O’rta asrlar Yaponiya

O’rta asrlar Yaponiya
Yaponiya—Tinch okeanining Janubiy-g’arbiy qismida, Sharqiy Osiyo sohillariga yaqin To’rtorolda joylashgan mamlakat. Bu orollarga odamlar taxminan mil.av. 7-ming yillikdan boshlab kelib o’rnashgan ibtidoiy qabilalar o’rta davrda ovchilik, terimchilik, baliq ovlash va sohil bo’ylarida eyish mumkin bo’lgan mollyuskalarni terish bilan shug’ullanganlar. Yangi orollarining dastlabki aholisi erto’lalarda yashashgan. Mill. av. taxminan 3-ming yillikda ular kulolchilikni o’zlashtirganlar va dehqonchilik bilan shug’ullana boshlaganlar. Qadimgi yaponlar sholi etishtirishgan va chorvachilik: qoramol, cho’chqa va otlar boqishgan.

Qadimda Yapon arxipelagi orollarining asosiy aholisi Kumaso va Ebisu qabilalari bo’lgan. So’ngra bir necha asrlar mobaynida yapon orollariga Xitoy qabilalari, shuningdek Indoneziya, Koreya, Xindixitoy sohillari va Tinch okean orollaridan boshqa qabilalar ko’chib o’tgan. Mahalliy aholi va ko’chkindilarning Mil. III asrda aralashuvi natijasida Yaponiyada yapon xalqi vujudga kelgan, u yapon millatining asosini tashkil etgan.

Orollarda ayrim qabila va urug’lar o’rtasida hukmronlik qilish uchun shafqatsiz kurash borgan. g’olib chiqqan urug’lar tobe etilgan qabilalar bilan birgalikda qabila ittifoqi—kelgusidagi davlatlarning namunasini tuzganlar. Eng kuchli urug’ boshlig’i—sumg’rash, ya’ni, podsho, imperator degan unvonini olgan. U bu qit’ada butun hokimiyatni to’plab, ayni paytda yo’lboshchi, oliy qumondon, bosh sudya va kohin bo’lgan. Keyinchalik Yaponiya imperatorlari o’zlarining sulolalri quyosh ma’budasi Amaterasudan tarqalgan deb hisoblashgan, u yaponlar davlatining homiysi hisoblangan. Shuning uchun Yaponiyani “chiqayotgan quyosh mamlakati” deb atashadi.

YAPON ASKARLARNING SOLDAT VA OFICERLARI. XIII ASR.

Milodning dastlabki asrlarida Yaponiyaning doimiy poytaxti bo’lmagan, shuning uchun har bir imperator o’z istagiga ko’ra uni boshqalarga ko’chirgan. 3-asr oxiriga kelib Yamato tekisligidagi qabila boshliqlaridan biri mamlakat hududining katta qismini tobe etib, Yaponiya tarixida birinchi davlatni barpo qilgan . Teklashi nomi bilan davlat va Yaponiyaning qadimgi xalqi Yamato nomini olgan. Bu davlat poytaxti kichik Nara shahri bo’lgan. Biroq keyinchalik poytaxt bir necha marta boshqa yerlarga ko’chgan. IV—V asrlarda Yamato davlati kuchaygan va Koreyaning sohilbo’yi rayonlariga hujum uyushtira boshlagan. Yamato davlatida dehqonchilik va hunarmandchilikning tez rivojlanishi kuzatilgan. Boshqa mamlakatlar, avvalo Xitoy va Koreya bilan savdo aloqalari kengaygan. V asrda maxsus gavan—Naniva (hozirgi Osaka) qurilgan.

