Origami usuli

Origami usuli

QOG‘OZDAN BUKLASH YO‘LI BILAN O‘YINCHOQLAR YASASH (“ORIGAMI USULI”)
Reja:
1. Origami san’atining kelib chiqish tarixi.
2. Origami turlari.
3. Origami usulida o‘yinchoq yasashga o‘rgatishning ahamiyati.
4. Origami usulida o‘yinchoq yasash.

Tayanch tushunchalar: origami san’ati tarixi, uning turlari, maktabgacha yoshdagi bolalarga origami o‘yinchoqlarini yasatishdan ko‘zlangan maqsadlar, origami usulida o‘yinchoqlar tayyorlashni o‘rganish haqida

1. Origami san’atining kelib chiqish tarixi.
“Origami” yaponcha so‘z bo‘lib, o‘zbekchaga tarjima qilinganda “buklangan qogʻoz” degan ma’noni anglatadi. Bu yapon qog‘oz buklama san’ati hisoblanadi.
Origami san’ati qog‘oz ixtiro qilingan qadimgi Xitoyda ildiz otgan. Dastlab origami diniy marosimlarda ishlatilgan. Uzoq vaqt davomida san’atning bu turi faqat yuqori sinf vakillari uchun mavjud edi, bu yerda yaxshi ta’bning belgisi qog‘ozni qatlama texnikasiga ega bo‘lish edi. Klassik origami kvadrat qog‘oz(varag‘i)dan yasalgan. Klassik origami qaychi ishlatmasdan bitta varaqdan foydalanishni belgilaydi. Bunday holda, ko‘pincha murakkab modelni shakllantirish, ya’ni unga shakl berish yoki uni saqlash uchun asl varaqni metilselyoza yoki PVA o‘z ichiga olgan yopishqoq kompozitsiyalar bilan singdirish qo‘llaniladi. Origami tarixi qog‘oz tarixi bilan chambarchas bog‘liq. U ikki ming yillikdan avval Xitoyda ixtiro qilingan. Faqat bir necha asr o‘tgach, u Yaponiyada paydo bo‘ldi.
Origami - qatlam qog‘ozi san’ati. Origami san’ati - ko‘p asrlar ilgari Yaponiya madaniyatida ildiz otgan. Yaponiyada origami diniy ramziylik bilan bog‘liq bo‘lib, u alohida ahamiyatga ega bo‘lgan.
U vaqtda qog‘oz juda qimmatbaho va noyob mahsulot bo‘lgan va faqatgina boy odamlar undan haykalchalar yasashga qodir bo‘lgan. Samuray jangchilari ularni sovg‘alar sifatida almashtirganlar, origami ularning yuklarini bezagan.
Ko‘pchilik buddist ibodatxonalarida tayyorlanadigan marosimlar buyuk origami san’atining rivojlanishiga turtki berdi. Keyinchalik jozibali ko‘rinishdagi rangli qog‘ozlar paydo bo‘lgan. Vaqt o‘tishi bilan qog‘oz figuralari g‘ayritabiiy ahamiyatga ega bo‘lgan ibodatxona marosimlarining asosiy bezak qismiga aylangan.
Bu origami san’ati turli ijtimoiy sinflarni ajratib turadigan vositaga aylandi. Vaqt o‘tishi bilan, yangi raqamlar paydo bo‘ldi. Yaponiya yaponiyaliklarning avloddan avlodga, kattalaridan yoshlariga qadar og‘zaki shakllanadigan san’at bo‘lib qolavergan. Qog‘oz nisbatan arzonlashgandan so‘ng, hamma uni o‘rganib olgan. Birinchi yozma ko‘rsatma Hayden Sembazuru Orikata (kranni katlama uchun mingdan ziyod usul) chop etilganda 1797-yilga to‘g‘ri keladi. Keyinchalik, 1845-yilda “Kan-no Mado” kitobi chop etildi.
Evropada dastlabki o‘n oltinchi asrda paydo bo‘lgan qatlama pechati san’atıdır. Qog‘ozlarning to‘liq aniqligi aniqlanmagan bo‘lsa-da, o‘sha kunlarda ularning borligidan dalolat topildi.
