O‘rni ma’ruza rejasi

Alessandro Antonio Volta (1745–1827), Italiyan fizigi va 
fiziologi. Ilmiy ishlari elektr, kimiyo fiziologiyaga doir. 
Elektr 
asboblari 
elektrofor, 
elektrometr, 
konensator, 
elektroskoplarni ixtiro qilgan. Volta 1775-yilda yonuvchi gaz 
–metanni topgan, Galvanini kashf qilgan. Volta 1800- yilda 
birinchi o’zgarmas tok manbayi – Volta ustunini kashf qilgan, 
har xil metallar bir-biriga tekkanda elektrlashib qolganini 
aniqlagan.
Elektromagnit o‘lchash birligi absolyut tizimini nemis olimlari K.F. Gauss va 
T. Veber 1831-1833 yillari yaratdilar. 
Tokning issiqlik ta’siri - Joul-Lens qonunini ingliz fizigi D. Joul 1841 yili va 
rus akademigi E. Lens 1842 yilda ta’riflab berishgan. 1844 yil E. Lens elektromagnit 
inersiya qonunini bayon qilgan. Nemis olimi G. Kirxgof 1845 yilda elektr 
zanjirlarga oid ikkita muhim qonunga ta’rif bergan. 
Vektor potensiali, induktivlik va o‘zaro induktivlikni birinchi bor 1845 yil nemis 
olimi F. Neyman ifodalagan. Buyuk ingliz olimi D. Maksvell 1873 yili siljish toklari 
tushunchasini kiritdi, hamda uni nomi bilan ataladigan o‘zgaruvchan elektromagnit 
maydon tenglamalarini yaratdi. Bundan faqat 25 yildan keyingina elektromagnit 
maydon mustaqil tarzdagi materiya deb isbot etildi. 
Elastik muhitda energiya harakati rus olimi N.Umov tomonidan 1874 yilda 
nazariy jihatdan tadqiq qilingan. 
Rus injeneri F. Pirotskiy 1875 yilda quvvati 4,4 kVt o‘zgarmas tokni 1 km 
masofaga uzatish tajribasini o‘tkazgan. 
Cho‘g‘lanish lampasi 1875 yil A. Lodigin tomonidan kashf etilgan. 
1884 yil ingliz olimi D. Poyting elektromagnit maydon energiyasini uzatishni 
nazariy jihatdan tadqiq etgan. 
1889 yil rus injeneri M.O. Dolivo-Dobrovolskiy elektr energiyaning uch fazali 
tizimi qismlari (generator, transformator) ni ishlab chiqqan va kuchlanishi 15 kV, 
quvvati 150 kVA bo‘lgan elektr energiyani 175 km masofaga uzatishni amalga 
oshirgan. 
1872 yilda rus olimi A. Stoletov fotoeffekt hodisasini kashf etgan. Dunyoda 
birinchi bo‘lib A. Popov radio aloqani amalga oshirgan. 
1887-88 yillarda nemis olimi G. Gers elektromagnit to‘lqinlarni mavjudligini 
eksprimental ravishda isbot etdi. 
Relyativistik elektrodinamikaning rivojlanishi 1905-1908 yillarda G. Lorens va 
G. Minkovskilarning izlanishlari bilan bog‘liq. 
O‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasi nemis olimi G. Kamerling Onessom tomonidan 
1911 yilda kashf etilgan. 