YAPONIYA MUXTAR ELCHISI XITOYGA YO’LDA. YAPON SURATI XIII ASR.
Sinteizm yapon xalqining hukmron diniga aylangan. Bu so’z “xudolar yo’li” ma’nosini anglatadi. U Xitoydagi konfusiylik ta’siri ostida vujudga kelgan bo’lishi mumkin. Ularni ajdodlar ruhiga sig’inish va tabiat kuchlarini ilohiylashtirish birlashtirib turgan.
Sintoizm urug’chilik tuzumi dini bo’lgan. Vaqt o’tishi bilan u ko’zga ko’rinib qolgan feodal zodagonlarning manfaatlariga javob bermaydigan bo’lib qolgan. Buddizmda axilis ta’limoti bo’lib, unga ko’ra tirik jonzotlarga jabr etkazish man qilingan.
YAPON O’RTA ASRLAR QAMAQHONASI.

U feodallarni qoniqtirgan, zero uning yordamida isyonlarni qoralash va dehqonlarni itoatda tutib turish mumkin edi. Ayni vaqtda buddizmda fuqarolar yagona monarx oldida teng ekanliklari aytilshan, bu esa yagona davlat tuzish ehtiyojlariga mos kelgan. Buddizm Yaponida 552 yildan tarqala boshlagan, shu yili koreys qirolliklaridan biri Yaponiyaga ruhoniylar, muqaddas kitoblar va Budda tasvirini yuborgan. Ammo sintoizm tarafdorlarining qarshiligi tufayli Budda (yaponlar uni Buqudo deb atashgan) ta’limoti, uzoq vaqtgacha feodal zodagonllar dini bo’lib qolgan.

YAPONLARNI ANANAVIY MAKONI
Mil. 1-ming yillik o’rtasida Yaponiyaning badavlat feodallari o’rtasida hokimiyat uchun kurash ketmoqda edi. Rahbarlik roliga da’vogarlik qilayotgan urug’lar o’rtasida VI a. Oxirida Soga urug’i ajralib chiqqan. Bu urug’ vakillari buddaviylik diniga ixlosmandliklari bilan mashhur bo’lishgan. Ularni Yaponiyaning qudratli feodallari, shuningdek yarimmustaqil dehqonlar-beminlar quvvatlashgan; beminlarning ko’pchiligi, buddaviy mamlakatlardan kelgan.

BUDDA. YAPON XAYKALTAROSHLIK.

SHunday ko’makka ega bo’lgan Sogalar hokimiyat kurashda g’olib chiqishgan. VI a. Boshida Soga urug’idan bo’lgan imperator Yaponiyaning birinchi qonunlar to’plami—“12 martaba ro’yxati”ni, u urug’larning feodal pog’onasini mustahkamlagan, shuningdek, davlat va monxarxning cheksiz hokimiyati haqida budda va konfusiylik normalariga asoslangan “17 moddadan iborat Qonun”ni chiqargan.

SAMURAYLARNING HARBIY YAROG’-ASLAHALARI.

Imperator sinteizmni taqiqlamagan, lekin Yaponiyaning davlat dini deb buddizm e’tirof etilgan, davlatning butun tuzilishi esa Xitoy imperiyasining nusxasi bo’lgan. Xitoy ta’siiri xatto mayda-chuyda narsalarda ham ko’ringan. Chunonchi, Yaponiyada Xitoy taqvimi qabul qilingan bo’lib, unda yillar emas, balki u yoki bu sulola hukmronlik qilgan eralar qayd etilgan.

Xitoy va Koreyaga nisbatan qilingan harbiy tajovuzlar, shuningdek bu mamlakatlar bilan savdo qilish oqibatida Yaponiyada ko’plab bilimlar va kasb-hunarlar ma’lum bo’lib, keng tarqala boshlagan. Yaponlar uchun ayniqsa taxminan V a. boshidan joriy etilgan yozuv muhim yutuq bo’lgan. SHundan boshlab Yaponiyada yilnomalar tuzila boshlangan. Dastlabki solnomalar asosan xitoy tilida yozilgan. Asta-sekin yapon so’zlashuv tili ehtiyojlari uchun xitoy yozuvidan foydalanish usullari ishlab chiqilgan. Biroq yapon yozuvi uzil-kesil faqat XI asrda shakllangan.

