Oraliq nazorat ishi
Download 164.73 Kb. Pdf ko'rish
|
Mahmud
1 X.T.Odilqoriyev Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent Adolat nashri. 2018. – 528 b. Saydullayev Sh. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent TDYU nashri. 2011.-170 b.
Davlat va huquq nazariyasidan 2.12.2020 yil 2 X.T.Odilqoriyev Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent Adolat nashri. 2018. – 528 b. Saydullayev Sh. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent TDYU nashri. 2011.-170 b. Muammoviy savol: 3. Davlat va huquqning kelib chiqishi to’g’risidagi nazariyalarning xilma-xilligini asoslang. Ularning o’xshash va farqli jixatlarini atroflicha muhokama qiling. Javob: Davlatning paydo bo‘lishi haqida quyidagi nazariyalar mavjud: sinfiy nazariya, diniy nazariya, patriarxal nazariya, shartnoma nazariyasi, zo‘rlik nazariyasi, psixologik nazariya, irrigatsiya nazariyasi. Birinchi navbatda aslida tepada qayd etilgan nazariyalar nima degan savolga javob olsak. Sinfiy nazariya . Bu nazariya XIX asrning ikkinchi yarmida G‘arbiy Yevropada vujudga kelgan bo‘lib, XX asrning 90-yillarigacha hukmronlik qilgan. Mazkur nazariya vak, ortiqcha mahsulot va xususiy mulkning vujudga kelishi, jamiyatning qarama-qarshi iqtisodiy manfaatlarga ega sinflarga ajralishi tufayli vujudga illari K. Marks, F. Engels va V. Lenin hisoblanadi. Ularning fikricha, davlat iqtisodiy sabablar, ijtimoiy mehnat taqsimoti kelgan deyiladi. Diniy nazariya – o‘rta asrlarda hukmron bo boshqa nazariyalar bilan birgalikda Yevropa va boshqa qit’alarga tarqalgan. Mazkur nazariya vakillari A. Avgustin, F. Akvinskiy, Mariten, Marselar hisoblanib, davlatni xudo tomonidan yaratilganligi xususida o‘z fikrlarini bildiradilar. Ular butun hokimiyat xudoniki, degan g‘oyani ilgari suradilar. Davlatni boshqarayotgan ‘lgan. Hozirgi davrda shaxs, ya’ni hukmdor podsho, xudoning yerdagi vakili hisoblanib, uning amriga itoat qilmaslik xudoga shak keltirish bilan bab-barobar, deb tushunadilar. Patriarxal nazariyaning mohiyati shundaki, uning mualliflarining fikricha davlat oila andozasi bo‘yicha vujudga keladi. Mazkur nazariya tarafdorlarining ta’kidlashicha, davlat – oilaning taraqqiy etishi natijasida paydo bo‘lgan. Dastavval oila paydo bo‘lgan, so‘ngra oila o‘sib urug‘ga, urug‘ qabilaga, qabila esa davlatga aylangan, deyiladi. Monarx hokimiyati esa go‘yo oilaning barcha azolariga rahbarlik qiladigan otadan meros bo‘lib o‘tgan, deb hisoblaydilar. Ushbu nazariya Yunonistonda (qadimgi Gretsiyada) paydo bo‘lgan va Aristotel asarlarida asoslab berilgan, XVII asrda yashagan ingliz olimi Filmerning «Patriarx» asarida rivojlantirilgan. Muallif Injilga asoslanib, Odam atoning hokimiyatni xudodan olib, o‘zining katta o‘g‘li patriarxga, u esa o‘zining avlodlari bo‘lga qirollarga berganligini isbotlashga harakat qilgan. Shartnoma nazariyasi XVII va XVIII asrlarda vujudga kelgan bo‘lib, ushbu nazariya vakillarining ta’kidlashicha, hokimiyat xalq tomonidan, xalqning monarx 3 X.T.Odilqoriyev Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent Adolat nashri. 2018. – 528 b. Saydullayev Sh. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent TDYU nashri. 2011.