Orfoepiya so'zlarni, ularning tarkibidagi tovushlarni, shuningdek, o'zak

Mavzu:
Orfoepiya me`yorlari
REJA:
1. Orfoepiya haqida ma`lumot
2. Unli tovushlar orfoepiyasi
3. Undosh tovushlar orfoepiyasi
Orfoepiya so'zlarni, ularning tarkibidagi tovushlarni, shuningdek, o'zak
va qo'shimchalardan iborat so'z formalarini to'g'ri talaffuz qilish me’yorlari
tizimidir. Tilshunoslikning bu tizim haqidagi bo'limi ham orfoepiya deyiladi.
Orfoepik me'yorlar aslida adabiy til an'analariga,
mos keladiganlari tanlanadi
Hozirgi zamon davom fc'li qo'shimchasi
shevalarda -yapti -opti -utti -vot(ti) shakllarida qo'llanadi
Adabiy tilda shulardan y o 'q , k o 'z , o ta , a k a ,
a n o r boryapti variantlari adabiy talaffuz mc'yori (orfoepik norma) sifatida
saralangan.
To'g'ri talaffuz nutq madaniyatining muhim belgilaridan biri sanaladi.
Adabiy tilda to'g'ri yozish qanchalik muhim bo'lsa, to'g'ri talaffuz ham
shunchalik ahamiyatlidir.
bir bo'g'inli so'zlarda qisqa va ingichka talaffuz qilinadi: til, tish, bil, sir kabi
q, g', x undoshlari bilan yondosh qo'llanganda
yo'g'on (orqa qator unli tarzida) talaffuz etiladi: qish, g'isht, xilkabi
h bilan yondosh bo'lganda ham biroz cho'ziq va ingichka
talaffuz qilinadi: hid, hind, his kabi
I I unlisining
Orfoepik
meyori
bir bo'g'inli so'zlarda va ko'p bo'g'inli so'zlarning urg'usiz bo'g'inida qisqa
k,g,yundoshlaridan keyin ingichka (old qator unli tarzida),
q, g', x undoshlaridan so'ng esa yo'g'on (orqa qator unli tarzida) talaffuz qilinadi
—uvchi, -uvaffikslari tarkibida cho'ziqroq aytiladi
U unlisining orfoepik me`yorlari
GLASSARIY
Orfoepiya — to'g'ri (adabiy) talaffuz me’yorlari tizimi.
Qisqa talaffuz — urg'usiz bo'g'indagi unlining qisqa va kuchsiz (bilinar-
bilinmas) talaffuz etilishi.
Cho'ziq talaffuz — urg'uli bo'g'indagi unlining urg'usiz bo'g'indagi
unlidan cho'ziqroq bo'lishi. Bu xususiyat ruscha leksik o'zlashmalarda,
ayniqsa, sezilarli bo'ladi.
Ingichka talaffuz — unli tovushlarning sayoz til orqa «к», «g», «ng»,
til o'rta «у» va bo'g'iz undoshi «h» bilan yondosh bo'lganda old qator
fonema tarzida ingichka talaffuz etilishi.
Yo'g'on talaffuz — unli tovushlarning chuqur til orqa «q», «g'», «х»
undoshlari ta’sirida orqa qator fonema tarzida yo'g'onlashuvi.
Jarangsizlanish — ayrim jarangli undoshlarning so'z oxirida yoki
assimilativ holatlarda jarangsiz undosh tarzida talaffuz etilishi.
Intervokal holat - undosh fonemaning ikki unli orasida qo'llanishi.
Bunday pozitsiyada (ko'p bo'g'inli so'zlarda) portlovchi «q» undoshi si^g'aluvi
«g'» tarzida (qishloq > qishlog'imiz kabi), jarangsiz «к» undoshi jarangli
«g» tarzida (telpak> telpagimkabi) talaffuz qilinadi.
E’tiboringiz uchun tashakkur!