“O‘quvchilarning darsdagi og‘zaki va yozma faolliklarini baholash” mavzusidan ma’ruza matni

---

A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI 
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT 
INSTITUTI 
 
 
 
 
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi 
 
 
 
O‘quvchilar kompetensiyalarini baholash usullari va vositalari  
moduli bo‘yicha 
 
 
“Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilar bilimini baholash”  
o‘quv kursining
“O‘quvchilarning darsdagi og‘zaki va yozma faolliklarini baholash” 
mavzusidan ma’ruza matni 
 
 
 
 
 
 
 
Ma’ruzasi: Qoraboyev Husniddin Kamolovich 
Toshkent 2021 
 
 

---

1-Mavzu: O‘quvchilarning darsdagi og‘zaki va yozma
faolliklarini baholash 
Reja: 
1. O‘quvchilar bilimlari va kompetensiyalarini baholashning turli 
strategiyalari. 
3. Rasmiy va norasmiy, diagnostik va umumiy yondashuvga asoslangan 
baholash usullari. 
4. Baholash orqali o‘quvchilar bilan teskari aloqani o‘rntish. 
5. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatini, bilim va kompetensiyalarini 
baholashning turli usul va vositalari. 
Boshlang‘ich ta’limda – o‘quvchilarning savodxonligini ta’minlash, 
og‘zaki va yozma nutqida adabiy nutq me’yorlariga rioya qilishni shakllantirishdan 
iborat. 
Umumiy o‘rta ta’limning malaka talablari umumta’lim fanlari bo‘yicha 
ta’lim mazmunining majburiy minimumi va yakuniy maqsadlariga, o‘quv 
yuklamalari hajmiga hamda ta’lim sifatiga qo‘yiladigan talablardan iborat bo‘lib, u 
quyidagilardan tashkil topadi:
bilim — o‘rganilgan ma’lumotlarni eslab qolish va qayta tushuntirib berish; 
ko‘nikma — o‘rganilgan bilimlarni tanish vaziyatlarda qo‘llay olish; 
malaka — o‘rganilgan bilim va shakllangan ko‘nikmalarni notanish 
vaziyatlarda qo‘llay olish va yangi bilimlar hosil qilish; 
kompetensiya — mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik 
faoliyatda qo‘llay olish qobiliyati. 
Baholash tizimi — davlat ta’lim standarti bo‘yicha umumiy o‘rta 
ta’limning malaka talablarini o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi darajasini 
hamda umumiy o‘rta ta’lim muassasasining faoliyati samaradorligini aniqlaydigan 
mezonlar majmuidan iborat. 
Baholash o‘quvchini sinfdan-sinfga o‘tkazish uchun asos bo‘ladi. 

---

O‘quvchini keyingi sinfga o‘tkazish ijobiy baho olgan taqdirda amalga 
oshiriladi. Maktab pedagogika kengashi qarori bilan o‘quvchilar qoniqarsiz baholar 
bilan sinfdan-sinfga o‘tkazilishi mumkin. 
O‘quvchi uning ota-onasi yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxslar yillik 
bahodan norozi bo‘lsa, unga maktab pedagogika kengashi tomonidan tuziladigan 
tegishli fan komissiyasiga (ota-onalar yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxslar 
ishtirokida, agar ular shuni xohlasalar) imtihon topshirish imkoni beriladi. Qayta 
imtihon topshirishga barcha ko‘chirish sinflarida (bitiruv sinflari bundan mustasno) 
faqat joriy o‘quv yilida o‘qitilgan fanlar bo‘yicha ruxsat beriladi. 
O‘qituvchilar va o‘quvchilar o‘rtasidagi baholashga oid bahsli vaziyatlar 
Maktab pedagogika kengashi a’zolaridan iborat tarkibda bahsli masalalar 
komissiyasi tomonidan hal etiladi. 
Ko‘pincha psixologik va ayniqsa pedagogik adabiyotlarda “baholash” va 
“baho” tushunchalari aniqlanadi. Shu bilan birga, ushbu tushunchalarni farqlash 
o‘qituvchilarning baholash faoliyatining psixologik, pedagogik, didaktik va 
tarbiyaviy jihatlarini chuqurroq anglash uchun o‘ta muhimdir. 
Baholash - bu shaxs tomonidan amalga oshiriladigan baholash jarayoni, 
faoliyati (yoki harakati). Bizning taxminiy va umuman har qanday faoliyatimiz 
baholashga bog‘liq. Baholashning aniqligi va to‘liqligi maqsad sari harakatning 
ratsionalligini belgilaydi. 
Ma’lumki, baholash funktsiyalari faqat tayyorgarlik darajasini tasdiqlash 
bilan cheklanmaydi. Baholash o‘qituvchini o‘rganish, ijobiy motivatsiya va 
shaxsga ta’sirini rag‘batlantirishning eng samarali vositalaridan biridir. Aynan 
obyektiv baholash ta’siri ostida maktab o‘quvchilarida o‘z-o‘zini baholash, o‘z 
yutuqlariga tanqidiy munosabat shakllanadi. Shuning uchun baholashning 
ahamiyati, uning funksiyalarining xilma-xilligi maktab o‘quvchilarining ta’lim 
faoliyatining barcha jihatlarini aks ettiradigan va ularning identifikatsiyasini 
ta’minlaydigan ko‘rsatkichlarni izlashni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan 
qaraganda, bilim va ko‘nikmalarni baholashning amaldagi tizimi uning diagnostik 
qiymati va obyektivligini oshirish uchun qayta ko‘rib chiqishni talab qiladi. Baho 

---

(ball) baholash jarayoni, baholash faoliyati yoki harakati, ularning shartli ravishda 
rasmiy aks etishi natijasidir. Psixologik nuqtai nazardan, baholash va bahoni 
aniqlash, uning natijasi bilan muammoni hal qilish jarayonini aniqlash bilan 
baravar bo‘ladi. Baholash asosida belgi uning rasmiy mantiqiy natijasi sifatida 
ko‘rinishi mumkin.
Baholash odatda maktab o‘quvchilarining mavjud bilimlari va ular 
ko‘rsatgan bilim va ko‘nikmalarga bog‘liq. Bilim, ko‘nikma va malakalarni 
birinchi navbatda o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham ularni 
takomillashtirish, chuqurlashtirish, oydinlashtirish yo‘llarini belgilash uchun 
baholash kerak. O‘quvchi tomonidan berilgan baho bu o‘quvchi va o‘qituvchining 
ishlash istiqbollarini aks ettirishi muhimdir, bu har doim ham o‘qituvchilarning 
o‘zi tomonidan amalga oshirilmaydi, ular bu belgini o‘quvchining faoliyatini 
baholash deb biladilar. Ko‘pgina mamlakatlarda o‘quvchilarning baholari ta’lim 
samaradorligini baholash uchun asos bo‘lib, ta’lim sifatining muhim 
parametrlaridan biridir. 
Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, o‘qituvchining bahosi o‘quvchi ichki 
ravishda rozi bo‘lgandagina foydali tarbiyaviy samaraga olib keladi. Yaxshi 
ishlayotgan maktab o‘quvchilari uchun o‘zlarining baholari bilan o‘qituvchi 
tomonidan berilgan baholarning tasodifligi 46% hollarda bo‘ladi. Va yomon 
ishlaydiganlar orasida - 11% hollarda. Boshqa tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, 
o‘qituvchi va o‘quvchining o‘z bahosi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik 50% hollarda 
uchraydi. O‘quvchilar o‘qituvchilar talablarini tushunsalar, baholashning 
tarbiyaviy samarasi ancha yuqori bo‘lishi aniq . 
O‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini nazorat qilish natijalari uni 
baholashda ifodalanadi. Baholash - bu biror narsaning darajasi yoki sifatini 
belgilash. 
Baholash - sifat ko‘rsatkichi (masalan, “Siz zo‘rsiz!”). 
O‘quvchining taraqqiyoti va tushunchasini baholashning turli usullari 
mavjud. Asosiy usullarning ikkitasi rasmiy va norasmiy baholashdir. Rasmiy 
baholashda testlar, viktorinalar va loyihalar mavjud. O‘quvchilar ushbu baholarga 

---

oldindan tayyorgarlik ko‘rishlari va tayyorlashlari mumkin va ular o‘qituvchilarga 
o‘quvchilarning bilimlarini o‘lchash va o‘qiyotgan taraqqiyotini baholash uchun 
muntazam vosita beradi. 
Xalq ta’limi vazirligining 2010 yil 20 iyuldagn 178-sonli buyrug‘iga ko‘ra
Reyting tizimida ballar “1”, “2”, “3”, “4”, “5” raqamlari bilan qayd etilib, 
ular so‘zlar bilan quyidagicha ifodalanadi: “1” ball - 5 ta imkoniyatning 1 tasidan 
foydalanildi; “2” ball — 5 ta imkoniyatning 2 tasidan foydalanildi; “3” ball - 5 ta 
imkoniyatning 3 tasidan foydalanildi; “4” ball - 5 ta imkoniyatning 4 tasidan 
foydalanildi; “5” ball - 5 ta imkoniyatning 5 tasidan foydalanildi.
“1” ball - 5 ta imkoniyatning 1 tasidan foydalanish. O‘quvchi mavzu 
bo‘yicha o‘rganilgan hodisalar, tamoyillar va ularning farqlari, o‘xshashliklarini 
ajratishda topshiriqlarni noto‘g‘-ri bajarsa-da, javob berishga harakat qilsa, u 
berilgan imkoniyatning 1 tasidan foydalangan hisoblanadi va u “1” ballga ega 
bo‘ladi. 
O‘quvchining foydalanilmay qolgan imkoniyatini egallashda bo‘lgan 
intilishi, o‘quv fanini o‘zlashtirish uchun daftar yuritishi, qo‘shimcha maslahat va 
topshiriqlarga nisbatan ijobiy moyilligi, dars va darsdan (maktab va maktabdan) 
tashqari tadbirlarda namuna ko‘rsatishi kabi harakatlariga qarab o‘quvchining 
foydalanishi mumkin bo‘lgan imkoniyati o‘qituvchi tomonidan “2” ballga 
o‘zgartirilishi mumkin. 
“2” ball- 5 ta imkoniyatning 2 tasidan foydalanish. O‘quvchi 1 balga 
bo‘lgan talabga qo‘shimcha ravishda o‘rganilgan mavzuga oid ayrim ma’lumotlar, 
qoida yoki ta’rif, teoremalarni eslab, noto‘g‘ri bo‘lsa-da, asosli javob byorishga va 
javobini isbotlashga harakat qilsa, u berilgan imkoniyatning 2 tasidan foydalangan 
hisoblanadi va u “2” balga ega bo‘ladi. 
O‘quvchining foydalanilmay qolgan imkoniyatidan foydalanishga bo‘lgan 
tirishqoqligi, o‘quv fanini o‘zlashtirish uchun ishchi daftar yuritishi, uyga 
vazifalarni bajarishga intilishi, qo‘shimcha maslahat va topshiriqlarga nisbatan 
ijobiy moyilligi, dars va darsdan (maktab va maktabdan) tashqari tadbirlarda 

---

namuna ko‘rsatishi kabi harakatlariga qarab o‘quvchining foydalanishi mumkin 
bo‘lgan imkoniyati o‘qituvchi tomonidan “3” balga o‘zgartirilishi mumkin. 
“3” ball — 5 ta imkoniyatning 3 tasidan foydalanish. O‘quvchi “2 ” balga 
bo‘lgan talabga qo‘shimcha ravishda o‘quv materiali bo‘yicha egallanadigan bilim, 
ko‘nikma va malakalarni qisman o‘zlashtirgan holda asosiy ma’lumotlarni 
ishonchli ravishda to‘g‘ri bayon eta olsa, u berilgan imkoniyatning 3 tasidan 
foydalangan hisoblanadi va u “3” balga ega bo‘ladi. 
O‘quvchining foydalanilmay qolgan imkoniyatidan foydalanishga bo‘lgan 
tirishqoqligi, o‘quv fanini o‘zlashtirish uchun ishchi daftar yuritishi, uyga 
vazifalarni bajarishga intilishi, qo‘shimcha maslahat va topshiriqlarga nisbatan 
ijobiy moyilligi, dars va darsdan (maktab va maktabdan) tashqari tadbirlarda 
namuna ko‘rsatishi kabi harakatlariga qarab o‘quvchining foydalanishi mumkin 
bo‘lgan imkoniyati o‘qituvchi tomonidan “4” balga o‘zgartirilishi mumkin. 
“4” ball — 5 ta imkoniyatning 4 tasidan foydalanish. O‘quvchi 3 ballga 
bo‘lgan talabga qo‘shimcha ravishda mavzuga oid ma’lumotlarni tahlil eta olsa, 
mustaqil ish bajarib, javoblarida yoki harakatlarida qisman hayajonlanish (mavzuni 
bayon etishda to‘xtalish, takroriy eslash yoki yordamchi savollarga muhtojlik, 
amaliy ishlarni bajarish ketma-ketligida ikkilanish kabi) holatlar uchrasa, mavzuga 
oid shakllangan malakaga nisbatan murakkab bo‘lmagan xulosalar chiqara olsa, u 
berilgan imkoniyatning 4 tasidan foydalangan hisoblanadi va u “4” balga ega 
bo‘ladi. 
O‘quvchining foydalanilmay qolgan imkoniyatidan foydalanishga bo‘lgan 
tirishqoqligi, o‘quv fanini o‘zlashtirish uchun ishchi daftar yuritishi, uyga 
vazifalarni bajarishga intilishi, qo‘shimcha maslahat va topshiriqlarga nisbatan 
ijobiy moyilligi, dars va darsdan (maktab va maktabdan) tashqari tadbirlarda 
namuna ko‘rsatishi kabi harakatlariga qarab o‘quvchining foydalanishi mumkin 
bo‘lgan imkoniyati o‘qituvchi tomonidan “5” balga o‘zgartirilishi mumkin. 
“5” ball — 5 ta imkoniyatning 5 tasidan foydalanish. O‘quvchi 4 ballga 
bo‘lgan talabga qo‘shimcha ravishda mavzuning mohiyatini chuqur anglab 
qoidalar, ta’riflar, teoremalar, qonunlar va g‘oyalar asosida topshiriqlar, masalalar 

---

hamda mustaqil ishlarni ijobiy bajarib, amaliy faoliyatlarida qo‘llay olishini 
tasavvur qilib, uni turmush tajribasidagi misollar bilan hisobot qilib bera olsa, u 
berilgan imkoniyetning 5 tasidan foydalangan hisoblanadi va u “5” ballga ega 
bo‘ladi. 
O‘quvchining o‘quv faniga nisbatan shakllangan ijodiy munosabati va 
alohida iqtidorini batafsil tahlil etib, o‘qituvchi muntazam “5” ball imkoniyatidan 
to‘liq foydalanadigan o‘quv-chini rag‘batlantirish yuzasidan ta’lim muassasasi 
pedagogik kengashi kun tartibiga alohida masala sifatida tavsiya kiritishi mumkin. 
Alohida iqtidori shakllanib kelayotgan o‘quvchilar ta’lim muassasasida e’tirof 
etilgan holda e’lon qilinadi va tegishli stend, fotoalbom yoki rag‘batlantirishning 
boshqa ko‘rinishlarida qayd etiladi. 
Har bir fan o‘qituvchisi darsga va tarbiyaviy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik 
ko‘rish davrida o‘quvchilar uchun beriladigan so‘rovlar, kollokvium materiallari, 
seminarlar, nazorat ishlar, testlarni avvaldan aniqlab olishi lozim. O‘qituvchi 
avvaldan belgilagan imkoniyatlar - so‘rovlar, topshiriqlar, testlarni dars jarayonida 
to‘ldirishi va ularga qo‘shimchalar kiritishi mumkin. 
Interfaol metod - ta’lim jarayonida o‘quvchilar hamda o‘qituvchi o‘rtasidagi 
faollikni oshirish orqali o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini faollashtirish, 
shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Interfaol metodlarni qo‘llash dars 
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Interfaol ta’limning asosiy mezonlari: 
norasmiy bahs-munozaralar- o‘tkazish, o‘quv materialini erkin bayon etish va 
ifodalash imkoniyati, ma’ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko‘pligi, 
o‘quvchilar tashabbus ko‘rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta 
guruh, sinf jamoasi bo‘lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish 
va boshqa metodlardan iborat bo‘lib, ular ta’lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini 
oshirishda o‘ziga xos ahamiyatga ega. 
Hozirgi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlari quyidagilar sanaladi: 
1. Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O‘quv keyslari”), “Blist-so‘rov”, 
“Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Muammoli ta’lim”. 

---

2. Interfaol ta’lim strategiyalari.“Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, 
“Zig-zag”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotatsiya”, “Yumaloqlangan qor”. 
Interfaol ta’lim metodlari tarkibidan interfaol ta’lim strategiyalarini ajratishda 
guruh ishini tashkil qilishga yondashuv ma’lum ma’noda strategik yondashuvga 
qiyoslanishiga asoslaniladi. Aslida bu strategiyalar ham ko‘proq jihatdan interfaol 
ta’lim metodlariga tegishli bo‘lib, ularning orasida boshqa farqlar yo‘q. 
3. Interfaol grafik organayzerlar: “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual 
jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, 
“Qanday?”. Interfaol grafik organayzerlarni ajratishda bunday mashg‘ulotlarda 
asosiy fikrlar turli grafik shakllarda yozma ko‘rinishda ifodalanishiga asoslaniladi. 
Aslida bu grafik organayzerlar bilan ishlash ham ko‘proq jihatdan interfaol ta’lim 
metodlariga tegishli bo‘lib, ularning orasida boshqa farqlar yo‘q. 
Interfaol 
ta’lim 
metodlarini 
ko‘pincha 
turli 
shakllardagi 
o‘quv 
mashg‘ulotlari texnologiyalari bilan bir vaqtda qo‘llanmoqda. Bu metodlarni 
qo‘llash mashg‘ulot ishtirokchilarining faolliklarini oshirib, ta’lim samaradorligini 
yaxshilashga xizmat qiladi. 
Milliy o‘quv dasturi bo‘yicha baholash jarayoni uchun quydagi 
o‘zgartirishlar kiritildi:
1. Farmativ va summativ baholashning farqli jihatlari aniqlab berildi. 
2. Shakllantiruvchi (formativ) baholash (o‘rganish uchun baholash): 
- Uyga berilgan vazifalar; 
- Dars paytida beriladigan topshiriqlar; 
- Savol-javob; 
- Dars paytida o‘tkaziladigan nazorat ishlari; 
- O‘quvchilarning darsdagi faolligini kuzatish va boshqalar.