O‟rganish usullari reja: Anatomiyani tekshirish usullari

devorlardagi depositlar orqali pastki qon bosimi  birinchi kо„tariladi. 

Qon bosimining о„lchanishi. Qon bosimi odatda noananaviy usul  orqaliо„lchanadi. Qon 

bosimining  olchaydigan  asbob  monometr  deb  hisoblanadi.u  qolning  yuqorigi  sohasi 

yelkadan о„lchanadi. Pulslar qon tomirida ritmik ravishda urib turadi. Korotkoff quloqqa 

---

solinib  yelkada      bog„lanib  qon  bosimini  tekshiradi.  Sistolik  va  diostolik  bosim  mavjud. 

Yurak arteriyasida mavjud bо„ladi

34

.  

Yurak ishini boshqarilishini yoshlik xususiyatlari. Bolalar va kattalar yuragi organizmdan 

ajratib olinib, tarkibida ozuqa moddalar va kislorod bо‗lgan eritma  yuborib turilsa bir necha 

soat qisqarib turish xususiyatiga ega. Yurakning bu xususiyati yurak avtomatikasi deyilib, bu 

xususiyat  yurakda  modda  almashinuvi  о‗zgaradi  va  biopotensial  tebranishlar  bilan  bog‗lik 

bо‗lgan  yurakni  Keyt-flak  tugunidan  yurak  muskullarini  qо‗zg‗atuvchi  impulslarni  vujudga 

kelib  turishiga  bog‗liq,  Bir  butun  organizmda  yurak  avtomatiyasi  ichki  muhitni  о‗zgarishi 

bilan  nerv  va  gumoral  yо‗lda  boshqarilib  turiladi.  Yurakka  markazga  intiluvchi  impulslar 

bо‗yining  ikki  yonida  joylashgan  adashgan  nervlar  orqali  uzunchoq  miyadan  kelib  turadi. 

Orqa  miyaning  kо‗krak  segmentidan  chiqqan  simpatik  tugunlardan  yurakka  2  ta  simpatik 

nervlar  adashgan nerv bilan birga  yurak muskullariga tarmoqlanadi.  Shunday  qilib,  umumiy 

uyqu  arteriyasini  yonida  aralash  nervlar  yotadi.  Adashgan  nerv  markazlari  qо‗zg‗alganda 

yurak  qisqarishi  va  kuchi  qо‗zgaluvchanligi  о‗tkazuvchanligi  kamayadi.  Simpatik  nerv 

markazlari qо‗zgalganda aksincha yurakning qisqarish soni, kuchi, qо‗zg‗aluvchanligi ortadi. 

Katta odamda adashgan nerv yurak avtomatizmiga biroz tormozlovchi bо‗lib ta‘sir etadi. Bu 

adashgan nervni tonusi deb yuritiladi. 

Adashgan      va      simpatik      nervlari      yurak      muskullarida      modda  almashinuv      va   

ovqatlanishini   boshqarib   bu   bilan   yurak   ishiga ta‘sir etadi. Yurak ishiga nervlarni bunday 

ta‘siri trofik ta‘sir dyob nomlanadi. Yurak ishini nerv - gumoral yо‗lda idora etilishi qon  orqali  

bо‗ladi.   Agarda  adashgan  nervlar   qо‗zgalsa   qonga  kо‗p  -miqdorda atsetilxolin gormoni 

ishlab chiqarilib, bu gormon orqali ! yurak  ishini  sekinlashtiradi.   Simpatik  nervlar   qо‗zgalsa,   

qonga  norodrenalin  va  adrenalin  gormonlari  quyilib  qon  orqali  yurakka  simpatik      nervi      kabi   

ta‘sir   kо‗rsatadi.   Bundan   tashqari,   yurak faoliyatiga qon tarkibidagi  kalsiy,  kaliy  ionlari 

ham ta‘sir ' Qiladi. Kalsiy yurak ishini tezlashtiradi. 

Bola  tug‗ilganda  yurakni  ta‘minlovchi  nerv  apparata  yetarli  darajada  taraqqiy  etgan  bо‗ladi. 

Yurakka  simpatik  va  parasimpatnk  nervlar  о‗z  ta‘sirini  kо‗rsata  boshlaydi.  Lekin  yangi 

tug‗ilgan bolani yuragiga simpatik nerv ta‘siri kuchliro, ya‘ni simpatnk nervni tonusi yuqoriroq 

bо‗ladi. Yurak muskullarini nervlar bi tо‗liq ta‘minlanishi bolaning 7-8 yoshida tutaydi.  

