O’rta asrlarda arab tilshunosligi I

O’RTA ASRLARDA ARAB TILSHUNOSLIGI I

Arab Xalifaligi

• VII – VIII Arab xalifaligi vujudga keldi (O’rta Osiyo, Shimoliy Amerika, Pireney yarim oroli)

Arablarda tilshunoslikning paydo bo’lish sabablari:

• 1. Qur’onu Karim tilining jonli arab tili (shevalar)dan farqlanib borishi.
• 2. Klassik arab tilini saqlab qolish.

• Arablar o’z tillarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ulardan foydalanganlar, tadqiqotlar olib borganlar.

Arab tilshunosligi ibtidosi

• Arab tilshunosligi qachon paydo bo’lgan?

Arab grammatiksai bilan shug’ullangan ilk olim Abu-asvad ad-Dualiy(?-688yoki718) tortinchi xalifa Alidan arab grammatikasini o’rganadi.

Eron humdori Dualiyga Qur’on tilini tushunish uchun qo’llanma ishlab chiqishni buyuradi.

Arab tilshunosligining kelib chiqishi haqida yana 3ta nazar:

• 1 tub-mahalliy
• 2 grek tilshunosligi ta’sirida
• 3 hind tilshunosligi ta’sirida

Basra maktabi

Arab tili grammatikasining 1-avlodiga 3ta olim kiradi, ular:

• Iso as-Sagafiy (?-766)
• Abu Amr ibn al-Ala (689-770)
• Yunus ibn Xabib

Xalil al – Farohodiy (718-798)

1 – arab tili lug’atini yaratgan.

“Kitobul ayn” (“Ayn harfi kitobi”) grammatikaga oid muhim fikrlar; artikulatsiya bo’yicha nazarlar keltirilgan.

“Kitobul avomin” (“Boshqaruvchilar kitobi”) bizgacha yetib kelmagan.

Amir bin Usmon Sibavayxiy (?-733)

Xalil al Farahodiyning shogirdi

“ Al-kitob” o’zigacha bo’lgan barcha tadqiqot; fikrlarni birlashtiradi; arab tili grammatikasining mukammal ko’rinishini taqdim etgan; tilning o’zgarish sabablarini keltirib otgan – uning fikricha aniq sabab – talaffuzda qulaylik yaratish va ma’lumotni oson, aniq yetkazish.

Muhammad ibn Durayd. Basra grammatisti, arab tilining boy leksikasi bilan shug’ullanishni davom ettirga.

Leksokografiya

• Sinonimlar lug’ati

qilich – 500 so’z va ibora

arslon – 500

tus – 400

tuya – 1000

Ibn Foris: “Forsiyda arslon 1 so’z bilan atalsa arabda 500ta so’z bilan nomlanadi.”

Xamza al- Isfaxoniy : tashvish – 400ta sinonim “tashvish so’zlarinig o’zi tashvishdir!”

Lug’at mazmuniga ko’ra 6taga bo’lindi:

• 1. To’liq izohli lug’at
• 2. Predmet lug’atlar
• 3. Sinonimlar lug’ati
• 4. Noyob so’zlar lug’ati
• 5. O’zlashgan so’zlar lug’ati
• 6. Tarjima lug’atlari

Arab leksikografiyasi Sharq – Eron, Turkiya, qisman hind xalqlariga ham, Yevropa xalqlariga ham kata ta’sir ko’rsatdi.

Fonetikaga ahamiyat

• Tovush va harf farqlangan

“Harf” – yordamchi so’z, affiks, nutq tovushi

“Aloma” – harf > tovushning yozuvdagi ko’rinishi

Undosh > mohiyat - u asosiy ro’lda (o’zak va so’zlarda)

Unli> o’tkinchi

O’zak 3ta yoki 4ta undoshdan iborat, so’z o’zgarishida unlilardan foydalaniladi:

Kitob – Kotib – Kutub

Bundan FLEKSIYA (egilish) ta’limoti kelib chiqgan.

Tovushlar > akustik-fiziologik tomondan tadqiq qilingan.

Arablar nutq a’zolariga: og’iz bo’shlig’I, burun bo’shlig’i va bog’izni kiritishgan.

Tovush hosil qilishda esa bo’g’iz, til, tanglay, milk, tish va lab xizmat qiladi.

E’tiboringiz uchun rahmat! 411 – guruh Shapsanova Feruza