Uning qanotlarini qushli haykaltaroshlar yaponiyadan ko‘proq. Qushlarni tayyorlash jarayonini tavsiflovchi ko‘rsatmalar Evropada faqat XIX asrning oxirida chop etildi. Evropada birinchi marta 1878-yili Parijda bo‘lib o‘tgan Butunjahon ko‘rgazmasida ilk marta paydo bo‘lganiga ishonish uchun asos bor, u yerda yunonlar evropaliklarga uning qatlama jarayonini ko‘rsatdilar. Shu vaqtdan boshlab, shubhasiz, g‘arb va sharq an’analari, shu vaqtga qadar mutlaqo mustaqil ravishda rivojlangan, birlashtirildi. Bu butun dunyoda qog‘oz ishqibozlarining tarqalishi va rivojlanishiga turtki bo‘ldi.
Ispaniyalik buyuk yozuvchi va faylasuf Migel de Unamuno qog‘oz qushlarni tayyorlashni yaxshi ko‘rardi. U hatto “Love and Pedagogy” (1902) kitobiga qo‘shilgan bo‘lib, “Kronologiyaga oid risola haqida eslatmalar” deb nomlangan.
U bugungi kunda ham qayta nashr etilib, kattalashtirilgan qog‘oz varaqlari uchun ko‘plab ko‘rsatmalar mavjud. XX asrning ikkinchi yarmida origami taraqqiy etdi. Ko‘pgina kitoblarning nashr etilishi dunyo bo‘ylab origami xobbilarining tarqalishiga yordam berdi.
Bugungi kunda butun dunyo bo‘ylab origami san’atini sevib shug‘ullanishgan, ammo Yaponiyada u eng keng tarqalgan. U yerda origami sinflari onalar uchun deyarli barcha maktablarda o‘tkaziladi. Bundan tashqari, Yaponiyada xususiy origami ta’lim markazlari ochilgan bo‘lib, ularning savdo sohasidagi haqiqiy ustalari dars beradi.
Yapon Akira Yoshizava (1911-2005) bizning davrimizning eng buyuk origamishunosi deb tanilgan. Uning ko‘pgina kitoblarini nashr etib, uning mahorat sirlarini oshkor qildi. Bugungi kunda ko‘p origami qatlama metodlari ma’lum bo‘ldi.
Origami har doim jonli mavjudotlar bilan bog‘liq bo‘lgan oddiy raqamlar tug‘ilgan o‘yin deb hisoblangan. Yaratilish uchun bir necha soat (va ba’zan kunlar) ishlashi mumkin bo‘lgan raqamlar ham bor! Kimdir miniatyuralar qiladi, kimdir buyuk raqamlarni sevadi. Yigirmanchi asrning oxirgi o‘n yilliklarida modulli origami ayniqsa mashhur bo‘ldi. Texnik, bir qator (ba’zan bir necha yuz) detallar qog‘oz ulab uch o‘lchovli shakllar modulli yaratish asoslangan.
Origami - bir qog‘oz varag‘ini buklab turli xil narsalar, hayvonlar, qushlar, gullar modellarini yaratishning asl yapon san’ati. Hech kim, origami bilan kim va qachon yozgan va uning yozilmagan qoidalari qanday rivojlanganligini bilmaydi. Hatto, bu san’at qog‘ozdan qadimgi degan fikr ham bor. Dastlabki origami shakllari an’anaviy yapon kiyimlarini ishlab chiqarishda to‘qimachilik matolaridan kelib chiqdi. Yaponiyaliklarning ko‘p avlodlari tekis qatlamni ajoyib shaklga aylantirish qobiliyatini topshirish orqali origami uchun o‘z hissalarini qo‘shganlar.
Qadim zamonlardan boshlab, origami Yaponiyadagi hayotida boshqa rol o‘ynagan. Qog‘oz raqamlar Sinto ibodatxonalar janoza birga, to‘y stol bezatilgan bejirim kapalaklar, samuraylar g‘amxo‘rlik qarindoshlari yomon ruhlarni quvib uchun, kasal to‘shagida ustidan sehrli qog‘oz sharlarni osilib, ba’zi oddiy raqamlar qo‘shib, o‘rta asr to‘playdi xonimlarni aytdilar. Avloddan-avlodga qadar qadimiy san’at mukammallashtirildi, avlodlar uchun eng oqlangan, eng mazali haykalchalarni tanladi.
Vaqt o‘tishi bilan origami diniy chegaradan chiqib, faqat tanlanganlar ular bilan shug‘ullanishi mumkin edi, chunki qog‘oz noyob va qimmatbaho material edi. Bir kvadrat o‘lchamli rasmni qo‘yish qobiliyati yaxshi ta’lim, chiroyli xulq-atvor va zaif ta’mga ega.
