatida yoki faqat ta’lim amaliyotini maqbullashtirishga yo’naltirilgan ta’lim yo’nalishi deb qarash ham ma’qul emas. Ta’lim texnologiyasi bu sohadagi nazariy va amaliy izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyatni aks ettiradi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ta’lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo’nalishga buradi: “o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to’la xalos bo’lgan, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash” - deb belgilanadi. Demak, ta’lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilanadi, unga mos h olda ta’lim mazmunida ham, pedagogik jarayonda ham yangilanish ro’y bermoqda, yangi texnologiyalar kirib kelmoqda. Yangi metodikalarni talab etadigan va unga o’zining ma’lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy, axborot-kommunikatsion, audio-vizual vositalar mavjudki, ular ta’lim texnologiyalarini real voqyelikka aylantiradi.
Ta’lim texnologiyalari boshqa sohalardagi texnologik jarayonlar bilan uzluksiz boyib boradi va an’anaviy o’quv jarayoniga, uning samarasini oshirishga ta’sir ko’satishning yangi imkoniyatlarini egallab oladi. Afsuski, bu jarayon h ozirgi ta’lim tizimida juda qiyin kechyapti, haqiqiy kompyuterli ta’lim texnologiyalari o’zining ilmiy ishlanmasini kutyapdi: “Kompyuterlarning shu kundagi qo’llanishi
Ekstensivlik xolos: an’anaviy o’quv kurslari shunchaki ekran monitoriga joylashtirilyapti”. Bu yerda ta’lim texnologiyalari va axborot texnologiyalari o’rtasida o’zaro munosabatni oydinlashtirish lozim bo’ladi. Keyingi vaqtlarda ba’zi bir olimlar (informatika sohasi vakillari) ta’lim texnologiyalarini axborotlashtirishga kiritish yoki tenglashtirish (ba’zan ustun qo’yish) ni yoqlamoqdalar. Bu urinishlar to’g’ri emas. O’quv-tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish tarixiy (ayniqsa, XX asr ikkinchi yarimidan boshlab) voqelik va jarayondir. Axborotlashtirish bu jarayondagi inqilobiy “burilish”, uning muhim bosqichidir. Ta’limda axborot texnologiyasi - bu “o’quvchi- kompyuter” o’rtasidagi muloqotdir.
Axborotli texnologiya ta’lim texnologiyalarining tarkibiy qismi, texnik vositalarining mukammallashgan zamonaviy turi sifatida ta’lim jarayonida qo’llanila boshladi. Kelajakda iqtisodiy muammolar hal etilib, o’quv yurtlari kompyuterlar va dasturli texnikalar bilan yetarli darajada
ta’minlanadi. Shundagina axborotli texnologiya asosida o’quvchi
(talaba)larning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish imkoniyatlari tug’iladi va u o’qituvchining yaqin ko’makdoshiga aylanadi.