RAHMDILLIK ILOHASA QANON VA UNING BARCHA JONLIYLARNING XALOS QILGAN MING QULLARI.

VII a. Boshiga kelganda yapon imperatorlari endi xitoyliklar va koreyaliklardan olgan tasodifiy bilimlari bilan cheklanib qolishmagan. Yapon sumeragilari Xitoyga uning yutuqlarini o’rganish uchun maxsus vakillar yuborishgan, keyinroq esa hatto talabalarning butun guruhlarini jo’natishgan. Ular konfusiylik maktablarida ta’lim olishi va o’z mamlakatlari baxt-saodati yo’lida ishlash uchun bilim va tajriba orttirib Yaponiyaga qaytishlari kerak bo’lgan.

YAPON MASQARA NIQOBLARI.
Yapon jamiyati. Samuraylar va ularning ahloq kodeksi. Yaponiyadagi siyosiy hokimiyat. Syogunat. Syogun hokimiyati va imperator hokimiyati.
VII a. o’rtasiga kelib Soga urug’i bo’zining hukmdorlik mavqeini yo’qotgan. 645 y. Fitna natijasida urug’ining katta qismi qirib tashlangan taxtni Karu urug’i vakili, Kotoku nomi bilan idora qilaboshlagan. Uning hukmronlik davri Tayka, ya’ni “Buyuk islohat” nomi bilan mashhur bo’lgan, uni hokimiyat tepasiga keltirgan to’ntarishni esa “Tayka to’ntarish” deb atashadi.
SHu vaqtdan boshlab Yaponiya tarixida yangi davr boshlangan. Mamlakatda feodal davlat mustahkamlash uchun Kotoku islohotlar o’tkazgan, ularning ko’pchiligi Xitoydan o’zlashtirib olingan. Davla tepasida imperator—“osmon farzandi” turgan, uning qoshida oliy davlat kengashi tuzilib, uni birinchi vazir (ministr) boshqargan. Mamlakat armiyasiga sarkarda qumondonlik qilgan, unga syogun yoki to’g’rirog’i seyntay-syogun unvoni berilgan. Bu so’z aynin “varvarlarni tobe etuvchi buyuk sarkarda” ma’nosini anglangan. Darhaqiqat, V—VII asrlarda syogunlar faqat armiyaga rahbarlik qilib, Yapon arxipelagining shimolidagi orollarga uyushtirgan bosqinchilik yurishlarini boshqarganlar va davlatning ichki ishlariga aralashmaganlar. Biroq ko’p o’tmay butun hokimiyat ularning qo’lida to’plangan.
VII asrda mamlakat gubernatorlar tomonidan idora qilingidan viloyatlarga berilgan edi, viloyatlar esa uezdlarga tarkib topgan. Er davlat mulki deb e’lon qilinib, dehqonlar va boshqa shaxslarga tarqatilgan. Olti yilda bir marta er qayta taqsimlanishi kerak bo’lgan. Dehqonlar (yaponcha “ryo-min”, ya’ni “oliyjano xalq”) garchi erkin hisoblansalarda, davlatdagi er uchastkasi olib unga biriktirib qo’yilganlar. Erdan foydalanganliklari uchun ular davlatga ular davlatga natura va hunarmandchilik mahsulotlari bilan soliq to’lashlari, shuningdek mehnat va harbiy majburiyatni o’tashlari lozim bo’lgan. Yerlarning bir qismi imperator tomonidan alo-ija xizmat ko’rsatmalariga tarqatilgan. Bunday yerlar aslzoda xonadonlar yoki amaldorlarga tekkan. Bundan tashqari, amaldorlar “tarkibiyli in’omlari”—ularga omlok berishga va mehnat majburiyatini o’tashga majbur etilgan muayyan miqordagi dehqon xonadonlaridan ham foydalanishgan. Feodallar er bilan qullarga ega chiqib va qo’riq va bu yerlarni o’zlashtirib o’z mulklarini ko’paytirish yo’lini tezda o’rganib olishgan. Bu yerlar keyinchalik ularning xususiy mulkiga aylangan.
Imperator xonadoni tomonidan yirik er mulklari unda biriktirib qo’yilgan dehqonlar birga budda monastirlari va sintoizm ibodatxonalariga berilgan. Bu yerlardan davlat xazinasi foydasiga soliq olinmagan.
Feodallar ayovsiz ravishda dehqonlarga zulm qilishgan, bunga yapon solnomalari guvohlik beradi. Masalan, VIII a. oxirida yashagan guvohning yozishicha, dehqonlar solib to’laganlaridan keyin urug’liksiz qolishgan va yuqori foiz hisobiga davlat jamg’armalaridan ekish uchun urug’ olishgan. Ular qarzlarini to’lash uchun o’z uchastkalarini qishloq boylariga garovga berishgan, xotin, bola-chaqalarini uy qulligiga topshirganlar.
Albatta, bularning barchasi tinimsiz davom etayotgan dehqon g’alayonlari va quzg’unliklarini sababchisi bo’lgan. Dehqonlar viloyat markazlariga va hatto poytaxtga hujum qilib, davlat muassasalarini talon-taroj qilishgan, feodallar va yirik amaldorlarini mulklarini tortib olishgan. Xukmdorlar yon bosishga majbur bo’lib, dehqonlar qarzlarini qisqartirganlar. Mamlakatdagi vaziyat shuningdek foedallarning er va hokimiyatga egalik qilish uchun olib borayotgan o’zaro kurashlari natijasida ham keskinlashgan. Chunonchi, Fudzivara urug’i obro’-e’tiborga ega bo’lgan. IX—XI a. Larda uning vakillari davlat boshqaruvidagi eng muhim mansablarni egallab turgan.
Yirik er mulklariga ega bo’lgan feodallar ularni turli bosqinchiliklardan himoya qilishga harakat qilishgan. SHu sababdan ular o’z harbiy drujinalarini ko’paytirishgan. Evropada bo’lgani kabi, har bir drujinachiga feoadl uning xizmati evaziga maxsus maosh—guruch va xususiy er—sayon bergan. Yaponiyada shu tariqa mayda pomeste riqatlari tabaqasi—samuraylar tashkil topgan. “Samuray” ularni “samurau”, ya’ni “xizmat qilmoq” yozuvidan olingan. Xar bir samuray yirik er egasining vassadi edi. Vaqt o’tishi bilan samuraylarning o’z vassallari paydo bo’lgan va Yaponiyada Evropadagi qirolliklardagi kabi feodallar pog’onasi vujudga kelgan.
Ko’p o’tmay samuraylar orasida riqorlik shavk-shavkatining o’ziga xos kodeksi paydo bo’lgan. U buddizm va konfusiylik tamoyillariga asoslangan bo’lib, “busido”, ya’ni “burch, yoki jangchi yo’li” deb atalgan, Kodeks samuray hayotining barcha jihatlarini qat’iy tartibga solib turgan. Asosiy va faxriy mashg’ulot harbiy xizmat deb e’tirof etilgan. Busido ruhija tarbiyalangan jangchi, o’zining ahloqiy burchini aniq bilishi lozim edi. Uning asosiy vazifasi syuzerek (homiysi)ga so’zsiz itoat etish bo’lgan. Biroq biron bir ayb ish qilish qo’ygan samurayni hech kim jazolamagan. SHa’n-shavkat kodeksiga ko’ra, har bir jangchi aybini o’zi bilishi, noto’g’ri ish qilib qo’ysa, o’z vazifasi va burchini buzsa o’zini ahloqini qoralashi lozim edi. Bunday o’z-o’ziga hukm chiqarish, odatda o’z joniga qasd qilishga olib kelgan. Biron bir gunoh ish qilib, o’z nomiga dog’ tushirgan samuray o’zini kichik samuray qilichi bilan “xarakiri”—aynan “qornini yorish” yo’li bilan o’zini o’ldirish lozim bo’lgan. Yaponlar tasavvuricha faqat haqiqiy jangchigina o’z qoni bilangina uni badnom qilgan sharmandalikni yuvgan. Samuraylikni sha’n-shavkat kodeksi Yaponiya tarixida, ayniqsa XII a.ini ikkinchi yarmida, feodal sulolalar hokimiyat uchun kurashayotgan davrda katta rol o’ynagan.
Yaponiyada bu davrda mamlakatda hokimiyatni egallash uchun kurash boshlagan eng yirik ikki feodal urug’i Tayra va Minamato ajralib turgan. Kurash Minamato urug’ining g’alabasi bilan yakunlangan. Bu urug’ vakili 1192 yilda imperator qumondon syogun unvonini olgan. U imperatorning harbiy masalalar bo’yicha vakili—amalda esa Yaponiya hokimiyatining boshlig’i bo’lgan. O’z qarorlari ijrosini nazorat qilish uchun syogun o’z vassalarini viloyatlarga harbiy gubernator va ko’pchilik eng yirik xususiy pomestelarga boshqaruvchi etib belgilangan, garchi saroyga sodiq davlat amaldorlari yangi harbiy ma’murlar bilan yonma-yon turib xizmat qilishayotgan bo’lsada, aynan, harbiy ma’murlar o’z imkoniyatlaridan fo1ydalanib, nafaqat syogun hokimg’iyatini mustahkamlash yo’lida, balki o’zlarini boyishlari uchun ham imtiyozli mavqeni egallaganlar.
Shu davrdan boshlab to XIV asr o’rtalarigacha Yaponiyada go’yo ikki hukmdor imperator va syogun mavjuddek tuyulgan. Ulardan birinchisi oliy kohin va davlatini rasman boshlig’i, ikkinchisi esa armiya va amaldorlar toat etgan haqiqiy hukmdor bo’lgan.
Ikki hokimiyatchilik tinch yashagan bu davr XIV asrda barham topgan. Minamato urug’ida bo’lgan syogun Asakaga imperator hokimiyatiga qarshi isyon ko’tarib, mamlakat poytaxti Katoni egallagan va yangi imperatorni tayinlagan. Mamlkatda o’zaro urush boshlagan, u faqat samuraylar uchun foydali bo’lgan. Ularning ko’pchiligi bu vaqtda o’z mavqelarini ancha mustahkamlab olishgandi, ular keng er mulklari olib, shu bilan barcha mustaqillikka ham erishganlar.
XIV asr oxiriga kelganda Yaponiya viloyatlari tepasida turgan tarix feodallar shu qadar kuchli edilarki, hech qanjay xavotirsiz syogun buyrug’ini pisand etishmagan. SHuning uchun hokimiyat uchun kurash tanaffuslar bilan 1573 yilgacha, Yaponiyada Asakaga urug’iga mansub syogun ag’darilguncha davom etgan.
O’zaro urush Yaponiyaning iqtisodiy va madaniy rivojiga to’sqinchlik qilmagan Qishloq xo’jaligida haydalgan er maydoni va hosildorlik, olingan mahsulott sifati mattasil olib borgan Sug’orish tizimlari qurilgan, hunarmandchilik va savdo tez sur’atlarda rivojlangan. XV a. Lar monastir va ibodatxonalar yaqinida tez-tez doimiy bozorlar tashkil topgan, Evropa mamlakatlaridagi kabi, Yaponiyada hunarmandlar va savdogarlar “dza” deb ataluvchi gildiya va sexlarga borgan sari ko’proq birlasha boshlaganlar. Ichki savdo va Xitoy bilan o’zaro manfaatli aloqalar rivojlangan. Yaponlarning shamshir va mis rudasi kabi mahsulotlari xitoy ipagi, chinnisi va tangalariga almashingan.
Yaponiya madaniyatining o’ziga xos xususiyatlari. Yaponiya madaniyatida tabiat.
O’rta asrlarla Yaponiya madaniyati Xitoy ta’sirida rivojlangan. Xatto qadimgi yaponlarining Yamato davlatining poytaxti Nara shahri Xitoy poytaxti Chan’anga o’xshatib qurilgani firimizning dalili bo’lishi mumkin. SHaharda va uning atrofida ko’plab ziyoratgohlar, ibodatxonalar va monastirlar qurilgan. Mana shu shaharda san’at va hunarmandchilik rivojlangan. Mana shu shaharda rasmiy yapon solnomalari yaratilib, ularda afsonaviy paytlardan boshlangan mamlakat tarixi batafsil bayon etilgan.
Biroq ilk o’rta asrlardayoq yangi yapon madaniyatining Xitoy madaniyatidan farqli tomonlari ko’zga tashlangan. Ma’lumki, Yaponiya—tog’li mamlakat. Bu erla yashash va dehqonchilik qilish uchun yerlar oz. Xar bir er parchasiga yaponlar juda ko’p mehnat va kuch sarflaganlar, zero, aynan mana shu bir parchi erda ularning ajdodlari yashashgan va kelgusida esa avlodlari yashaydilar. Yaponlar tabiy ofatlarga qaramay hech tinim bilmay o’zlarining kichik hayotiy hududlarini e’zozlab, uni obad qilishgan. Yapon orollarida aholi zich yashagan. Doimiy zichlikda yashash zaruriyati yaponlarni alohida ijtimoiy ahloq va qat’iy ierarxiya qoidalarini ishlab chiqishga majbur qilgan. Bundan tashqari, hayot kechirishning bu xususiyatlari yapon orollari aholisida, har bir kishida tarbiyalangan alohida ichki madaniyatni vujudga kelishiga olib kelgan. Yaponlarga bolalikdan intizomga rioya qilish, fikrni bir erga jamlash va mehnatsevar bo’lish uqtirib kelingan. Bu sifatlar yapon xalqiga eng og’ir vaqtlarda ham omon qolish va san’at va madaniyatning ajoyib durdonalarini yaratishga yordam bergan.
Ulardan biri imperiyaning yangi markazi bo’lgan, VIII asrda davlat poytaxti o’sha erga ko’chirilgan. Bu—Xeyan shahri (hozirgi Kiotto) berib, yaponlar uni “Tinchlik va osoyishtalik poytaxti” deb atashgan Yaponiyaning ikki markaziy shaharlari: Nara va Xeyanda o’sha paytdagi yapon sivilizasiyasi yutuqlarining katta qismi to’plangandi. Aynan shu markazlarda risolalik va haykaltaroshlik, she’riyat va husnixat, musiqa va raqs ijrosi rivojlangan. Bir paytlar Xitoyda o’zlashtirilgan bu san’atlarning barchasi IX asr oxiriga kelib sof yapon xususiyatlariga ega bo’lgan va nazokatli aristokraktlar jamiyatining timsoliga aylangan. Bu jamiyat asosan aslzoda va badavlat urug’lardan bo’lgan atigi birnecha ming kishidan iborat edi. Ularning asosiy qiziqishlari xitoyliklardan nusha olgan saroy marosimi va samurayning sha’n-shavkat kodeksi—busido bo’lgan. Bu kishilar o’zlarining unvonlari bilan juda g’ururlanishgan va poytaxtdan tashqariga chiqish uchun madaniy sahroga surgun qilish bilan barobar edi.
Yangi san’atining sevimli mavzun tabiat manzaralari (peyzajlar) bo’lgan. Yaponlarning qadimgi dini—sintoizm—tabiatni ilohiylashtirishga asoslanganini yodga olsak, bunga ajablanmasa ham bo’ladi. Yaponlarni tabiatning tabiiy go’zallikdan zavq olishlari barcha narsada feodallar bog’ va chorbog’lari va imperatorlar saroylarini bunyod etishda, tabiat manzaralarini chizishda va xatto mashhur choy marosimida ham aks etgan.