-170 b. bilan bitishuvi natijasida o‘rnatiladi, deyilgan. Gollandiyada ushbu nazariyani Gugo Grotsiy va Spinoza, Angliyada Lokk va Gobbs, Fransiyada Jan Jak Russo, Rossiyada A.N. Radishchev rivojlantirgan. J. Russo ushbu nazariya bo‘yicha «Ijtimoiy shartnoma» nomli kitob yozgan bo‘lib, mazkur kitobda u «Agar monarx hokimiyatni suiiste’mol qilsa, xalq qo‘zg‘alon ko‘tarishga va monarxni taxtdan ag‘darishga haqli bo‘lgan», deydi. Zo‘rlik nazariyasi vakillari fikriga ko‘ra (Gumplovich, Kautskiy) davlatning kelib chiqishida zo‘rlik harakati, bir xalqning boshqa xalq tomonidan bosib olinishi yotadi. Davlat g‘olibning hokimiyatini mustahkamlash uchun tuziladi. Psixologik nazariya tarafdorlari G. Tarrd, Z. Freyd va L.I. Petrajitskiylardir. Bu nazariya davlatning kelib chiqishini kishilarning hukmronlikka va bo‘ysunishga ehtiyoji bilan izohlaydi. Rus olimlari Korkunov va Petrajitskiylar davlat insonning bo‘ysunishga intilishi orqasida paydo bo‘ladi, deb hisoblaydilar. Psixologik nazariya xalqni alohida xususiyatlarga ega bo‘lgan kishilarga bo‘ysunishni istovchi passiv omma, deb ataydi. Irrigatsiya nazariyasi davlatlarning kelib chiqishi ularning ilk shakllari Sharqda ulkan irrigatsiya inshootlarini qurish va ulardan foydalanish bilan bog‘liqlikni ifodalaydi. Ushbu nazariya nemis olimi Vittifogelning «Sharq istibdodi» asarida ifodalab berilgan. Shuningdek, O‘zbekiston hududida davlatning paydo bo‘lishi ham bevosita irrigatsiya nazariyasi bilan bog‘liqdir. Huquqning paydo bo‘lishi haqida olimlar turli xil nazariyalarni ilgari suradilar: Tabiiy huquq nazariyasi – ushbu huquq nazariyalarining eng qadimiy turi hisoblanadi. Ushbu nazariya vakillari huquqning o‘zida adolatning mutlaq, o‘zgarmas ibtidosini mujassam etganligidan kelib chiqadilar. Huquq tabiatan mavjud, uni hech kim o‘ylab topmagan, u xuddi inson kabi tabiiydir. Huquqning tarixiy nazariyasi – mazkur nazariya vakillari huquqni tabiatan mavjudligini inkor etishadi, ya’ni huquq aslo tabiatan paydo bo‘lmagan, balki huquq tarixan paydo bo‘lgan va rivojlangan, deb hisoblaydi. Yerga ekilgan urug‘ kabi, u xalqning ongida o‘sib boradi va adolat qonunlar shaklida namoyon bo‘ladi. U yoki bu xalqning tarixiy hayoti huquqni qanday ko‘rinishga keltirsa, u shunday bo‘lib qoladi. Huquqning psixologik nazariyasi vakillarining ta’kidlashicha, huquqning kelib chiqishi va rivojlanishi shaxs yoki shaxslar guruhining psixologiyasi bilan izohlanadi. Huquq psixologik yo’nalishlar, turli kechinmalar, hissiyotlar va instinktlarning mahsulidir, deb uqtiriladi. 4 X.T.Odilqoriyev Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent Adolat nashri. 2018. – 528 b. Saydullayev Sh. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent TDYU nashri. 2011.-170 b. Huquqning diniy nazariyasi XVII–XVIII asrlarda vujudga kelgan bo‘lib, asosiy vakili Foma Akvinskiy hisoblanadi. Uning davrida amaldagi huquqning asosini ilohiy qonunlar va tabiiy huquqlar tashkil qiladi, deb e’lon qilingan. Bu nazariyani islom dini va katolik cherkov namoyandalari qo‘llaydilar. Huquqning kelib chiqishini tushuntirishda teologik nazariya tarafdorlari asosiy qonunlar insonga xudo tomonidan beriladi, deb ko‘rsatilgan diniy kitoblarga tayanganlar. Masalan, Qur’on, Injil, Tavrot. Huquqning sinfiy nazariyasi vakillarining ta’kidlashicha, huquq tabiiy ham, tarixan ham, hatto psixologik holda ham vujudga kelmagan, balki huquq hukmron sinfning manfaatini himoya qilish uchun davlat bilan bir vaqtda unga siyosiy qurol sifatida maydonga chiqqan, deyiladi. Ularning fikricha, huquqning paydo bo‘lishida uchta bosqich mavjud bo‘lgan: birinchi bosqich – odatning mutlaq hukmronligi davri; ikkinchi bosqich – odat bilan huquqning bir vaqtda amalda