---

«Elektrotexnikaning nazariy asoslari» faniga bevosita aloqasi bo‘lgan 
matematik va umumnazariy ishlar to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlarni berish 
mumkin. 
Fransuz matematigi J.Dalamber, Peterburg fanlar akademiyasi akademiklari L. 
Eyler va D. Bernullilar bilan birgalikda to‘lqin tenglamalari nazariyasini hamda 
matematik fizika asoslarini yaratishdi. 
Laplasning to‘g‘ri o‘zgartirish formulasi 1782 yilda taklif etilgan. Hajm 
integralini sirt integraliga o‘zgartirish formulasini M.V. Ostrogradskiy 1828 yilda 
bergan. 
Differensial tenglamalarni operator usulida integrallashni rus matematigi M. 
Vahenko-Zaxarchenko taklif etgan. 
O‘rama (svertka) teoremasi birinchi bor P.L. CHebishev tomonidan 1867 yil, 
Dyuamel integrali esa 1883 yil berilgan. Ma’lum harakatning turg‘unlik 
nazariyasini akademik A.M. Lyapunov bayon etgan. Operator usuli elektrotexnika 
faniga O. Xevisayd tomonidan 1892-1912 yillarda tadbiq etilgan. 
Sinusoidal tok elektr zanjirlarini simvolik usulda hisoblash usulini amerika 
olimi Ch. Shteynmets 1894 yilda taklif etgan. Garmonik balans usulida nochiziq 
elektr zanjirlarni hisoblash usulini fransuz olimi M. Joli 1911 yil joriy etgan. Sekin 
o‘zgaradigan amplitudalar usulini 1927 yil golland olimi B. Vander-Pol taklif 
etgan. Kichik parametrlar usulini esa 1928 yil fransuz olimi G. Puankare taklif 
etgan. 
Nochiziq tebranishlar nazariyasidagi fundamental ishlarni akademiklar L. 
Mandelshtamm, N. Papaleksi va A. Andronov 1937 yil amalga oshirdilar. 
Nochiziq zanjirlarni chastotaviy usulda tahlil etishni rus olimlari N.M. Krilov 
va N.N. Bogolyubov birinchi bo‘lib taklif etdilar. Elektr zanjirlar sintezini birinchi 
bor nemis olimlari I.O. Sobel (1924 y.), amerika olimi R. Foster (1924 y.) rus 
olimlari S. Evlanov (1937 y) hamda B.V. Bulgakov (1949 y.) nazariy jihatdan 
asosladilar. 
Elektr zanjirlarni signal graflar bilan tahlil qilishni rus olimi B.N. Petrov (1945 
y.) va amerika olimi S. Mezon (1953 y.) taklif etishgan. 
Maydon nazariyasi masalalarini echishda integral tenglamalarni qo‘llashni rus 
olimlari G.A. Granberg, V.M. Alexin, O.V. Tozoni, E.V. Kotelnikovlar (1948 y.) 
taklif etdilar. 
1904 yilda Peterburg politexnika institutida professor V.F. Mitkevich «Elektr 
va magnit xossalari» fanidan, 1915 yilda Moskva Bauman oliy texnologiya o‘quv 
yurtida professor K.A. Krug «O‘zgaruvchan toklar nazariyasi» fanidan ma’ruzalar 
o‘qidi. 
O‘zbekistonda energetika va elektrotexnika fanlarini o‘rganish va 
rivojlantirish XX-asrning 30 yillaridan boshlandi. Respublikadagi energetika va 

---

elektrotexnikaning asosiy ilmiy yo‘nalishlari N. SHcherdin va akademik X. Fozilov 
rahbarligida belgilandi va elektr stansiyalar elektr tizimi va jihozlarini 
takomillashtirish, puxtaligini oshirish, samaradorligini ko‘tarishga qaratildi. Elektr 
tizimlarini hisoblashning ixcham usullari (X.Fozilov, K.R. Allaev, T.X. Nosirov, 
1960-70yillar) taklif etildi. 
Elektr tizimlari rejimini ifodalaydigan katta o‘lchamli nochiziq tenglamalarni 
echish (S. Solihov) masalalari tadqiq qilindi. 
An’anaviy energiya hamda tiklanuvchi energiyadan kompleks foydalanish 
(R.A. Zoxidov) masalalari xalq xo‘jaligi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 
1970-1980 yillarda akademik J.Abdullaev tomonidan energetika tizimlarida 
o‘lchash texnikasi aniqligi, puxtaligi va samaradorligini oshirish bo‘yicha muhim 
tadqiqotlar amalga oshirildi. SHu yillarda o‘zbek olimlari (M.Z.Xomidxonov, 
S.Z.Usmonov, N.M.Usmonxodjaev, M.Xusanov, O.O.Xoshimov, K.Mo‘minov) 
avtomatlashgan elektr yuritmalarning yangi avlodini hamda ko‘p rotorli asinxron 
motorlarni (A.Dadajonov) yaratishga muvaffaq bo‘ldilar. Elektr tarmoqlari optimal 
rejimlarini boshqarish asoslari (E. Payziev) yaratildi. 
Nazariy elektrotexnika sohasida nochiziq elektr zanjirlari va tizimlari 
nazariyasi (G.R. Raximov, Z.I. Ismoilov, P.F. Xasanov) hamda avtoparametrik 
tebranishlar zanjirlarida o‘zgaruvchan tok fazalar soni va chastotasini o‘zgartirish 
nazariyasi (A.S.Karimov, M.I. Ibodullaev) tako-millashtirildi. 
Tarqoq parametrli zanjirlar nazariyasi va ular asosida elektrotexnik hamda 
elektr o‘lchash o‘zgartkichlarini takomillashtirish (M.F. Zaripov) yo‘nalishlarida 
ijobiy natijalarga erishildi. 
Elektr o‘lchashlar fanida yangi xarakteristikalarga ega chastotasi 
o‘zgaruvchan o‘zgartgichlar va o‘lchash ko‘priklari nazariyasi Sh.Sh. Zoxidov 
tomonidan takomillashtirildi.