Qadimgi Xitoyda qog‘oz turli maqsadlarda va diniy marosimlarda ishlatilgan. Misol uchun, u aslida dafn marosimida vafot etgan kishi bilan birgalikda uning barcha uy-ro‘zg‘or buyumlarini yoqish uchun oldi osmonda davom etishini ta’minlash uchun. Biroq, keyinchalik, o‘liklarning haqiqiy narsalari o‘rniga faqatgina nomlari yozilgan qog‘ozlar (bu kunlarda farovonlik va baxtning xohish-istaklari bilan yozilgan qog‘ozli qog‘ozlar Xitoyning kichik do‘konlarida sotib olinishi mumkin bo‘lgan) maxsus qog‘ozli qog‘ozlar bilan almashtirildi. Mashhur marvarid chiroqlari kabi turli xil uy-ro‘zg‘or buyumlari qog‘ozdan tayyorlangan. Ularning ishlab chiqarishida va qatlama texnikasi ishlatilgan. Biroq, kvadrat qog‘ozlardagi kattalashtirilgan shakllar Yaponiyada bo‘lgani kabi, Xitoyda ham bir xil kuchli rivojlanishni olmagan. Buning sababi shundaki, yapon qog‘ozi nafaqat yozuvni, ekranni, soyabonni, deraza va hatto kiyimlarni ishlab chiqarish uchun emas, balki Zen buddizm falsafasining ba’zi g‘oyaviy g‘oyalarini namoyish qilish uchun ishlatilgan. Yapon buddistlar haqiqatni ko‘rishning ajoyib usullarini yaratdilar. Uning eng haqiqiy belgisini topdilar: go‘zallik. Buddizmning yapon bo‘limi haqiqatni ko‘rsatuvchi sifatida tanimagan, taniqli go‘zallikning yo‘liga ergashdi. Ushbu yo‘lda yaponiyaliklar noziklik, oddiy narsalar va narsalarga sarflangan vaqtni kashf qildilar. Shu sababli origami, masalan, Xitoyda tug‘ilgan emas, bu yerda zen (Xitoy) buddizm ham rivojlangan. Xitoyliklar haqiqatni boshqa tomonga qarab qidirdilar, go‘zallik yo‘li yo‘q edi, ya’ni, go‘zallik g‘oyalari, haqiqat yo‘lidir.
Hozirgi kunga qadar Yaponiyada katata-shiro qatlami - sakkizta oq qog‘ozli qo‘g‘irchoqlar, bu sakkizta yo‘nalishdagi baxtsizliklarning oldini olish uchun ajratilgan; qatlanmasini - qog‘oz tulkiga; va Nagasi-Bu oilaviy kelishmovchilikning ramzi bo‘lib, u va yumaloq to‘shakda qog‘oz kimono kiygan. Yovuz ruhlardan haydash va ma’budlarni tozalash uchun, shintoistlar hali ham harom-g‘ozni ishlatishadi, oq qog‘ozli chiziqlardan yasalgan chivin. Umuman olganda, Sintoda qog‘ozning ahamiyati katta va ezoterik ma’no ularda ishlab chiqarilgan mahsulotlarga biriktiriladi.
Kamakura davri (1185-1333) va Muromachi (1333 - 1573) davrlarida origami ibodatxonalar orqasida kengayib, imperator saroyiga yetib boradi. Aristokratlar va saroylardagilar qatlash san’atida ma’lum qobiliyatlarga ega bo‘lishi kerak. Kalabak, kran, gul yoki mavhum geometrik shaklda qatlanmasi eslatmalar, yaqinlaringiz uchun do‘stlik yoki yaxshi istaklarning belgisidir. Ba’zan so‘zlar bilan amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan narsalarga qaraganda ko‘proq e’tibor, sevgini namoyon etishga muvaffaq bo‘ldilar. Qo‘shib qo‘yish qobiliyati yaxshi ta’lim va nozik xulq-atvor belgilaridan biriga aylandi. Turli xil oila a’zolari origami belgilarini qurol va muhr sifatida ishlatgan.
Azu-Momoyan (1573 - 1603) va Edo (1603 - 1867) davrlarida origami tantanaviy san’atdan mashhur o‘yinlarga aylandi. Keyinchalik qog‘oz hashamatli bo‘lishni to‘xtatdi va origami oddiy xalq orasida tarqaldi. Keyinchalik, uch yoki to‘rt yuz yil ilgari, bir qator yangi raqamlar ixtiro qilingan va keyinchalik klassik bo‘lgan. Ular orasida yapon krani (zuru) – an’anaviy Yapon baxtiyorlik va uzoq umr ko‘rish ramzi. Yaponiyada origami san’ati avloddan avlodga o‘tib, asosan ayollar liniyalari orqali an’anaga aylanib qoldi. Origami tarixchilarining ta’kidlashicha, qatlama shakllari va raqamlar to‘plami qizning o‘sishi va o‘rgatilgani Yaponiya viloyatini aniqlashi mumkin.
Shunday qilib, Shinto origami kelib chiqishiga jalb qilingan va buddistlarning diqqatini qog‘oz qog‘ozining siriga qaratgan. Yapon tilidagi so‘zlar “qog‘oz” va “xudo” – “kami” ning o‘xshashligi ham muhim edi. Diniy urf-odatlar va qatlanmasi qog‘ozlardan tayyorlangan buyumlar o‘rtasidagi sirli aloqalar yaponiyaliklarning g‘oyalarida paydo bo‘ldi. Tasodifan birinchi origami Shinto ibodatxonalarida paydo bo‘ladi. Ularning ishlatilish marosimlaridan biri sanballaning kichik qog‘oz qutilarini ishlab chiqarishda ishlatilgan bo‘lib, ular baliqlar va sabzavotlar parchalari bilan to‘lib, ularni xudolarga qurbonlik sifatida taqdim etishgan.
20-asrning ikkinchi yarmidan boshlab shakllanish yangi turdagi origami modullarini yaratdi. Yaponiya, Evropa va AQShdagi etakchi origami ustalarining ko‘pchiligi muayyan miqdordagi pog‘onali segmentlarga asoslangan asosiy shakllarga asoslangan mahsulotlardan qoniqmadi. Asta-sekin, ushbu asoslardan olingan raqamlar soni ortib borgani uchun, qatlam stereotipik holga aylanadi. Bu haqiqat origamistlarga hozirgacha yaratilgan hamma narsa kabi emas, balki butunlay yangi asosiy shakllarni yaratishga olib keldi. Asosan ushbu asosiy shakllar dunyoning etakchi institutlari va universitetlarining matematik, arxitektura, badiiy va grafik yo‘nalishlarida yaratilgan. Mahsulotning yangi shakllarini yaratish, yuqori matematikani bilish, tavsiflovchi geometriya va kompyuter grafikalarini talab qilish kerak. Modular origami qaychi va elimdan foydalanishni inkor etmoqda, modul ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan katak va cho‘ntaklarni ulash uchun ishlatiladi. Ushbu turdagi origami jumboqqa xos bo‘lgan jozibasi bor, garchi u geometriya va stereometriyani yaxshi bilishni talab qiladi.
Origami uchun asosiy material qog‘ozdir. Qog‘oz dastlabki sabzavotlardan tayyorlangan. Yaponiyada guruch qog‘ozi tayyorlangan. U tatamigami orisue, kami-orimono, origata deb atalagan va boshqa oq kvadrat shakl bo‘lgan. O‘n to‘qqizinchi asrning oxirida Yaponiyaga ilgari noma’lum rangli qog‘oz keltirildi. U origami sifatini sezilarli darajada oshirdi va tez mashhur bo‘ldi. Bundan tashqari, rangli qog‘ozning paydo bo‘lishidan boshlab, standart origami qog‘oz o‘lchami kvadratga aylandi. Origami bugungi kunda nima uchun mashhur? Qog‘oz bugun juda arzon material. Ularning xilma-xilligi sizning qobiliyatingiz, mashg‘ulotlar darajasi va bo‘sh vaqtning mavjudligi bo‘yicha bu raqamni tanlash imkonini beradi.
Dastlab bu san’at turi diniy xususiyatga ega bo‘lib, muqaddas marosimlarda qog‘oz yozuvlari ishlatilgan. Origami ko‘rsatmasi faqat yuqori sinflarga tegishli edi va juda muhim mahorat hisoblandi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng, origami butun dunyoga yoyilib, nafaqat kattalarni, balki turli yoshdagi bolalarni ham qiziqtirdi.
Original origami ko‘p rangli kvadrat qog‘ozdan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Biroq qaychi va yelim an’anaviy texnologiyada qo‘llanilmaydi.