bo‘lish davri; uchinchi bosqich – huquqning mutlaq hukmronlik davri. Mazkur nazariya vakillari huquqning tezda odat o‘rnini egallamaganligi, balki asta-sekinlik asosida, vaqt o‘tishi bilan odat huquqqa o‘z o‘rnini bo‘shatib berganligini isbotlashga harakat qilganlar. Sinfiy nazariya vakillari huquqni paydo bo‘lishining asosiy sababi sifatida odat normasiga asosan hamma teng huquqli bo‘lganligini, bu esa iqtisodiy jihatdan hukmron sinfga, ya’ni quldorlarga to‘g‘ri kelmaganligi tufayli odat normalaridan voz kechilganligi va buning o‘rniga quldorlar tomonidan huquq normalarining shakllantirilganligini ta’kidlaydilar. Yuqorida sanab o’tilgan nazariyalarning o’zaro o’xshash va farqli tomonlariga keladigan bo’lsak har bir nazariyaning o’z yo’nalishi mavjud. Ularni hech birini xato deb bo’lmaydi chunki bularning barchasi dunyoning eng mashhur namoyondalari tomonidan isbotlab berilgan. Misol uchun: Diniy va patriarxal nazariyalarinig o’xshash tomoni ikkala nazariyada ham barcha xudoning amirlariga bo’ysungan degan fikr ilgari surulgan. Zo’rlik va psixologik nazariyalarining o’xshash tomoni esa ikkalasida ham insonlar bir-birlarining ustidan hukm o’tkazishga intilishi yani bir-birlarini boshqarishg intilishi aks etgan. Bu nazariyalarning farqli tomoni esa bir nazariyada davlat va huquq insonlarning bir biri bilan jangda g’olib chiqishi deyilsa boshqa nazariyada esa shaharlar barpo etilishi insonlarning xudoga va uning amirlariga boysunishidan degan fikrlar mavjud.
5 X.T.Odilqoriyev Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent Adolat nashri. 2018. – 528 b. Saydullayev Sh. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent TDYU nashri. 2011.-170 b. Kazus
2. Yevropada davlatlarning vujudga kelishida asosiy omil bo’lgan xususiy mulkning shakllanishi munosabati jamiyatda mulkiy tengsizlikning va shu asosda tabaqalanishning yuzaga kelishiga xizmat qilgan. Osiyoda esa sug’orma dehqonchilikning rivojlanishi natijasida yirik irrigatsion tarmoqlarini tashkil etish yuzasidan ommaviy ishlarni yolga qo’yishning zarurati asos bo’lgan. Shu bilan birga, turli xalqlarda davlatning yuzaga kelishida yuqoridagi omillar bilan bir qatorda boshqa omillar ham muhim o’rin tutgan. Davlatning vujudga kelishiga tasir qilgan omillarni muhokama qiling. Javob: Davlatning vujudga kelishini oddiygina qilib quyidagicha tushunish mumkin. Davlatni vujudga kelishi uchun ijtimoiy tabaqalashuv vujudga kelgan. Ijtimoiy tabaqalashuv esa turli xil sinflarni vujudga keltirgan, ya'ni hukmron va qaram sinflarni. Dastlabki, qaram sinflarning vujudga kelishi uchun faqatgina moddiy ehtiyoj sabab bo'lgan xolos. Ya'ni, bir guruh odamlar (hukmron sinf) turli xil yo'llar bilan ortiqcha mulk evaziga boyiy boshlaganlar va shu mulki orqali boshqa bir guruh odamlar (qaram sinf)ni boshqara olganlajj Endi bu ijtimoiy tabaqalashuv qanday sodir bo'lgan? Buning sabablari turli xil bo'lib, bir necha nazariya asosida tushuntirilgan. Shu o'rinda savol tug'iladi: qaysi nazariya to'g'riroq? Agarda tarixga nazar tashlasak turli xil davlatlarning vujudga kelishidagi tabaqalashuv turli xil omillar asosida sodir bo'lgan. Davlatning kelib chiqishi to'g'risidagi masala ko'p asrlar davomida ko'plab mutafakkir faylasuflar, huquqshunoslar, tarixchilarni o'ylantirib kelgan. Davlat va huquqning kelib chiqishi haqida turli xil nazariyalar mavjud. Ilohiy (teologik) nazariya. Bu nazariya asoschilari vakillari davlatning xudo tomonidan