Oraliq iste’mol ko’rsatkichini hisoblash

Oraliq mahsulotining boshqa elementlari:

• 
  xizmatchilarning mehnat sharoitini yaxshilash (yuvinish xonasi, tibbiy yordam, madaniyat uylarini saqlab turish ) xarajatlari;
  
• 
  kafolat va ta’mirlash xizmati xarajatlari;
  
• 
  xizmatchilarga ajratilgan transport xizmatlari uchun to’lov haqi (agar korxona jamoat transportidan uzoqda joylashgan bo’lsa);
  
• 
  ishchilarni ishga jalb qilish xizmatlari uchun to’lov haqi;
  
• 
  mahsulotlarni sotish xarajatlari uchun to’lov haqi;
  
• 
  boshqa xarajatlar.
  

Oraliq iste’moli moddiy xarajatlari quyidagi formula orqali hisoblanadi:
bu yerda: XM— hisobot davrida sotib olingan xomashyo, materiallar qiymati;
 XM — xomashyo materiallarining hisobot davridagi zaxiralarining o’zgarishi va u quyidagicha hisoblanadi:
 XM = hisobot davri oxiridagi zaxira qiymati – hisobot davri boshidagi zaxira qiymati.
Nomoddiy xizmatlar haqi ko’rsatilgan xizmatlar haqidan tushgan tushum bilan baholanadi va hisobga olinadi. Safar xarajatlari yo’l- transporti va mehmonxonadan
foydalanish uchun to’langan haqlarning yig’indisi orqali hisoblanadi.
Yalpi qo’shilgan qiymat(YaQQ) – ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan(sarflangan) tovarlar va xizmatlar qiymatlariga qo’shilgan qiymatdir va u quyidagicha aniqlanadi:
YAQQ  YAICH_a.b  OI

4. 
   misol. Yoqilg’i korxonasining iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalovchi quyidagi ma’lumotlar mavjud (mln so’m):
   

T/r	Ko’rsatkichlar	Miqdori
1.	Ishlab chiqarilgan va sotilgan tayyor mahsulotlar, joriy bahoda	1480
2.	Barcha ishlov bosqichlaridan to’la o’tmagan va texnika nazorati
	tomonidan tekshirilib qabul qilinmagan mahsulotlar:
	Hisobot davrining boshida	200
	Hisobot davrining oxirida	240
3.	Barterga almashtirilgan mahsulotlar	300
4.	Xomashyo va ehtiyot qismlar	600
5.	Yoqilg’i va energiya	360
6.	Ish haqi va mukofot pullari	300
7.	Ijtimoiy sug’urta va ta’minot ajratmalari	100
8.	Yaroqsiz mahsulotlar	20
9.	Laboratoriya xarajatlari	120
10.	Ishchilarga beriladigan ovqat va sut mahsulotlari	2
11.	Yuridik xizmatlari haqi	10
12.	Mol-mulkni sug’urta qilish xizmatlari haqi	40
13.	Asosiy fondlar iste’moli (amortizatsiya)	240
14.	Marketing va reklama xarajatlari	106

15.	Kredit xizmatlari haqi	20
16.	Imorat va asbob-uskunalarning ijara xizmati haqi	22

Hisoblang:

1. 
   yalpi ishlab chiqarish (YAICH)ni;
   
2. 
   oraliq iste’mol xarajatlari (OI)ni;
   
3. 
   yalpi va sof qo’shilgan qiymatni.
   

Yechish: Yuqorida qayd qilingan formulaga asosan:

1. 
   ^{YAICH  Mp 1480 TICH240 100 B300  1820 mln so'm.}
   
   2. 
      Oraliq iste’molga ish haqi, ijtimoiy sug’urta ajratmalari va asosiy fond iste’molidan tashqari barcha xarajatlar kiradi:
      

OI = xomashyo materiali va ehtiyot qismlar(600) + yoqilg’i va energiya(360) + yaroqsiz(brak) mahsulotlar(20) + laboratoriya xarajati(120) + ishchilarning ovqatlari va sut mahsuloti(2) + yuridik xizmatlar haqi(10) + mol-mulkni sug’urta qilish xizmatlari haqi(40) + marketing va reklama xarajatlari(106) + kredit xizmatlari haqi(20) + imorat va asbob-uskunalarning ijara xizmati haqi(22) = 1300 mln so’m.
MHTda hamma soliqlar joriy va kapital soliqlarga bo’linadi. Joriy soliqlar o’z navbatida, ikki guruhga bo’linadi.

• 
  ishlab chiqarish va import uchun soliqlar;
  
• 
  daromad va boylik uchun soliqlar.
  

Bu soliqlar davlat boshqaruv idoralari sektorining birlamchi daromadi deyiladi. Ishlab chiqarish va import solig’i ikki xil soliqlardan iborat.

• 
  mahsulot uchun soliq;
  
• 
  boshqa ishlab chiqarish uchun soliq.
  

Schyotni balanslashtiruvchi ko’rsatkich – mamlakat iqtisodiyoti schyotida yalpi ichki mahsulot, tarmoqlar va sektorlarda esa yalpi qo’shilgan qiymatdir. U yalpi
ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar qiymatidan oraliq iste’mol qiymatini chegirilganiga teng.

2. 
   Yalpi qo’shilgan qiymatni hisoblaymiz:
   

YAQQ  YAICH (1820)  OI(1300)  520 mln so’m.

2. 
   Sof qo’shilgan qiymat quyidagiga teng:
   

SQQ  YAQQ(520)  AFI (352)  168mln so’m.

4. 
   misol. Quyidagi shartli ma’lumotlar asosida nomoliyaviy korxonalar sektorining ishlab chiqarish schyotini tuzing (joriy bahoda, mln so’m):
   

№ t/r	Ko’rsatkichlar	Miqdori
1.	Tovar va xizmatlar sotishdan tushum	1100
	Shu jumladan
	Qo’shilgan qiymat solig’i(QQS)	220
2.	Eksport solig’i	10
3.	Davlat tomonidan o’rnatilgan baho, mahsulot tannarxidan past bo’lganligi sababli korxona ko’rgan zararni qoplash uchun davlat byudjetidan beriladigan mablag’ (subsidiya) (-)	6
4.	Tugallanmagan ishlab chiqarish qoldig’i
	Yil boshida	16
	Yil oxirida	19
5.	Tayyor mahsulotlar zaxirasi qoldig’i:
	Yil boshida	100
	Yil oxirida	120
6.	Xomashyo, elektr energiya, yoqilg’i xarajatlari	460
	Shu jumladan
	Qo’shilgan qiymat solig’i	54
7.	Yollangan xizmatlarning mehnat haqi	160
8.	Mashina uskunalarning ijara haqi	16
9.	Reklama xarajatlari	18
10.	Aloqa xizmatlari haqi	12
11.	Sug’urta xizmatlari haqi	4
12.	Asosiy fondlar iste’moli	100

Yechish:

1. 
   Ishlab chiqarish schyotini tuzish uchun unga kerakli ko’rsatkichlarni hisoblaymiz:
   
   1. 
      Yalpi mahsulot va xizmatlar (YAMX) qiymati, asosiy bahoda:
      

YAMX=(1100-200)-(10)+(6)+(19-16)+(120-100)=899 mln so’m.

2. 
   Oraliq iste’mol xarajatlari (OI):
   

OI=(460-54)+(16)+(18)+(12)+(4)=456 mln so’m

2. 
   Endi “Nomoliyaviy korxona” sektorining ishlab chiqarish schyotini tuzamiz
   

va schyotni balanslantiruvchi yalpi qo’shilgan qiymat (YAQQ) va sof qo’shilgan qiymat ko’rsatkichlarini hisoblaymiz.
“Nomoliyaviy korxona” sektorining ishlab chiqarish schyoti

Foydalanish		Resurslar
2. Oraliq iste’mol	456	1.Yalpi ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar qiymati, asosiy bahoda	899
3..Yalpi qo’shilgan qiymat (1-2)	443
4. Asosiy fondlar iste’moli	100
5.Sof qo’shilgan qiymat(3-4)	343
Jami (2+3)	899	Jami(1)	899

4. 
   misol. Quyidagi jadvalda mamlakat iqtisodiyoti bo’yicha shartli ma’lumotlar keltirilgan (joriy bahoda, mln,so’m):
   

t/r	Ko’rsatkichlar nomi	Miqdori
1.	Mahsulot ishlab chiqarish tarmog’ining tovar mahsuloti, bozor bahosida	1700
2.	Pulli xizmatlar	710
3.	Pulsiz ko’rsatilgan xizmatlar (xarajatlar yig’indisi)	1024
4.	Bankdan olingan kreditga berilgan foiz	156
5.	Bankning olgan resurslari uchun to’lagan foizi	138
6.	Aktsiz solig’i	128
7.	Mahsulot uchun subsidiya (-)	28
8.	Moddiy va nomoddiy xizmatlar xarajatlari	1822
9.	Boshqa oraliq iste’mol xarajatlari	84
10.	Asosiy fondlar iste’moli	195

Yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida mamlakatning yig’ma ishlab chiqarish schyotini tuzing, yalpi ichki mahsulot va sof ichki mahsulot hajmini hisoblang.

Yechish:
1. Mamlakatni ishlab chiqarish schyotini tuzish uchun kerakli ma’lumotlarni hisoblaymiz:
Yalpi tovar va xizmatlar qiymati bozor bahosida:
YAMX_b/b=1700+710+1024+(156-138)=3452 mln so’m
Yalpi tovar va xizmatlar qiymati asosiy bahoda:
YAMX_a/b= YAMX_b/b(3452)-Aktsiz solig’i (128)+mahsulot uchun subsidiya(28)=3352 mln so’m
Oraliq iste’mol (OI):
OI=156-138+1822+84=1924 mln so’m
OI  XM-XM
1. Yig’ma ishlab chiqarish schyotini tuzamiz va schyotni balanslantiruvchi yalpi(sof) ichki mahsulot ko’rsatkichi qiymatini hisoblaymiz.
Mamlakatning ishlab chiqarish yig’ma schyoti

Foydalanish		Resurslar
5. Oraliq iste’moli	1924	1.Yalpi mahsulot va xizmatlar qiymati, asosiy bahoda	3352
6. Yalpi ichki mahsulot, bozor bahosida (4-5)	1528	2. Mahsulot solig’i	128
6.1. Asosiy fondlar iste’moli	195	3. Mahsulotga subsidiya	28
6.2 Sof ichki mahsulot, bozor bahosida (6-6.1)	1333	4.Yalpi mahsulot va xizmatlar qiymati, bozor bahosida(4=1+2-3)	3452
Jami:5+6	3452	Jami:4	3452

MNTda operatsiyalar daromadlarning shakllanishi, birlamchi va ikkilamchi taqsimlash schyotlari orqali bajariladi.