Yurak  qorinchalari  bosim  ostida  qonni  qon  tomirlariga  haydab  berganda  qon  tomirlarini 

tebranishiga  puls  deb  yuritiladi.  Pulsni  odamda  arteriya  qon  tomirlarida  teri  ostida  yuza 

joylashgan  yerlardan  yelka  arteriyasini  bilakda  ikkiga  shoxlangan  yerida,  chakkada  va 

organizmni boshqa yerlarda sezish va sanash mumkin. Bolaning yoshi ulg‗ayishi bilan puls ham 

kamaya boradi.  

Aortadagi  qon  bosimi  bilan  venalardagi  bosimni  farqli  bо‗lishi  yurakni  ishini  vujudga 

keltiradi.  Yurak  qisqarishi  tezlashganda  sistolik  hajmi  ortganda  qon  bosimi  ortadi,  yurak  ishk 

sekinlashganda  sistolik  hajmi  kamayganda  qon  bosimi  kamayadi.  Arteriya  qon  bosimi 

organizmdagi  qon  tomirlarni  diametryni  umumiy  yigindisiga  ham  bog‗liq.  Agarda  arterial  va 

kapillyar qon tomirlar devori toraysa qon bosimi ortadi, kengayganda aksincha kamayadi. 

Arterial qon bosimi yurak tonusi yoki о‗rta mayda arteriya, arteriya qon tomirlarni muskul 

qavatini  tarangligi  bilan  saqlanib  turadi.  Soglom  odamlarda  qon  tomirlarning  muskuli 

devorlarini  nerv  gumoral  mexanizm  bilan  boshqarilib  turilishi  tufayli  qon  bosimi  bir  meyorda 

saqlanadi.  Bu  mexanizm  buzulsa  qon  bosimi  о‗zgaradi.  Katta  odamda  aortada  maksimal  yoki 

                                                           

34

Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - ―An Introduction to Structure and 

Function‖ ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004 225- bet mazmun va 

moxiyatidan foydalanildi 

 

---

sistolik bosim 120-140 mm simob ustuniga teng, yelka arteriyasida 110-125 mm simob ustuniga 

minimal  yoki  diastolik  bosim  70-80  mm,  mayda  arteriyalarda  70-80  mm,  arteriollarda  40-60 

mm kapillyarlarda 20-40 mm, yirik venalarda 2-5 mm simob ustuniga teng bо‗ladi. 

Maksimal  qon  bosimi  bilan  minimal  qon  bosimi  о‗rtasidagi  farqqa  puls  bosimi  deyiladi. 

Puls bosimi о‗rta hisobda 30-40 mm simob ustuniga teng bо‗ladi. Arterial qon bosimi bolalarda 

kattalarning qon bosimiga nisbatan ancha past bо‗ladi. Bundan tashqari qon bosimining jinsiy, 

individual  farqlari  ajratiladi.  Yangi  tug‗ilgan  bolada  maksimal  qon  bosimi  60-65  mm  simob 

ustuniga teng, bir yoshning oxirida 90-105 mm simob ustuniga - teng, Minimal qon bosimi 50 

mm simob ustuniga teng bG‗ladi. 

О‗g‗il va qiz bolalarda 5 yoshgacha qon bosimi bir xil bо‗ladi. 5 yoshdan 9 yeshgacha о‗til 

bolalarda qon bosimi 1-5 mm simob ustuniga, qizlarnikiga nisbatan yuqori bо‗ladi. 9 yoshdan 

13 yoshgacha qizlarda qon bosimi 1-5 mm simob ustuniga yuqori bо‗ladi.  

Muhim atamalar: 

Eritrotsit  - qizil  qon tanacha.  Leykotsit  - oq qon    tanacha. Trombotsit  -  qon plastinka. Sistola  - 

yurak qisqarishi. Puls - tomirlarni tebranishi. 

Takrorlash uchun savollar: 

1. Organizmning ichki muhiti nima? 

2. Limfa nima? 

3. Konplazmasiningkimyoviy tarkibi? 

4. Eritrotsitlarning tuzilishi va funksiyasi? 

5. Leykotsitlarning tuzilishi va funksiyasi? 

6. Trombotsitlarning tuzilishi va funksiyasi? 

7. Qonning yoshlik xususiyatlarini aytib bering? 

8. Qon gruppalari? 

9. Qon aylanishining qanday ahamiyati bor? 

10. Yurak qanday tuzilgan? 

11. Katta va kichik qon aylanish о‗rtasida qanday farq bor? 

12. Yurakning funksiyalarini aytib bering, 

13.Qon aylanishining yoshga oid xususiyatlari nimalardan iborat? 

14.Puls nima? 

15Qon aylanish organlari qanday boshqariladi? 

16.  Qon bosimi va uning yoshga oid xususiyatlari nimalardan iborat?