Orfografiya va orfoepiya haqida ma’lumot

ORFOGRAFIYA

Orfografiya –yozuv tizimining ikkinchi komponenti

Orfografiya (grek. Orthos- "to‘g‘ri"+grapho - "yozaman") yozuv sistemasining grafikadan keyingi ikkinchi komponenti bo‘lib, u to‘g‘ri yozish me'yorlarini belgilaydigan qoidalar tizimidan tarkib topadi. Bunday qoidalar tizimini o‘rganadigan fan (tilshunoslikning bir bo‘limi) ham orfografiya deb nomlanadi.

Orfogramma - so‘zlarning yoki so‘z tarkibidagi fonema va morfemalarning imlo qoidalariga muvofiq yozilgan adabiy-orfografik shakli. Bunday shakllar (orfogrammalar) so‘zlarning yoki so‘z tarkibidagi fonema va morfemalarning til va nutqdagi ko‘rinishlaridan birini adabiy-orfografik me’yor qilib tanlanishiga asoslanadi. Masalan, arpa, asal so‘zlarining yozma shaklida orfogramma yo‘q, chunki bu so‘zlarning yozilishini grafikaning o‘zi boshqaradi; maqsad so‘zining yozma shaklini me’yorlashtirishda esa ikki хil holatdan birini asos sifatida tanlash zarurati paydo bo‘ladi: maqsad (fonematik prinsipga soslangan shakl)- maqsat (fonetik prinsipga asoslangan shakl). Hozirgi o‘zbek orfografiyasida birinchi holat (fonematik prinsipga asoslangan shakl) imlo uchun asos sifatida tanlangan, demak, bu so‘z tarkibidagi “d” orfogramma sanaladi, uni talaffuziga moslab “t” harfi bilan yozish imloviy хato hisoblanadi. Bunday holatlar o‘zak va affiksal morhemalarning imlosida ham uchrab turadi. Chunonchi, sifatdosh yasovchi “-gan” affiksi nitq oqimida “-gan”, “-kan”, “-qan” shakllarida namoyon bo‘ladi: borgan, ekkan, oqqan kabi. Bulardan birinchisida (borgan sifatdoshida) orfogramma yo‘q (“-gan”ning til va nutqdagi ko‘rinishlari o‘zaro farqlanmagani uchun); ekkan, oqqan so‘zlarining yozma shakllarida esa orfogramma bor: ularda “-kan” va “-qan” allomorflari adabiy-orfografik me’yor etib belgilangan, demak, til va nutqdagi uchta morfning(“-gan”, “-kan” va “-qan”ning) faqat talaffuzdagi ko‘rinishlari orfogrammaga asos qilib tanlangan.

Tog‘+ga, bog‘+ga kabi kelishik shakllarining rus-o‘zbek va lotin-o‘zbek yozuvlaridagi orfogrammalari ham o‘zaro farqlidir. Ulardagi o‘zak va affiksal morfemalar “тоқ” va “-қа” (rus-o‘zbek yozuvida) hamda “tog‘” va “-ga” (lotin-o‘zbek yozuvida) shakllarida yoziladi, demak, rus-o‘zbek yozuvida bu morfemalarning talaffuzdagi ko‘rinishlari (тоққа, bоққа kabi), lotin-o‘zbek yozuvida esa ularning tildagi asl ko‘rinishlari (tog‘ga, bog‘ga ) orfogrammaga asos qilib olingan.
E s l a t m a: orfogramma bilan bog‘liq masalalar qo‘shma, juft va takroriy so‘zlar imlosida ham uchraydi, ammo bu masalalar o‘zbek tilshunosligida hali izchil tadqiq etilmagan.

Orfografiya va grafika o‘rtasidagi tafovutlar

Orfografiya grafikadan quyidagi belgilari bilan farqlanadi:

1.Grafika qoidalari grafemalarning mazmun planini (referentini) kodlashtirishga asoslanadi. Chunonchi, odam so‘zida "d" ning yozilishi d grafemasining grafikada kodlashtirilgan fonemasiga mos, shu sababli bu so‘zning yozilishi grafika tomonidan boshqariladi.

2.Orfografiya qoidalari esa ma'lum prinsiplar asosida orfogrammalarni tanlashga asoslanadi. Chunonchi, savod so‘zi oxirida (kuchsiz pozitsiyada) jarangli "d" fonemasi jarangsiz "t"ga o‘tadi (savot tarzida talaffuz qilinadi), demak, uni ikki xil yozish mumkin: savod (fonematik prinsip asosida) - savot (fonetik prinsip asosida). Bu ikki holatdan birini imlo uchun me'yor (orfogramma) qilib tanlash orfografiya zimmasiga tushadi. Hozirgi o‘zbek orfografiyasida savod deb yozish qoidalashtirilgan. Bundan tashqari, orfografiyada qo‘shma so‘z komponentlarining qo‘shilib yoki ajratilib yozilishini, so‘z qismlarining satrdan- satrga ko‘chirilishini, bosh va kichik harflarning qo‘llanishini belgilab beradigan qoidalar ham borki, ular yozuvning grafikaga aloqador bo‘lmagan jihatlarini tartibga solish va boshqarish imkonini beradi.
Adabiy tilning og‘zaki shaklida so‘z tanlash, gap tuzish va to‘g‘ri talaffuz me'yorlariga amal qilish qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, uning yozma shaklida orfografiya me'yorlariga (imlo qoidalariga) amal qilish shunchalik muhimdir. Bunday me'yorlarga amal qilish yozma nutq mazmunining to‘g‘ri va aniq idrok qilinishiga yordam beradi, yozma nutqda anarxiyaning (boshboshdoqlikning) avj olishiga yo‘l qo‘ymaydi. Adabiy tilning, xususan, yozma nutqning ijtimoiy-madaniy va ma'rifiy rolini mustahkamlashda buning o‘ziga yarasha ahamiyati bor.