yaralilganligini uqtiradilar, butun hokimiyat xudoniki» degan qoidani ilgari suradilar. Bu nazariya qadimda paydo bo’lgan va o'rta asriarda keng tarqalgan. Ushbu nazariya teokratik, ya'ni davlat. Ilohiy (teologik) nazariya. Bu nazariya asoschilari vakillari davlatning xudo tomonidan yaralilganligini uqtiradilar, butun hokimiyat xudoniki degan qoidani ilgari suradilar. Bu nazariya qadimda paydo bo’lgan va o'rta asriarda keng larqalgan. Ushbu nazariya teokratik, ya'ni davlat boshlig'i ayni paytda uning diniy rahnamosi bo'ladigan davlat qaror topgan davrdagi jarayonlarni aks ettiradi. Sharq davlatlarining «Podshoh xudoning yerdagi soyasi» degan fikri ham buni ifodalaydi. Islom nazariyasi. Bu nazariya islomda fiqh fani doirasida VIII- X asrlarda
6 X.T.Odilqoriyev Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent Adolat nashri. 2018. – 528 b. Saydullayev Sh. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent TDYU nashri. 2011.-170 b. tarkib
topgan. Uni
tariflashda klassik
musulmon huquqida
hokimiyat munosabatlarini tartibga soluvchi Qur'on va Sunna qoidalari ko'p emasligini nazardan qochirmaslik muhimdir. Bundan tashqari «daviat» atamasining o'zi ular tomonidan qo'llanilmaydi. Faqat «imomat» (dastlabki ma'nosi namozga imomlik) va «xalifalik» (vorislik) tushunchalari mavjud. Ular keyinchalik musulmon davlatini ifodalashda qo'llana boshlagan.Davlatning kelib chiqishi haqidagi Islom ta'limoti asosida eng yirik huquqshunoslardan biri al-Mavardi (974-1058) qarashlari yotadi. U davlatga dinni himoya qilish va dunyoviy ishlarga rahbarlik bo'yicha Payg'ambar (S.A.V.) vazifalarini bajarishda voris deb qaraydi. Irrigatsiya nazariyasiga ko'ra, davlatlarning kelib chiqishi, ularning ilk shakllari Sharqda ulkan irrigatsiya (suv) inshootlarini qurish va ulardan foydalanish bilan bog'liq. Ushbu nazariya nemis olimi Vittfogelning «Sharq istibdodi» («Восточный деспотизм») asarida ifodalab berilgan. Psixololgik nazariya. Bu nazariya asoschilari davlatning paydo bo'lish sabablarini insonning ruhiy holati, biopsixik instinktlari bilan bog'laydilar. Taniqli rus olimi L.I.Petrajitskiy go'yo inson ruhiyati (psixikasi)ga «buyuk» shaxslarga tobelik, bo'ysunish ehtiyoji mavjud. degan g'oyani o'rtaga tashlaydi. Nemis psixoanalitigi Z.Freyd esa davlatni tashkil etish zaruriyatini insonning psixikasiga quyidagicha bog'laydi. Alohida hirsiy va biopsixik instinktlar ta'siri ostida harakat qilayotgan isyonchi o'g'illar tomonidan boshlig'i o'ldirilgan avval mavjud bo'lgan patriarxal o'rdadan insonning tajovuzkor mayllarini bostirib borish maqsadida davlat paydo bo'lgan.Davlat va shaharlarning vujudga kelishida yana bir qancha malumotlarni aytib o’tish lozim, bular qadim zamonlarga borib taqaladi ya’ni qadim zamonlarda odamlar urug’, qabila shaklida hayot kechirgan yani odamlar bir qancha oilalarga bolinib yashagan va buning natijasida bir biriga yaqin qarindosh bo’lgan insonlar o’rtasida nigoh qurilgan bu holat hammaga malumki yaqin qarindoshlar turmush qursa ulardan nimjon, aqli zaif, nogiron va shunga o’xshash farzandlar dunyoga kela boshlagan. Oradan vaqtlar o’tib insonlarning ongi rivojlanib borgan va ular buning sababini tushunib yetgandan so’ng boshqa oilalar bilan yaqinlashishga majbur bo’lganlar shu tarzda oilalardan- qabilalar, qabilalardan-qabilalar ittifoqi va shahar davlatlar vujudga kela boshlagan. Download 164.73 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling