Orta Aziya xanlılarının' basqa ma'mleketler menen o'z ara baylanıslarında

Orta Aziya xanlılarının' basqa ma'mleketler menen o'z ara baylanıslarında
sırt el elshileri zárúrli rol oynaydı. XVI ásir - XIX ásirdiń birinshi yarımında Orta
Aziyaǵa Aziya hám Evropanıń uzaq hám de jaqın mámleketleriniń túrli
patshaları jibergen ko'p elshiler keldiler. Orta Aziya hám
xanlıqlarının' Moskva knyazlıg'ı menen elshilik baylanıslarına tiyisli maǵlıwmatlar úlken
qızıǵıwshılıq oyatadı. Jazba dereklerge qarag'anda, 1558 jıldan 1702 jılǵa shekem 12
XVIII ásir dawamında 9 orıs elshisi málim bolıp tabıladı. Elshiler a'detde arnawlı bir siyasiy
mashqalanı sheshiw ushın jiberiledi. Ko'binshe elshiler sawda menen baylanıslı
mashqalanı sheshkenleri ushın olarǵa tájiriybeli sawdagerler basshılıq etkenler.
Ko'pshilik baylanıslar Orta Aziya xanlıqlarının' sociallıq-ekonomikalıq hám siyasiy jag'dayı,
sawdanın' jaǵdayı hám keleshekleri, sawda jollarının' tiykarǵı jo'nelisleri, qon'sı
mámleketler menen o'z ara baylanıslar tuwrısında informaciya, yag'nıy siyasiy áhmiyetke iye
bolg'an informaciya tabıw imkaniyatın bererdi. Mısalı, XVII asirde Orta Aziyadaǵı
orıs elshileriniń iskerligi Orta Aziya xanlıqları tuwrısında maǵlıwmatlar toplaw
imkaniyatın berdi. Buǵan Orta Aziyaǵa jiberilgen A. Jenkinson, I. D. Xoxlov hám
Florio-Beneveni elshilikleri jaqtı mısal bola aladı.
A. Jenkinson elshiligi. Qq mámleketi múlkinde jaylasqan volga
jolınnan Orta Aziya hám Iran arqalı Indiya menen sawda baylanısların aparıw
maqsetinde paydalanıw máselesi kún rejimine qoyıldı. Bunda 1555 jılda payda
bolıp, XVI - XVII ásirlerde ingliz-orıs baylanısları zárúrli úles qosqan «Moskva
kompaniyası» úlken rol oynaydı. Bul kompaniya járdeminde inglizlar Rossiya
arqalı Arqa Orta Aziya hám Iranǵa jol ashıwǵa miyassar boldılar, bul jerde
1558 jılda 7 ingliz sayaxatshıları kelip, olar arasında Xiywa hám Buxaraǵa
barǵan Antoni Jenkinson da bar edi. A. Jenkinson tuwrısında
maǵlıwmatlar júdá kem. A. Jenkinson jáne onıń joldasları (Richard hám Robert
Jonsonlar hám de awdarmashı tatar Áziz) sayaxatı 21 ay (1558 y. aprelidan 1559 y.
2 sentyabrge shekem ) dawam etdi.
A. Jenkinson «Rossiya daǵı Moskva qalasınnan Baqtriyadag'ı Buxara
qalasına shekem 1558 jıldaǵı sayaxatı» bayanın qaldırǵan. A. Jenkinson óziniń
Orta Aziyada bolg'anlıqtan Qıtayǵa alıp barılatuǵın jollar tuwrısında
maǵlıwmatlar toplaw maqsetinde paydalanǵan. Ol Buxara hám pútkil Orta Aziya
menen sawda-satıq múmkinshiliklerin asırıp ko'rsetpegen. A. Jenkinsonnıń
Saraychik, Xorezm qalaları - Wázir hám U'rgenish tuwrısındaǵı maǵlıwmatları
qımbatlı bolıp tabıladı, olar A. Jenkinson bul qalalarda bolǵanda Wázir Xorezmniń orayı bolıp, Úrgenish daǵdarısı júz tutqanlıǵın tastıyıqlaydı.
A. Jenkinson jáne onıń joldasları Buxarada úsh ay boldılar. Ol qala onıń
social hám ekonomikalıq turmısı, xan hám de onıń hákimiyatı tuwrısında júdá
qızıqlı maǵlıwmatlar qaldırdı. Jenkinson Buxaranıń xalıq aralıq sawda daǵı róli hám
ornın belgilewge úlken áhmiyet beredi.
Qolında orıs patshasınıń gúwalıqları bolǵan A. Jenkinsondı
Abdullaxan qabıl etedi. Buxara xanı Rossiyada ǵana emes, bálki Túrkiya,
Angliya daǵı jaǵday, sonıń menen birge Evropa ármiyaları quralları menen de qızıǵadı.
A. Jenkinson, Ridard Jonson menen birge Buxaradan Qıtayǵa shekem baratuǵın
jollar tuwrısında maǵlıwmatlar topladı, Astraxannan Qıtayǵa shekem bolǵan joldı
anıqladı. Bul elshiliktiń nátiyjeleri Rossiya ushın da Orta Aziya ushın da
úlken áhmiyet kásip etip, nátiyjede Rossiya menen Orta Aziya xanlıqları ortasında
aktiv diplomatik sawda baylanısları baslanıp ketken edi.

Orta Aziyaǵa kelgen birinshi ingliz sayaxatshısı hám elshisi Antoniy

Jenkinson (1529 - 1611 jıllar.) sayaxatların 1546 jıl 2 oktyabrden baslap, 1572 jılda
Rossiyaǵa saparı menen tamamladı. Sol dáwir ishinde ol Evropa, Arqa Afrika,
Kishi hám Aldıntı Aziyanı, sonıń menen birge, Oraylıq Aziyanı da aylanıp shıqtı. Túrli
xalıqlardıń úrp-ádetleri hám tariyxın úyrendi. 1555 jılda shólkemlesken ―Moskva
sawda kompaniyası quramında Rossiyaǵa úsh ret (1557, 1566, 1571) sayaxat
shólkemlestirdi. Dáslepki sayaxatında ol Orta Aziyaǵa da keldi (sayaxatqa
úsh keme menen shıqtı hám ózzi ―Primroz" kemesinde admiral edi). Sayaxat 21 ay
dawam etdi (1558 jıldıń aprelinnen 1560 jıldıń sentyabr ayına shekem). Ol Orta
Aziyaǵa sayaxatın ― '''Rossiyanıń Moskva qalasınnan Baqtriyanın' Buxara
qalasına shekem sayaxat''' dep atadı (kúndelik 1562 jılda Londonda baspa etilgen). Antoniy
Jenkinson kúndeliginde jazǵanı sıyaqlı, óz ara urıslar sebepli Qıtayǵa bara almastan
Buxaradan qaytıwǵa májbúr boldı. Kúndeliginiń de joqarıdaǵı sıyaqlı
atalıwına áyne bul faktor sebep bolǵan. Jenkinson sayaxatı dawamında
dúzgen jol kartasın " Nova absolutaque Russiae, Moscoviae et Jılqıshıiae
Descriptio" (―Rossiya, Muskoviya hám Jılqıshıyoning ulıwma jańa tariypi") atı
menen 1562 jılda Londonda kishi kólemde járiyaladı. 1570 jılda Abraxam Arteliy
― '''Jer sharınıń tábiyat kórinisleri''', atlı kartasına bul kartadaǵı birpara kórinislerdi
qısqartırǵan túrde kirgizgen. Kartada Buxara húkimdarın8ńda súwretin kóriw
múmkin. Súwret astına " Blag Chan" dep jazılǵan. Bul shıǵarmada Buxaradan tısqarı
Orta Aziyanıń Úrgenish (Urgence), Wázir (Sellisure), Qıyat (Kat), Tashkent
(Shash) qalaları hám olardıń húkmdarları haqqında qızıqlı maǵlıwmatlar
keltirilgen. Buxarada ótken eki aydan artıq waqıt ishinde Jenkinson qala sawdası
hám pul mámilesi boyınsha anıq pikirlerdi bildirgen túrde, húkimdardıń qashıp
ketiwi, qala xalqı haqqındaǵı birpara pikirleri tariyxıy haqıyqatqa tuwrı kelmeydi.
Buxaranıń jaylasıwı, dáryalar hám basqa birpara xabarlardı jazıwda Jenkinson
bulmanǵa keliwinen aldın ózine málim bolǵan maǵlıwmatlardan paydalanadı.
Onıń ıshek qurt keselligi haqqındaǵı maǵlıwmatlarınan keyingi dáwirde kelgen sayaxatshılarda paydalanadı. Áyne bul kesellik túrli dáwirde kelgen sayyaxlardı
qızıqtırǵan. Jenkinson óz kúndeliginde Buxara haqqında tómendegilerdi jazıp
qaldırǵan :
23 dekabr kúni biz Baqtriya daǵı Buxara (Boghar) qalasına keldik.
Bul qala úlkeniń oypatlıq bóleginde jaylasqan bolıp, bálent diywal hám
dárwazalar menen oralǵan. Dárwazalardıń ekewi bizdi xan qarargáhına, birewi
bolsa sawda sawda qatarlarılarına júrgizedi. Bul jerde hár bir xunarmand óziniń ornı hám ayrıqsha dúkánına iye edi. Qala kútá úlken, úyler, tiykarınan, qam gerbish hám ılaydan jasalıp qurǵatılǵan qurılıs materialılardan qurılǵan. Biraq, tastan qurılǵan úyler de kem emes edi.
Ibádatxana hám saraylar salawatlı hám tınısh-jimadár etip qurılǵan. Ásirese
juwınıw bólmeler maxirana islengen bolıp, olardıń teńi basqa orında joq. Olar
haqqına tolıǵıraq aytatuǵın bolsam, uzaq gúrriń boladı. Qalanıń ortasınnan

kishi salma aǵıp ótedi. Salmanıń suwı ılaylı bolıp, Buxarada tuwılmaǵan har

qanday kisi onın' suwınnan ishse, tirnaqları astında ha'm jeti qurt (gijja) payda

boladı. Onı tek ǵana sheber xirurg ǵana et arasınnan alıwı múmkin. Eger sol

processde qurt úzilse, hár kúni bir dyumga ósip bara beredi. Qurtdıń qalǵan

bólimi aqırı kelmegenge shekem aylantırıp alına beredi. Emlew processinde nawqasqa taza

suw hám at sútinnen basqa hesh narsa berilmeydi. Kimdir qaǵıydanı buzıp basqa

birde bir ishimliknldi tutınsa ashıq bazar maydanlarında qamshı menen urıp

jazalanǵan. Ayrıqsha sol ish penen shuǵıllanatuyın áskerler hár bir u'ydi tintip,

uyden tabılǵan spirtli ishimlik, vino yáki palǵa túrli ónimler qosıp

islengen ishimliklerdi tapsa, ıdıslardı sındırǵan hám ishimlik quramı

buzılǵan. Egerde úy iyesiniń dem alıwınnan hám ishimlik iysi sezilse, sol jerde

urıp jazalanǵan.

Buxaranıń diniy rahnaması (metropolitane) bul nızamnıń ámell qılınıwın

saldamlı túrde baqlap barǵan. Ol xannan ham joqarı turǵan, ol qálegen waqıtında xandı

almastıra alǵan. Házirgi húkimdar ham onıń ıqtıyarına kóre xanlıqtı

basqardı. Onıń buyrıǵı menen aldıng'ı húkimdar óz jataǵında óltirilgen.

Parsılar ham musılman bolıwına qaramastan, Buxara sol kúnlerde olar

menen reyimsiz diniy urıs alıp bardı. Parsılardıń buxaralıq yaki ayırım

tatarlar kibi saqalların qoymaslıqları urısqa sebep bolg'an. Bul bolsa

musılmanlarda úlken gúná esaplanǵan. Sonıń ushın parsılarǵa isenbegenler

hám xristianlar kibi olardı ham káfir dep bilgenler.

Buxara húkimdarı ol dárejede bay ham qúdiretli ham bolmaǵan. Onıń

dáramatı kóp bolmay, ǵáziyneniń úlken bólimi qala esabınnan toltırılǵan.

Ónerment sawdagerlerden dáramatınıń 1/10 bólimi salıq esabında alınǵan. Bul bolsa

xalqtı barǵan sarı kambaǵallasına alıp kelgen. Salıqlar jıynalıwı ústinnen húkimdar

qattı baqlaw alıp barǵan. Ǵáziyne kemeygen táqdirde, húkimdar dárriw ámeldarlardı

jiberip, nızamsız tárizdegi sawdagerlerdiń buyımların ham qarzı esesine tartıp

alǵan. Men alıp kelgen on toǵız bólek (top) gezlemeniń pulın tólew ushın

ham húkimdar áne sonday jol tutdı. Xanlıqta gúmis hám mıs tengeler

isletilip, altın ulıwma isletilmegen. Bir gúmis tenge 12 ingliz pensine, mıs

tenge pul (Poole) deb atalıp, 120 pul 12 penske teń bolǵan. Tólewlerde

gúmiske qaraǵanda mıs tengeler kóbirek isletilgen. Gúmistiń baxasın xan har

ayda bir márte ózgertirgen. Ayırım waqıtları baxa ayına ikki márte ham ózgertirilgen.

Xalqtıń qıynalıwı menen húkimdardıń isi ham bolmaǵan. Ol hatte qansha waqıt

húkimranlıq qılıwın ham bilmegen. Xanlar 2 yaki 3 yil mámleketdi basqarǵan

ayırım waqıtları olardı xalq quwıp jiberiwi ham úmkin bolǵan. Bulardıń barlıǵı

xalqtı hám sawdagerlerdiń bar joǵınan ayrılıwına alıp kelgen.

26 dekabrde maǵan xan janına keliw buyırıldı hám men oǵan rus patshası

tárepinen berilgen jarlıqlardı berdim. Ol meni mulolayımlıq penen qabıl etdi

hám birgelikte túslik qılıwǵa mirát etdi. Xan meniń arqamnan bir neshe márte

adam jiberip, patshanıń qúdreti (Ivan IV) hám túrk sultanı, sonday-aq biziń

mámleketlerimiz, nızamlarımız hám dinimiz haqqında men menen jasırın xanada sáwbet
alıp bardı hámde meni biziń qurallarımızdan onıń oaldında atıwdı buyırıp, ózi

ham olardan atıwdı shınıǵıw isler edi.

Sonday bolsada, men varvar húkimdarın maqtawǵa májbúrmen, Sebebi, ol

Buxaraya kiyatqanımızda bizdi talaǵan urılarǵa qarsı 100 dana jaqsı

qurallanǵan áskerlerdi jiberdi hám urılardı tawıp óltiriwdı buyırdı. Shóldiń

ishkerisinen tabılǵan urılardıń bir bólimi urıp jazalandı, qalǵanı bolsa qashıp

ketdi. Urılardıń 4 tewin xannıń aldına alıp keldiler. Olardıń ekewi biz

benen bolǵan soqlıǵısıwda awır jaralanǵan edi. Xan bizge adam jiberip,

urılardı anıqlawdı buyırdı. Sonnan soń bul tórtewin saray dárwazası

joqarısına astılar. Qaraqshılar abıroylı kisilerdiń perxenti bolıwına

qaramastan, xan usı isti ámelge asırdı. Urlanǵann buyımlardıń az ǵana bólimin ǵana

alıwǵa miyassar boldıq. Xannan tek ǵana sol jaqsılıqtı kórdim.

Hár jılı Buxarada bir mártebe sawdegerlerdiń jıynalısı boladı. Hindistan Iran, Balx (Balgh) hám basqa bir qatar iri mámleketlerden úlken sawda

kárwanları keledi. Aldınları tınısh hám shegaralar ashıq waqıtda Qıtaydan hám

kárwanlar kelgen. Sawdagerler sol dárejede kámbaǵal ediki, olardıj kem

muǵdardaǵı malları 2-3 kúnlep satılmay qalar edi. Sebebi, bul tovarlar úlken payda

keltirmegen. Xalıqqa zárúr molallar tómendegi mámleketlerden alıp kelingen. Hindler,

tatarlar baslarına oraytuǵın harir aq gezleme hám basqa sapalı gezlemeler, paxtadan

tigilgen kóylekler alıp kelgenler, biraq olar altin, gúmis hám qımbatbaxa taslar

hám xosh iyisli zirawarlardı alıp kelmegenler. Meniń aniqlawımsha, bul mallar

portugallar baqlawı astında okean arqalı basqa jerlerge alıp ketilgen. Hindler

Buxaradan jipek gezleme, teri shiyki-zatı, qul, atlar hám mawıt alıp ketken. Bul

mallar olarǵa júdá kem dáramat keltirgen. Men Hindistannıń túrli jerlerinen,

Bengaliya hám Gang boylarınan kelgen sawdagerlerge ózimdegi gezlemelerdi

alıwların usındım, biraq olar almadı.

Buxarada bolǵanımda Qıtaydan tısqarı kóplep túrli ullı mámleketlerden

kárwanlar keldi. Sebebi men keliwimnen úsh jı aldın Qıtay tárepte urıs

baslanǵan eken. Bul urıs házir ham dawam etpekte. Urıs eki tatar mámleketleri

ortasında Qıtay shegarasındaǵı shól aymaqlarında bolıp atqan edi. Urısıp atırǵan

qalalardıń biri Tashkent (Shash), ekinshisi Qashqar (Cascar) delingen.

Tolashkentdale jasawshı xalıqlar qazaqlar (Cassack) bolıp, olar islam dinine

sıyınǵan, urıs alıp barıp atırǵan Qashǵardı xanlar (Qings) basqarǵan. Olardıń

tili hám dini ham bir bolǵan. Bul varvar xalıqları juda kúshli edi, olar shólde

jasaǵan. Olardıń turaqlı úyi ham, qalası ham bolmaǵan. Biraq, olar úlken

Qalalardı talaǵan. Bul xalıqlar jolın sonday tosqan ediki, hesh bir kárwan

talanbastan óte almas edi, Biz bul jerdeligimizde bir zatqa isenim ka'mil boldı,
urıs dawamında hesh kim bul joldan ótip atırıp kárwanlardı qorıqlamaǵan.
Qıtaydan shıqqan kárwanlar jol ashıq waqıtda da 9 ayda Buxaraǵa kelgen.
Men Qıtay haqqındaǵı gúrrińlerdi hám esitkenlerimdi biziń
ushırasıwımızda aytıwdı ábzal kórdim. Buxarada qıs máwsiminde dem alıp atırıp,
bul jerdegi sawda haqqında kóp bolǵanımnan soń, bul jerde de sawda basqa
úllkeler sawda -satıǵına uqsaslıǵı menen tanıstım. Barlıq kárwanlardıń ketiw
waqıtı keldi, basqa tárepden, xan urısqa atlanǵan yamasa qashıp ketkenligi haqqında
gáp tarqaldı. Diniy raxnama qala qamal etiliwi múmkinligi haqqında meni
eskertip, qaladan shıǵıp ketiwimdi usınıs etdi. Men bolsa óz sayaxatımdı
basqa jómelis boyınsha dawam etiwge qarar etdim hám Buxaradan Iranǵa
barıp, onda alıp barılıp atırǵan sawda-satıqtı kóriw ushın atlandım, Sebebi,
men ol haqqında Astraxan hám Buxarada jetkilikli dárejede maǵlıwmatqa iye bolıp, Iran
sawdası kóp tárepinen Tataristandikine uqsaslıǵına isenim payda etdim.
Birinshiden, sufiylaler hám tatar xanları ortasında úlken urıs baslanǵan edi. Nátiyjede
jollar tosılǵan hám Indiya hám de Irannan jarlıq penen kiyatırǵan sawda
kárwanı talanǵan eken. Buxaraǵa shekem 10 kúnlik jol uzaqlıqta kárwannıń úlken bólegi urlanyan hám óldirilgen edi. Basqa tárepden, xannan da joqarı turǵan
Buxaranıń diniy jetekshisi orıs patshası tárepinen maǵan berilgen jarlıqtı aldı,
bul jarlıqsız meni hár qanday mámlekette joq etiwleri múmkin edi. Aqırında,
xan hám hámeldarlar qarızları ornına alǵan mawıtı hám buyımlar Iranda da satılmadı.
Joqarıdaǵı jaǵday hám túrli sebeplerge kóre men Kaspiy teńizine barıp, sol
jerden artqa qaytıwǵa májbúr boldım. Sonday etip, biz 1559 jıl 8 martda
Buxaradan 600 túye menen jolǵa shıqtıq. Belgilengen waqıtta shıqpaǵanımızda
edi, men hám dostlarımnıń ómiri hám buyımları qáwip astında qalıwı múmkin edi. Biz
jolya shıqqanımızdan 10 kún ótip, Samarqand húkimdarı Buxaraǵa keldi.
Húkimdar mámleketti 2 yamasa 3 jıldan artıq basqarıwı káramát esaplanǵan.
Qandayda bir bir jurt húkimdarı basqa jerge ketkende, sol dinastiyanıń basqa wákili bul jerdi 3-4 jıl qamal etip turǵan. Bunday qaraqshılıq xanlar ortasında ádetke
aynalǵan edi.
Antoniy Jenkinsonnıń bul sayaxatı Evropa ilimpazların, ásirese,
kartograf hám etnograflarni búgingi kunge shekem qızıqtırıp kelip atır. Keyingi
ásirlerdiń ataqlı sayaxatshılarına bul kúndelik qollanba wazıypasın atqardı.
Kúndelik Abdullaxan II niń taxtqa keliwi hám húkimranlıǵınıń dáslepki
dáwiri máselelerin úyreniwde tiykarǵı dereklerden esaplanadı. Sonıń menen birge,
Orta Aziyanıń orta ásirler tariyxında ámeldegi bolǵan máseleler (óz ara dinastiyalıq
gúresler, diniy urıslar ) úlkeniń sawdasına, mádeniyatına, ulıwma alǵanda,
jańa tariyxıy rawajlanıw basqıshına kóteriliwine unamsız tásir etkenligi kúndelikte óz baxasın tapqan.
I. Maqsudov missiyası. XVIII ásirdiń ekinshi yarımı Rossiya Buxara
sawda hám diplomatik baylanısları tariyxında Rossiya elshiliginiń 1774-1776 jıllarda
Rossiyaǵa barıw úlken qızıǵıwshılıq oyatdı. Usınıń menen birge bul elshilik siyasiy
áhmiyeti de bar edi. I. Maqsudov orıs patshalıǵına etken usınıslarına kóre,
Rossiya menen Buxara ortasındaǵı sawda baylanısları jáne de rawajlandırıw ushın
qazaq júzlerindr Rossiya poziciyasın bekkemlew zárúr edi. Imperator keńesi
májilisinde kórip shıǵılǵan bul usınıs Rossiya dıqqatın qosdı. Orıs patshalıǵı
I. Maqsudov elshiliginde úlken itibar berer edi. 1779 -1780 jıllarda I. Maqsudov
Rossiyaǵa ekinshi elshilik baslıǵı bolıp bardı. 1797 jılda bolsa Rossiyaǵa
Shomuradtıń elshisi Palwanqul tıǵızı keldi.
Ivan Xoxlov elshiligi. 1620 -1622 jıllarda orıs patshası Mixail Fyodorovich
Ruslanov Buxaraǵa Ivan Danilovich Xoxlov basshılıǵında elshilik jiberedi. Ol
1620 jıldan baslap diplomatik xarakter degi hár qıylı tapsırmalardı atqarıp keler edi.
Ivan Xoxlov Iran elshisi Pirqulibekke qadaǵalawshılardan biri etip tayınlanıp, onı
Saratovqa gúzetip qoyǵan edi. Sol waqıtta Ivan Xoxlov ájaǵası vasiliy menen birge
«óz watanı bolǵan Qazanda mámleket xızmetindegi basshılar esaplanar ediler». Ivan
Xoxlov Buxara xanı Imomqulixanǵa elshi etip tayınlanǵan… 1620 jılda-aq tilge
alınǵan.
Ivan Xoxlov elshi retinde Buxara elshisi menen birge Imomqulixannıń aldına
jiberiledi. Ol Rossiya menen sawda hám elshilik baylanısların bekkemlew, orıs
tutqınların azat etiw tuwrısında xan menen alıp barılatuǵın óz ara kelisiwler
tabıslı bolıwın támiyinlew, sonıń menen birge Buxaranıń sırtqı siyasatı jaǵdayı
tuwrısında maǵlıwmatlar toplawı kerek edi. Ol xandı Rossiyanıń kúsh-qudıreti hám
ullılıǵına isentirip, ol menen sawda hám de siyasiy baylanıslardı bekkemlewge
kóndiriwi kerek edi. Elshine, Atap aytqanda, buxaralıqlarǵa túrli zatlar menen sawda
etiwge ruqsat beriw hám de olardı «sıg'ıwlar hám renjitiwlerden» qorǵaw
tuwrısında Qazan hám Astraxan áskerbasılarına, sonıń menen birge basqa qalalar
áskerbasılarına patsha buyrıǵı menen beriletuǵın xandı xabardar qılıw
qızıqtırar edi.
Ivan Xoxlovdıń elshiligi 1620 jıl 21 iyulda Buxara hám Xiywa elshileri
Adambiy hám Rahimqul menen birge Qazannan jónep ketedi. Elshilik quramında
dilmashlar Ivan Tirkov hám Semeyki Gerasimovlar bar edi. Elshilik basıp ótken
jol Astraxan Kaspiy teńizi - Tupqaragan pristanı - Xayrabad-Buxara arqalı
túsken edi. Xoxlov jáne onıń joldasları jolǵa ketken waqtın esaplaǵanda 30
ayǵa (1620 jıl 21 iyuldan 1622 jıl 12 dekabrge) shekem bolǵan edi.
Ivan Xoxlov esabınan málim bolıwınsha elshilik óz aldına qoyılǵan
maqsetke erisken edi. Elshilik qaytıp ketip atırǵanında Xiywada oǵan
Imomqulixannıń elshisi Adambiy bay sawǵalar menen jetip aladı. Elshilik

Moskva patshası ushın «ikki arǵumoq, shatır úy, pıshaq, taslar menen

bezetilgen qınlar, altı maqpal, toǵız jipek, túye» beriledi. Imomqulixan oǵan
jol ǵárejetleri ushın 400 teńge, ózi ushın bay sawǵalar - er hám júwenlik
artumoq, altın sabaq menen toqılǵan shayı belbaw bergen edi. Ol óz sarayındaǵı 23
orıstı azat etken edi. Elshiliktiń waqıyalar dizimi hám basqa
hújjetlerde eki Orta Aziya xanligi - Xiywa hám Buxara xanlıqlarınıń XVII ásir
birinshi sheregindegi ishki hám xalıq aralıq jaǵdayı tuwrısında eń qımbatlı maǵlıwmatlar keltirilgen.
1717 jıl Florio Beneveni elshiligi. 1717 jıl 17 iyulda Peterburgga Buxara
elshisi Qulibek óz joldasları menen keledi. Ol Buxaraǵa qaytıwında Qulibek menen
birge Florio Beneveni elshiligi jiberiledi. Petr I isenim jarlıqlarına 1718 jıl 9
iyulda qol qoyadı. Elshilik 8 kisiden ibarat bolıp, onı xızmetshiler hám áskeriy
saqshılar gúzetip bardı.
Tiykarı kelip shıǵıwı italyan bolyan F. Beneveni Buxara xanına tapsırıw
ushın patsha jarlıǵı berilgen elshine taǵı bir zárúrli, jasırın hújjet onıń
Buxara daǵı iskerligine tiyisli 7 bántden ibarat jol jorıq yamasa dástúr
tapsırıldı. Bunda eń áhmiyetlisi - shıǵısqa alıp baratug'ın suw hám qurǵaqlıq jolların anıqlaw, orıs
sawdasın qanday etip keńeytiw múmkinligin sorastırıp biliw, xandı Rossiya
menen áskeriy birlespe dúziwge kóndiriw hám oǵan orıs askerleri gvardiyasın usınıs
etiw, altın tuwrısında qaydan, qansha qazıp alınıwın biliwden ibárat edi.
Buxara qurallı kúshleri strukturasın hám de olardıń jaǵdayın da anıqlaw zárúr
edi. Elshi Buxaranıń Iran, Xiywa hám Turkiya menen óz ara baylanısların úyreniwge
da itibar beriwi kerek edi.
F. Beneveni elshiligi Buxarada jámi 3, 5 jıl (1721 6 noyabrde 1725 jıl 8
aprelge shekem) boldı. Elshilik xızmetkerleri bay haqıyqıy material toplap, onı Sankt Peterburgqa ashıq xat hám shifrlanǵan tekst formasında jónetip turdılar.
Florio Benevenidiń «relyatsiyaları»- buxara xonlıǵına tiyisli zárúrli
derek bolıp esaplanadı. XVI ásir - XIX ásirdiń birinshi yarımında Orta Aziya xanlıqlarında quramalı tariyxıy processler keshti. Olardı úyreniw, waqıya-qubılıslarǵa tuwrı hám qalıs baxa beriwde bul dáwirde jaratılǵan derekler jergilikli tariyxshılardıń
dóretpeleri, arxiv hújjetleri, Orta Aziya aymaǵına kelgen elshiler,
sayaxatshılar, áskerler hám basqa adamlardıń eske túsiriwleri zárúrli orın tutadı. Bul
derekler arasında Florio Beneveni relyatsiyaları úlken áhmiyetke iye.
Florio Beneveni 1718 jıl 5 iyulda Pyotr I tárepinen Buxaraǵa jiberiledi.
Oǵan Buxara húkimdarına usınıw ushın patsha jarlıǵı, sonıń menen birge, xan,
onıń anası, wázirleri hám basqalar ushın ulıwma kólemi 3 mıń rublden ibarat
almaxon, túlki moynaları, teriler, mawıtı, shını ıdıslar, qorg'asınnan jasalǵan
ıdıslar, «kurantli, jawınger úlken saat, gúmisten jasalǵan ingliz saatları hám
basqa buyımlardan ibarat sawǵa-sálemler berilgen. Elshine, sonıń menen birge, taǵı

Bir zárúrli jasırın hújjet onıń Buxara daǵı iskerligine tiyisli jeti bántden ibarat

qollanba berilgen edi. Ol jaǵdayda tiykarınan Shıǵısqa júrgizetuǵın suw hám karvon
jolların úyreniw, ol jerlerde orıs sawdasın qanday keńeytiw, Orta Aziya
húkimdarın Rossiya menen áskeriy birlespege kóndiriw, onıń gvardiyasına orıs
soldatların kirgiziwdi usınıs etiw hám qayda qansha altın bar ekenligi haqqında maǵlıwmatlar
toplaw haqqında kórsetpelerr berilgen edi.
Bul wazıypalardı orınlaw elshiniń uzaq múddet xanlıqda bolıwın talap eter
edi. Haqıyqattan da, Florio Beneveni óz moynına júkletilgen wazıypalardı ámelge
asırıw ushın Orta Aziyada bir neshe jıl qalıp ketiwine tuwrı keldi.
Orıs elshisi ózi júrgen jol dawamında gúzetken tariyxıy haqıyqatlıqtı júdá
mayda maǵlıwmatlarına shekem tolıq relyatsiya formasında Sankt-Peterburgga sırtqı isler kollegiyasına jónetip turǵan. Buxara xanlıǵında bolǵan waqıtı dawamında ol
«Buxarada bolǵan elshi Florio Benevenidiń qısqa jurnalı»n jazıp baradı. Ol jaǵdayda
Orta Aziya xanlıqlarınıń ishki turmısı, siyasiy gúres, atap aytqanda, Buxara hám Xiywa
xanlarınıń óz ara kelispewshilikleri, aymaqdaǵı xalıq aralıq baylanıslar, xanlardıń
shaxsı hám olardıń xarakteristikası, xan hámeldarı hám olardıń etikalıq páziyletleri, Buxarada
qanday tovarlar islep shıǵarılıwı hám olardı satıw ushın qayerlarga aparıw
haqqında sıpatlama beriwge háreket etken.
Ol óz xabarları - «Relyatsiyalar»ini Rossiyaǵa túrli shaxslar arqalı
jónetip turadı. Olar ishinde ataqlı grek dilmashı Ivan Dementev, bashqır
mullası Maksyut Yunusov, italyan kamerdineri Nikolay Miner bar edi. Bul shaxslar
sawdagerler formasında uzaq hám mashaqatlı joldı basıp, úsh aydan altı ayǵa shekem bolǵan waqıt dawamında Rossiyaǵa jetip alǵanlar. Atap aytqanda, Nikolay Miner 1723 jıldıń aprelinde jazılǵan xatd8 1724 jıl aprelinde ǵana Moskvaǵa jetkezip alıp keledi.
Florio Beneveni 1723 jıldıń martında Sırtqı isler kollegiyasınan Buxarada
joybarlastırılǵan islerdi atqarlıǵi sebepli Rossiyaǵa qaytıw ushın ruxsat soraydı.
Rossiyadan oǵan ruxsat demde jiberiledi. Biraq elshi ruxsatnamalar aytılǵan
bul xatdı tek ǵana 1725 jılı aladı. Elshi arqalı Orıs patshasına jazba jarlıq
bergen Buxara xani onıń ketiwine awızeki tárizde razılıq beredi. Biraq
elshiniń mámleketten shıǵıp ketiwi ushın jazba ruxsatnama, qorıqshılar
berilmaydi. Elshi 1725 jıl 16 fevralında Iran arqalı Rossiyaǵa qaytıwǵa qarar
etedi. Biraq jolda onıń artınan jetip kelgen turkmenlerdiń shabıwılshılıǵı
sebepli taǵı Buxaraǵa qaytıwǵa májbúr boladı. Sol jıldıń aprel ayında ol
Rossiyaǵa Xiywa arqalı qaytıwǵa qarar etedi. 1725 jıldıń avgustında ol Xivadan
Rossiyaǵa qaray jolǵa túsedi. Buxara hám Xiywa xanları Orıs patshasına ulıwma
esapta 7461 rubl bolǵan óz sawǵaların jónetediler.
Florio Beneveni Buxaraǵa kelgeninde, Buxara xanlıg'ının' siyasiy ómirin
belgileytuǵın tiykarǵı ayrıqshalıqlar oraylıq hákimiyattıń ku'shsizleniwii, joqarı

Húkimdardıń ámirler hám hámeldarlar menen ulıwma til taba bilmewi, túrli urıwlar

bekleri aktivliginiń kusheytiwi hám óz ara urıslar, Xiywa nókerleriniń Buxara
xanlıǵına qaraqshılıq júriwleriniń tez-tez ámelge asırıp turılıwı menen de
xarakterlenedi. Mámlekettiń ishki turmısı hám sırtqı jaǵdayına tán bul ayrıqshalıqlar,
ásirese, Ubaydullaxan (1702 - 1711) dáwirinde o'zinin' joqarı noqatına shıqtı.
Orıs elshisi Buxara xanlıǵında bolǵan waqtında mámleket degi siyasiy hám
sociallıq-ekonomikalıq turmısda krizis gúzetilip atır edi. Bul dáwir-de mámleketti
basqargan Abulfayzxan (1711 - 1747) húkimranlıǵın tariyxshı Abdurahman Tóle
tómendegishe tariypleydi: «Qısqa etip aytqanda, hu'kimdarlardın'... húkimranlıq
jıllarında hámme táreplerde kóterilis hám basqaqdaqlıqlar kelip shıǵıp, ózbeklar bir-birleri menen dushpan edi». Bul húkimdardı orıs elshisi «jas, oysız hám háreketleri
turaqlı bolmaǵan» bir shaxs retinde tariypleydi. 1 Abulfayzxan dáwirinde óziniń
joqarı noqatına shıqqan krizistı Florio Beneve-ni de eskertip, Tashkent,
Xojend, Balx, Badaxshan, Hisar hám basqa wálayatlar paytaxtları menen derlik
ǵárezsiz múlkke aylanǵanın kórsetip ótken edi.
Siyasiy turmısda júzege kelgen bunday jaǵday sociallıq-ekonomikalıq turmıstıń
da izden shıǵıwı hám tegis emes rawajlanıwına alıp kelgen. Bul haqıyqatlıqtı Florio
Beneveni da belgilep ótken. Onıń 1722 jılǵı maǵlıwmatına kóre, siyasiy
kúshlerdiń keriligi ayırım húkimran sheńber wákilleriniń mámleketten
ketiwine hám sırtdan turıp onıń sociallıq-ekonomikalıq turmısına saldamlı ziyan
jetkiziwine alıp kelgen. Bunday shaxslardan biri sahraǵa ketiwge májbúr bolǵan
«Kór-atalıq» bolıp, ol sahrada «ózbeklerdiń basqa partizan otryadlari menen
doslasıp, pútkil átirapta (Buxaranıń ) ózine shekem úlken talawshılıqlardı ámelge
asırdı». Elshiniń atap ótiwinshe, atı atap ótilgen bul shaxs «hesh bir
awıldı pútkilliginshe qaldırmadı, hámme zattı talap alıp ketti. Bunnan
tısqarı, qala azıq-túlik hám basqa rezervlerden sonday juda boladı,
ápiwayı xalıq óz balaların satıwǵa hám sol jol menen kún kóriwge májbúr boldı,
ayırımlar bolsa ashlıqtan óldiler».
Siyasiy tınıshsızlıq hám ekonomikalıq krizisler dáwirinde qala hám awıl jáámátinen
túrli salıqlar retinde túsetuǵın dáramat esabına jasawshı joqarı siyasiy topar wákilleri
nashar jaǵdayǵa túsip qalǵanlar. Bunı Florio Benevenidiń tómendegi sózlarinen
de baqlaw múmkin: «Xannıń ózi túyeleri, atları hám qaramalınıń yarımınan
kóbin joǵaltdı hám azıq-túlik hám ot-jemge mútajlik sezip, olardı da aqshaǵa satıp
alıwǵa májbúr boldı»,- dep aytıp ótedi orıs elshisi.
Orıs elshisi Buxara xanlıǵın Rossiyaǵa áskeriy birlespeshi bola almaslıǵın
da óz xabarlarında tiykarlap bergen. Ol Buxara xanlıǵına kelgen waqtında xanlıqda
«hesh qanday úzliksiz ármiya» joqlıǵı sonıń menen birge, bul mámlekette ılaydan
qurılǵan ayırım qorǵanlardan tısqarı áskeriy qorǵanlar joqlıǵın da aytıp
ótedi. Ol mámilede bolǵan qurallar haqqında pikir júrgizip, bul jerde artilleriya
joqlıǵı, áskerler tiykarınan pilteli mıltıqlarǵa iye ekenligi haqqında gúwálıq beredi.
«Olardıń quralları tatarlardiki kibi, ayırımlarında ot aldırılatuǵın pilteli qural bar,
boshqalarında bolsa tek ǵana nayza hám oq jay bar», - deb qayd etadi Beneveni.
Florio Benevenidiń Buxara topları haqqındaǵı maǵlıwmatı ayrıqsha dıqqatqa
sazawardir. Onıń jazıwınsha, Buxara xanlıǵında 14 top bolıp, olar shaybaniy
hukmdor Abdullaxannan ashtarxaniy húkimdarlarına miyras ta'rizinde o'tken. Rus
elshisi bu toplar Abdullaxanga mangollardan ótken degen natuwrı pikirdi
bildiredi. Negizinde, bul toplar ha'm oq atar qurallar Buxara xanlıǵınıń ózinde
Abdullaxan dáwirinde tayarlangan edi. Bul jerde zambaraklar, manjanıqlar hám
to‗fanglar (miltiqlar) ham islep shıg'arılg'an. Olardı soqqan hám islete bilgen
ustalar ju'da' qa'dirlengen. Sonday insanlardan biri, Hofiz Tanish Buxoriydiń
ko'rsetiliwinshe, «O'ner ustası Ustod Ruhiy» bolıp, u qorǵanların qolǵa kiritiwde
keń qollanılǵan neftli tastı tayarlawshı «qazanlar» qurıp, bul elementdi
tayarlaw hám atıw ishine basshılıq qılǵan. Buni 1697 jılı Buxarada bolǵan F.
Skibinniń bul jerde «mayda oq atar qural kóp. Porox va qorǵashındı ózleri
tayarlaydılar, bir sarjinli jangovar toplar bolsa elliwdi quraydı» degen so'zleri ham
tastıyıqlaydı. Florio Beneveni, Sonday-aq, Buxara ármiyasındaǵı bar toplar
(zambaraklar) tuyalarda bir jerden ekinshisine alıp júriwi hám túyeler ústinen
turıp olardan móljelge alınıwı haqqında ham xabar berip ótken.
Buxarada oq atar qurallar sog'ıw ushın shiyki zat jeterli edi. Buni Florio
Beneveni ham ayrıqsha aytıp o'tedi. Onın' jazıwınsha, bul jerde porox ko'p
bolıp, onı islep shıg'arıwg'a ketetug'ın selitra ha'm qorg'asın xanlıqda ko'p edi. Orıs elshisi Orta Aziya xanlıqları, Atap aytqanda, Buxara xanlıg'ının' a'skeriy
ku'shlerin ham gu'zetip, o'z pikirlerin sırtqı isler kollegiyasına jo'netgen. Ol
jasırın ta'rizde o'z gu'zetiwlerin alıp barg'anı sebepli bul tuwrısındag'ı elshinin' pikirleri
ayrim jag'daylarda bir jaqlamalıg'ı mennen ajralıp turadı. Onın' jazıwınsha, Buxarada
O'zbeklar 32 urıwdan quralg'an bolıp, olar xanlıqda 90 mın'
askerden iba'rat a'rmiya jıynap bere alg'an ha'm olar tek g'ana atlıq a'skerlerden iba'rat
bolg'an.

Negizinde, bul haqıyqatqa bir az tuwrı kelmeytug'ın pikirdir. Florio Beneveni bul orında atlıq

a'skerlerden iba'rat gvardiyanı na'zerde tutqan bolıwı kerek. Sebebi, xanlıq a'rmiyası
muntazam va N. Xanikov sol waqıtları birinshi bolıp, Buxara xanlıg'ında jerge iye bolg'an jeke mu'likshilik tuwrısında mag'lıwmat berip, jer iyeligi tu'rlerin sa'wlelendiredi.

Shıg'armada Buxara xanlıg'ında bolg'an lawazımlar, ataqlar tuwrısında ham ko'p

mag'lıwmatlar keltirilgen. Bulardan tısqarı, avtor Buxara xanlıg'ının' ma'mleket du'zilisin ju'da' jaqsı su'wretleydi. Solay etip, N. Xanikovdın' shıg'arması XIX

a'sirdin' ekinshi shereginde, Buxara xanlıg'ının' tariyxı, ekonomikası, siyasiy du'zilisi,

sonday aq, geografik ornı, xalqın u'yreniwde birinshi da'rejeli dereklerdendir.

XIX a'sirdin' 30-40 jıllarında ingliz burjuaziyası ma'mleketdin' ishki ha'm sırtqı

siyasatında belgili rolge iye boldı, jan'a koloniya bazarların ha'm shiyki zat

dereklerdi qolg'a kiritiwge, hamda ku'shsiz, arqada qalg'an ma'mleketlerdi basıp

alıwg'a, ol jerdegi xalıqlardı qul qılıp olardın' bul jerlerine koloniyaları XIX

a'sirdin' birinshi ha'm ekinshi shereklerinde Hindistandag'ı ele basıp alınbag'an

g''a'rezsiz ma'mleketlerdi basıp alıw menen basqa qon'sı ma'mleketlerge o'z ta'sirin

o'tkizishge u'lken itibar berdiler. Sonday aq, a'skeriy, siyasiy qoparıwshılıq,

maqsetleri menen Orta Aziyag'a o'z elshi missiyaların jiberip, qon'sı

ma'mleketlerdin' ishki ha'm sırtqı islerine aralasadılar.

Inglizler Awg'anıstandı basıp alıwg'a itibar berdiler. Olar Orta Aziyag'a o'z

agressiv niyetlerin a'melge asırıw ushın Awg'anstandı qolay plasdarm dep

esapladılar. Orta Aziya menen mın' jıllardan beri tikkeley qon'sıshılıq baylanısları

bolg'an Rossiyanın' jaqınlasıw xarakterleri tojovuzlar Angliyanın' g'a'zebin

keltirdi.

Ingliz kolonizatorları Awg'anstan, Buxara, Xiywa ha'm Qoqang'a

Britaniyanın' bolajaq koloniyası ha'm sonday aq, Rossiyag'a hu'jim qılıwda qolay

plasdarm dep qaradılar.

XIX a'sirdin' 30-jıllar aqırı 40 jıllardın' basında Orta Aziyag'a Stert,

polkovnik Stoddart, Artur, Konolli, Abbat, Shekspir ha'm basqa bir qansha ingliz

agentleri jiberiledi. Bul shaxslardın' tiykarg'ı wazıypaları Orta Aziya xanlıqların

Angliya ta'sirine tartıw, Orta Aziya va og'an shegaralas bolg'an jerlerde

razvedka ishlarini olib borish, ingliz agenturasi uchun ma‘lumotlar to‗plash,

Rossiyaga qarsı u'git ha'm na'siyat etiw islerin alıp barıw, Rossiyag'a qarsı koloniya du'ziw ha'm Orta Aziyanı Rossiyag'a qarsı gu'resiwde tayanısh noqatına aylandırıwdan iba'rat edi. Xanlıqlarda turaqlı a'rmiya joq edi. Turaqsız, a'rmiya urıs

ha'reketleri ha'wij alg'an da'wirlerde g'ana toplang'an, ma'mleketde tınıshlıq hu'kimranlıq qılg'an waqıtda bolsa, bul a'rmiyanı qurag'an xalıq wa'killeri o'z iskerlikleri diyxanshılıq, o'nermentshilik, sawda ha'm basqalar menen shug'ıllang'anlar.
Buxara xanlının' jeke gvardiyası ham bolıp, Florio Benevenidin'
jazıwınsha, u 350 ta qalmiq va 150 xanzadadan iba'rat bolg'an.
Florio Beneveni Buxara xanlıg'ı sotsiallıq-ekonomikalıq o'mirine tiyisli a'hmiyetli
mag'lıwmatlardı ham jazıp qaldırg'an.

Atap aytqanda,, ol xanlıq qalaları, olardın'

du'zilisine tiyisli bir qatar mag'lıwmatlardı aytıp o'tken. Onın' jazıwınsha, Buxara

Xanlıqda 23 qala bolg'an: Karmana, Vobkend, Nurota, Shaxrısabz,

Samarqand, Tashkent, Tu'rkistan, Qarshı, Hisar, Balx, Andxoy, Kutnam, Chorjoy,
Qorako'l. Usınıń menen birge, ol ayırım aljasıqlarǵa da jol qoyg'an.
Atap aytqanda, sol ásir basında shólkemlesken Qoqan xanlıg'ı quramına kirgen Qoqan, Marg'ılan, Namdjan (Namangan), Indijan (Andijan ) hám Qashgardi Buxara
xanlıg'ına qaraslı qalalar formasında natuwrı aytgan.
Xanlıqtın' paytaxtı Buxara haqqında jazǵan orıs elshisi onıń úlkenligin belgilengenler
etip o'tedi. Sonıń menen birge, qalanıń paxsa hám qam gerbishten qurılǵan diywalǵa iye
ekenligi, diywaldıń 12 dárwazası bar ekenligi hám de qalada 15 mıń shańaraq jasawı,
olardıń háwlijoylari qan gerbishten qurılǵanı, tek ǵana joqarı hu'kimdar sarayı hám
meshitler jayı pisken gerbishten qurılǵanlıǵın aytıp o'tedi.
Orıs elshisiniń Samarqand haqqındaǵı maǵlıwmatları da dıqqatqa iye.
XVI ásirdiń 60 -jıllarına kelip Temuriyler paytaxtı Samarqand mámleket siyasiy,
sociallıq-ekonomikalıq turmısındaǵı jetekshilik rolin Buxaraǵa bergen. Biraq keyingi
ásirlerde de Samarqand mámleket sociallıq-siyasiy turmısında úlken poziciyaǵa iye
bolg'an. Atap aytqanda, ol taxt to'besine kelgen joqarı hu'kimdarlardın' qalada jaylasqan «Ko'k tasqa otırıw» rásmiy dástúri o'tkiziletug'ın oray retindegi
áhmiyetin saqlap qaldı. Mir Muhammad Hofiz Buxariy dúnya húkimranlıǵın
árman etken túrli hu'kimdarlar «Samarqandda... ko'k tasqa otırar edi», dep
jazadı, Ubaydullaxan Ashtarxaniy da «mag'rurona hám bayramlaw tárizinde júrip,
ko'k tasqa otırdı... Buxara hám Samarqand ámirleri hám ruwxaniyleri baxıtlı
hu'kimdardın' taxtqa otırıwı menen o'z qutlıqlawların bildirdiler», dep belgilengenler etedi.
Jergilikli tariyxshılardıń bul maǵlıwmatların Florio Beneveni da tastıyıqlaydı.
Onıń jazıwısha, Buxara xanları Samarqandg'a barıp, ondaǵı go'yaki,
«aspannan túsken» tasqa otırıw dástúrin o'tkizgen son' g'ana joqarı
hu'kimdar poziciyasine eriskenler.
Florio Benevenidin' moynına júkletilgen wazıypalardan biri xanlıqda altın
qaydan hám qansha qazıp alınıwı haqqındaǵı maǵlıwmatlardı anıqlawdan ibarat edi. Ol
bul wazıypaǵa da juwapkershilik penen jantasqan hám arnawlı bir maǵlıwmatlardı
toplawga muwapaa bolg'an. Álbette, bul orında onıń altın haqqındaǵı
maǵlıwmatları azmaz bo'rttirip ko'rsatilgeninde aytıp o'tiw kerek. Elshiniń
1724 jıl aprel ayında jazıwısha, Balx ha'm ol arqalı Badaxshang'a barǵan. Bul jerde ol
jergilikli xalıq tárepinen Buxara buyımları sabaq gezlemeler hám túrli terilerdin' qum
formasındaǵı altın hám quyma altın yaki gúmis formasındaǵı gúmiske almastırıp alınıwınıń guwası
bolg'anlıg'ın aytıp o'tedi. Sonıń menen birge, ol bul jerde orıs tovarları iyne, ayna, qayshı,
shıyshe, yuft terisi, zamsha terisi, ko'k, hawa ren' hám qızıl mawıtı, az muǵdarda ingliz
mawıtıı hám basqalardı ko'rgenin, olar da altın hám gúmiske almastırılg'anın
belgilegen.

Altın kánleri haqqında jazar eken, Florio Beneveni olardıń Balx hám

Badaxshanda bar ekenligi, xalıq olardı A'miwda'rya daǵı qumnan ajıratıp alıwın
aytqan edi. Onıń jazıwısha, sonıń menen birge, altın «Kaskar» (Qashg‗ar), Marg‗ilon,
«Idizan» (Andijan ) hám «Taskent» (Tashkent) de bar edi.
Sonday etip, Pyotr I tárepinen jiberilgen, kelip shıǵıwı italyan bolg'an,
orıs rásmiy diplomatik xızmetinde iskerlik ko'rsetken Florio Beneveni o'zinin' jeti
jıllıq elshiligi dawamında tekǵana Rossiya, bálki Orta Aziya xanlıqları sırtqı
baylanısları rawajlanıwına arnawlı bir úles qostı. Onıń moynına júkletilgen wazıypalardı
ótew etiw boyınsha keshirgen awara -sergizdanlıqları, Buxara xonligiga etken
sayaxatı dawamında ko'rganleri haqqındaǵı maǵlıwmatları bul dáwir siyasiy, social-ekonomikalıq ómirin u'yreniwde zárúrli derek wazıypasın o'teydi. Bul maǵlıwmatlar jergilikli tariyxshılar maǵlıwmatları menen birgelikte XVIII ásirdiń birinshi
sheregindegi Buxara xanlıg'ının' tariyxıy túsin qayta tiklewde zárúrli áhmiyet kásip
etedi.
XIX ásirdiń birinshi shereginde Buxara hám Rossiya munasábetlerine
tiyisli baspa etilgen tariyxıy derekler. XIX ásirdiń birinshi shereginde Buxara hám
Rossiya munasábetlerine tiyisli baspa etilgen dereklerdi u'yreniwde, bul eki mámleket
baylanısları qatnasıwshılarınıń dóretpeleri tiykarǵı orın tutıp, olar ishinde 1820 jılda
A. F. Negri basshılıǵında Rossiyadan Buxaraǵa jiberilgen diplomatik missiya
quramında qatnasqan G. Meyndorf, E. Eversman hám Budrin dóretpeleri ásirese
xarakterli bolıp tabıladı. Bul dóretpelerde XIX ásirdiń birinshi shereginde Buxara hám Rossiya ortasında alıp barılǵan sawda hám diplomatik baylanıslardıń ulıwma jaǵdayın, o'z ara sawdada shiǵarılatuǵın hám alıp kelinetuǵın buyımlardıń túri, kólemi, bahaları hám sawda aylanısında olardıń tutqan ornı hám de diplomatik missiyasi hám
elshiliklerdiń jiberiliw sebepleri, olardıń aldına qoyılg'an tiykarǵı wazıypaları hám
keltirilgen nátiyjelerin anıqlap beretuǵın júdá qımbat bahalı maǵlıwmatlar keltirilgen.
Meyndorfdın' «Orenburgdan Buxaraǵa sayaxatı» atlı shıǵarması Fransuz tilinde
turkolog Amediy Jobert redaktorı astında 1826 jılı Parijda baspa etilip, sol jıldıń
o'zinde aq nemis tilindegi awdarması K. Xerm hám V. Sheyder redakciyası menen basıp shıǵılǵan.
Kitap úsh bólimnen iba'rat bolıp, kitaptıń eń ájayıp hám qımbatlı bólegi
úshinshi bólimi bolıp, ol jaǵdayda Buxara xanlıg'ının' geografiyalıq ornı, sociallıq-ekonomikalıq hám mámleket dúzilisi sistematik túrde bayanlang'an. Miynettiń bul bóleginde Buxara xanlıg'ının' ekonomikası, etnografıyasına, tariyxına hám de sırtqı mámleketler atap aytqanda Rossiya menen alıp barǵan sawda hám diplomatik baylanıslarına bag'ıshlangan arnawlı qımbatlı bo'lim bolıp, olarda Buxaranıń xalqı, ka'sipleri, awıl xojalıg'ı, suwg'arıw sisteması, ónermentlerdiń, ásirese hayal-qızlardıń jaǵdayına tiyisli júdá ko'p qımbat bahalı maǵlıwmatlar keltiriledi.
G. Meyndorfdın' shıǵarması, tiykarınan avtordın' jeke oy-pikiri, kisilerden
esitken hám sorap bilgen maǵlıwmatları tiykarında jazılıp, kitapda keltirilgen.

Ko'pden-ko'p túsindirmeler hám dáliller G. Meyndorfdın' Orta Aziya jergilikli tariyxıy

dóretpelerinen hám de Orta Aziyaǵa o'zinen aldın kelgen Evropalıq
sayaxatshılardın' jazıp qaldırǵan yadnamalarınan keń paydalanǵanligin
ko'rsetedi.
Buxara hám Rossiya munasábetleri tariyxın bayanlawda avtor A. Jenkinson
(1558 y.), Bekovich Cherkasskiy (1714-1718 jıllar.), F. Beneveni (1720 -1725 jıllar.)
elshileri tuwrısında jazılǵan ádebiyatlar hám de Orta Aziya geografiyasına tiyisli
maǵlıwmatlardı o'z ishine aladı. Meyndorf bul shıǵarmanı jazıwdan aldın 1819 jılda
Xiywa Xanlıg'ına jiberilgen orıs elshileri N. Muravyov, R. Danibek, E. Eversman
dóretpelerinen hátte Ulug'bek, Abulg'azi dóretpelerinen paydalanılǵan.
G. Meyndorf o'z dóretpelerinde Buxara hám Rossiya munasábetleri ústinde
toqtalıp, olardıń tariyxına tiyisli júdá qızıqlı materiallar keltiredi. Olar arasında áyyemgi Arqa Evropadan shıǵıs mámleketleri: Indiya, Qıtayǵa o'tken tranzit sawda
jolı Buxara arqalı o'tip, bul sawda Buxaranıń dáldalshılıq rolin ko'rsetiwshi
maǵlıwmatlar bar. Avtor Buxaranıń arqa evropa mámleketleri menen bolg'an sawda
baylanısları eramızǵa shekem bolg'an III ásirlerden baslap, samaniyler dáwirine kelip (X)
ásirese rawajlanǵanlıǵı, Shıng'ızxan dáwirinde buzılıp, Temur tárepinen taǵı qayta
tiklenligi tuwrısında jazadı.
Shıǵarmada orta ásirlerde Buxara hám Rossiya munasábetleriniń Sibir hám
Astraxan arqalı alıp barılıwı hám orıs patshaları Temuriylar menen sawda
munasábetleri alıp barǵanlıqları tuwrısında júdá ko'p qızıqlı materiallar berilgen.
Avtordın' jazıwınsha, Buxara sawdagerleri XVIII a'sirge shekem Tara, Torchesk hám Tobol
qalalarına barıp, o'z gezlemelerin Sibir moynalarına hám temirge basma-bas almasıw qılatuǵın ediler.
Meyndorf o'z shıǵarmasında XIX ásirdiń basında Buxara sawdagerleri ushın
Rossiyada jaratıp berilgen jeńillikler hám yarmarkalarda buxaralıqlardıń alıp
barǵan sawda operaciyaları tuwrısında ko'pden-ko'p ájayıp maǵlıwmatlar keltiredi.
Onıń jazıwınsha : Buxara sawdagerleri Rossiyanıń Orta Aziya menen
shegara qatar qalalarında 1807 jıldan baslap bolsa Nijgorod, Ibriy yarmarkalarında
sawda etiw jeńillikine iye edi.
Meyndorfdın' pikrine qaraǵanda : Buxara sawdagerleri ushın Rossiyanın' ishki
bazarlarında ashıq sawda etiwine ruxsat etiliwi birinshiden shegara qalalarındaǵı
usaqlap satıw sawdanıń bir qansha qısqarıp ketiwine alıp kelgen bolsa, ekinshiden
buxaralıqlardı orıs buyımlarınıń haqıyqıy baxası menen tanıstırıp, orıs
sawdagerleriniń buxaralıqlar menen bolg'an sawdadan alatuǵın paydalarınan
ádewir ju'da' etken edi.
Shıǵarmada keltirilgen faktik maǵlıwmatlar Buxaradan Rossiyaǵa shiǵarılatuǵın
buyımlardıń tiykarın paxta, jiyirilgen sabaq, jergilikli sabaqlar, boz, kashimir shoi
oramalları, qurǵaqlay miyweler, qorako'l hám materiallıq buyımlar shólkemlestiriwin ko'rsetip berdi. Mısalı : Bul dizim boyınsha 1819 jılda Buxaradan Orenburg arqalı
Rossiyaǵa 16 mıń 813 pud paxta, 18 mıń 928 pud yigirilgan sabaq, 20 mıń 410
top sabaq-gezleme, yaǵnıy bo'z, 151 mıń 600 top, hár tobı 24 metrden reńli
gezleme hám basqalar shıǵarılǵan edi.
Meyndorf Buxara menen Rossiya sawda munosobatlariga baha berip, bul
sawdanıń XIX ásirdiń birinshi shereginde oǵırı rawajlanǵanlıǵı hám uzaq waqıt
mine sol dawam etiwi múmkinligi tuwrısında jazadı. Avtordın' pikrine qarag'anda, bul eki
mámlekettiń sawda baylanısları bir tárepinen Rossiyanıń qubla aymaqlarında,
paxtashılıq hám jipekshilik rawajlanıwına shekem ekinshiden Buxara xanlıg'ında sanaat,
ásirese mıstı islep shıǵarıw hám toqımashılıq rawajlanıwına shekem mine sonday
dawam eter edi.
Haqıyqatlıqtan da, G. Meyndorfdın' Buxara-Rossiya munasábetleri
tuwrısında bergen mine sol pikiri tuwrı bolıp, sanaat rawajlanıp, paxta
hám jipek sıyaqlı shiyki onimge mútáj bolg'an Rossiya da o'zinde metal hám sanaat
buyımları óndiriske iye bolmag'an hám olarǵa mútáj bolg'an Buxara xanlıg'ı
da bul sawdadan mápdar ekenliginen dárek beredi.
XIX ásirdiń 30 -40 jıllarında buxara xanlıg'ı menen Rossiya ortasındag'ı
mu'nasábetler, ásirese diplomatik baylanıslardıń ayırım jaǵdayları ústinde toqtalar
ekenbiz, tap sol waqıtlarda Orta Aziya bazarlarına ingliz sanaat buyımlarınıń
kirip keliwi jáne bul jerde ingliz básekishilerinin' alıp barǵan qoparıwshılıq
jumısları sıyaqlı mısallardıń ulıwma jaǵdayın anıqlap alıwına tuwrı keledi.
Sebebi, XIX ásirdiń 30 -jıllarına kelip Rossiya Orta Aziya bazarlarında
kapitalıstik tárepten júdá rawajlanǵan mámleket Angliya menen soqlıg'ısqan edi. Mine
sol sebepli de xalıq aralıq kóleminde payda bolg'an bul jaǵdayda Rossiyanıń
Orta Aziyaǵa salıstırǵanda alıp baratırǵan siyasatına sonıń menen birge, Buxara menen
bolg'an mu'na'sibetlerge úlken tásir ko'rsetken edi.
XIX ásirdiń 30 jıllarında ingliz siyasatshıları hám diplomatlari Orta Aziya
hám de oǵan qon'sı bolg'an mámleketlerdi basıp alıw ushın tayarlıq ko'riw
menen bir waqıtta, go'yaki Rossiya Indiyaǵa qarsı júris ushın zor berip
tayarlıq ko'rsetip atırg'an eken, dep dúnyaǵa dawısların anıq qoyıp
baqirar edi. Usınıń menen birge, olar Rossiya basıp kiyatırǵanı ushın Angliya tek
«o'zinin' Indiyanı» qorǵaw maxsetinde, dep tastıyıq etiwge zor berip urınadılar.
Rasında bolsa bunıń menen olar o'zlerinin' Orta Aziyanı basıp alıw ushın qılıp atırǵan
agressiv háreketlerin giznewshi bolg'an edi.
Inglizler Orta Aziyada, Atap aytqanda, Buxara xanlıg'ında o'z húkimranlıǵın
ornatıw ushın, hámmeden aldın, bir tárepinen bul aymaqlar menen ekonomikalıq
baylanıslar baylanıstırıp, Orta Aziya bazarların Angliya tásirine alıw, ekinshiden
diplomatik munasábetler menen sıg'ıp, onda o'z húkimranlıǵın ornatıwdı ko'zde
tutqan edi.

Sawdagerlerdiń bergen ayırım maǵlıwmatlarına qaraǵanda, Angliyanıń

sanaat buyımları Orta Aziya bazarlarında birinshi ret 1820 jıllarda payda bolg'an
edi.
Ingliz buyımlarınıń Orta Aziya bazarlarına kirip keliwi menen Rossiyada
payda bolg'an tınıshsızlıq Tómen-Indiya kompaniyasınıń leytenanti A. Bernsdin'
1821-1833 jıllarda Buxaraǵa etken «sayaxatınan» keyin kúsheyedi. Sebebi, A.
Bernsdin' aldına qoyılg'an wazıypalarınan biri Hind dáryası boylap Orta Aziyaǵa
Indiyadan jańa sawda jolın ashıw jáne bul dárya arqalı buyımlar aparıw
ushın Hind hákimi menen shártnama dúziwden ibarat edi.
Gúmansız, inglizlerdin' Orta Aziyaǵa kirip keliwi ushın bul jańa joldın'
júzege keliwi xanlıqdag'ı orıs sawda mu'nasábetlerine tikkeley qáwip tuwdırar edi.
Sonday etip, XIX ásirdiń 30 -jıllarından baslap, Orta Aziyaǵa ingliz-orıs sawda
básekii payda boldı.
Berns o'zin arman sawdageri dep tanıtdı. Qolında hind hám awg'an
sawdagerleriniń usınısnamaları bolg'an Berns Qusbegi menen baylanıs ornata aldı.
Ol Qusbegi menen alıp barǵan sáwbetlerinde Angliya menen Buxara ortasındag'ı sawda rawajlanıwı ma'seleleri boyınsha talqılalar alıp barg'an.. Berns atap ótiwinshe, qusbegi onıń
taǵı elshi bolıp keliwi múmkinligine unamlı qarag'an hám áskeriy kúsh tuwrısında
sorap úyrenip alǵan. Berns qaytıp atqanında aymaqtıń topografiyasın, onıń tábiyiy
sharayatı, azıq-túlik hám de ot-jem rezervleri, dárya sayız jıraları hám
taǵı basqalardı u'yrenip aldı.
Tiykarınan, XIX ásirdiń 20 jıllarında Orta Aziyaǵa jiberilgen ingliz missiyaları
tiykarınan, Angliya burjuaziyasi tárepinen jiberilip, 30 jıllarǵa kelip burjuaziya
Britaniya húkimetin o'zi tikkeley basshılıq ete baslaydı. Bul waqıya inglizlerdin'
agressiv jobaların ámelge asırıw Orta Aziyaǵa saldamlı ta'rizde kirip keliwinen
bildirgi berer edi.
Bunıń tiykarǵı sebebi 1825 jılda Angliyada baslanǵan krizis bolıp, ol pútkil
Angliya sanaatınıń derlik ko'p g'ana bólegin o'z ishine alǵan edi. Aqıbette
mámlekettiń pútkil ekonomikası úlken zálel qurǵan edi. Bul awır jaǵdaydan qutılıw
ushın ingliz húkimeti XIX ásirdiń 30 -jıllarında pútkil Orta Shıǵıs hám de Orta
Aziya boylap keń sawda hám diplomatik júris etiwdi baslaydı.
Sonday júrisdiń zárúrli etaplarınn biri 1831-1833 jıllarda
Indiyadan ingliz-hind áskeriy hám siyasiy razvedkasının' agent A. Berns Qobulg'a
hám Buxaraǵa jiberiliwinen baslanadı.
A. Berns o'z aldına qoyılg'an wazıypalardı tabıslı orınlaw ushın
hár túrlı wádeler, hám de waqıtı kelip «ashıqlıq» penen altın tarqatıw sıyaqlı
jollardı qollaydı. Ol Buxarada xanlıqtı ingliz hákimligine boysındırıw ushın
kerek bolg'an hár túrlı ekonomikalıq, siyasiy hám áskeriy maǵlıwmatlardı toplaydı.
Buxarada ol Orta Aziya sawdası tuwrısında, sawda jolları hám orayları, shiǵarılatuǵın hám alıp kelinetuǵın tiykarǵı sawda buyımları, ásirese onı Orta Aziyaǵa
Rossiyadan keltiriletuǵın sanaat buyımları qızıqtırar edi. Hátte Buxara bazarlarına
alıp kelingen orıs sayaxatshıları sawda buyımlarınıń dizimin de alǵan edi.
Keyin A. Berns Turkmenistan hám Iran arqalı Indiyaǵa qaytıp kelip,
general gubernator Uilyam Bentinkag'a o'z saparı tuwrısında tolıq esabatın
usınıs etdi.
Sonday etip, A. Berns Buxarada, ulıwma Orta Aziyada júdá tereń
razvedka alıp bardı hám inglizlerdin' Orta Aziyanıń eń ishkeri aymaqlarına basıp
kiriw hám Orta Aziya xalıqların qul etiw jobaların ámelge asırıw ushın júdá
kerekli maǵlıwmatlar menen Britaniya húkimetin xabardar etedi.
«Tariyxı Tu'rkistan» shıǵarmasınıń avtori Mulla Alım Majdum xojanın' bergen
maǵlıwmatlarına qaraǵanda, 1834 jılda Iran arqalı Buxaraǵa Abdulsamad Tabriziy
atlı bir kisi jiberiledi. Abdulsamad birinshi ret Iranda ingliz agenturasi
tárepinen jallanıp, Indiyada arnawlı áskeriy hám siyasiy tıńshılıq mektepti
oqıp pitkergen hám Awg'anıstan arqalı Buxaraǵa jiberilgen edi. Bul ingliz
razvedkachisining iskerligin ingliz agressorlari Orta Aziyada alıp barılǵan
qoparıwshılıq jumıslarınıń qa'nsheli tereń hám o'tkir ekenligin ko'rsetedi.
Abdusamad Buxaraǵa kelgennen keyin, ingliz agenturasi tárepinen tapsırılǵan
wazıypalardı orınlawǵa kirdiler. Tez arada ol Buxara amiri Nasrullonın' isenimin
qazanıp, Buxarada Evropa tártibinde úzliksiz a'rmiya dúziwge eristi. Ol
úzliksiz a'rmiya ushın hátte eki júzge jaqın Iran tutqınların da satıp alǵan
edi.
Abdusamad ingliz úlgisindegi toplar qoyıw ushın arnawlı kárxanalar
quraydı. Bul kárxanalarda toplardan tısqarı hár túrlı qurallar hám áskeriy
aravalar tayarlattiradi. Ol jeke o'zi a'skerbasılıq qılıw ushın atlıq a'sker hám
topshılar otryadın sho'lkemlestiredi.
Abdullasamad az-azdan ámir Nasrullo aldında sonshalıq abıroyg'a iye
boladı, hátte 1842 jılda Buxarada bolg'an N. Xanikov, birden-bir ol xanlıqda
tásirge iye bolg'an kisi dep jazǵan edi. Sol waqıtlarda ámir oǵan járdemshilik
wazıypasın beredi. Ol Buxara xanlıg'ın pútkil áskeriy a'rmiyası ústinen
a'skerbasılıqtı o'z qolına alıp, Buxara a'mirinin' júrislerinde qatnasa
baslaydı. Onıń toplari hám jańa tártipdegi otryadları quralı menen Xojend,
Orato'be qalaları, Sham hám ma'hram qorǵanları basıp alınadı.
Biraq, oradan ko'p waqıt o'tpesten Buxarada Abdusamadtın' haqıyqıy
túri ashılıp qaladı. Sebebi ol bul waqıtlarda Buxaraǵa kelgen ingliz agentleri
menen jaqın baylanısda bolıp, ingliz agenturası paydasına jumıs aparıp atır edi. Ol
keyin Buxara a'miri tárepinen zindang'a taslanadı hám keyinirek asıp o'ldiriledi.
1841 jılda Rossiyadan Buxarag'a jiberilgen diplomatik missiyanın' bergen
ilimiy nátiyjelerinen biri N. Xanikovdın' «Opisanie Buxarskogo xanstva» atlı

Shıǵarması bolıp, ol XIX ásirdiń ekinshi sheregi dawamında bul eki mámlekettiń o'z ara

munasábetleriniń ayırım táreplerin u'yreniwde bizdi qımbatbaxa, ilimiy
áhmiyetke iye bolg'an maǵlıwmatlar menen támiyin etedi.
N. Xanikov shıǵarması 1843 jılda Peterburgda baspa etilip, tiykarınan avtordın'
Buxarada alıp barǵan jeke gu'zetiwleri hám kisilerden esitken maǵlıwmatları
tiykarında jazılǵan. Bunnan tısqarı, avtor o'zinen aldın Buxara xanlıg'ında bolg'an
sayaxatshılardın' Buxara tuwrısında jazıp qaldırǵan yadnamalarınan da
paydalanǵan.
Dóretpe 8 baptan ibarat bolıp, onıń aqırında Buxara xanlıg'ının' kartası,
Buxara hám Samarqand qalalarınıń planı berilgen. Ádebiyatlarda ko'rsetiliwine
qaramastan, bul karta hám jobalar orıs diplomatik missiyasının' quramında qatnasqan
poliograf Yakovlev tárepinen toplang'an materialları tiykarında dúzilgen edi.
Xanikovdın' shıǵarması Buxara xanlıg'ın ha'r tárepleme sa'wlelendiriwshi dóretpe
bolıp, ol XIX ásirdiń 30 -40 jıllarına tiyisli Buxara xanlıg'ının' tariyxı, sonıń menen birge
áyne da'wirde Buxara hám Rossiya mu'na'sibetlerin u'yreniwde birinshi dárejeli
derek bolıp tabıladı.
Bul miynettiń aldına qoyg'an tiykarǵı wazıypa, dereklerde Buxara xanliygi menen
Rossiya ortasındag'ımunasábetlerge tiyisli bergen maǵlıwmatlardı anıqlama berb beriw bolg'anı sebepli, N. Xanikovdın' shıǵarması ústinde toqtalg'anda, áwele onıń mine sol
joqarıda ko'rsetilgen máselege tiyisli maǵlıwmatların anıqlama berip, son'ınan Buxara xanlıg'ının' tariyxına tiyisli maǵlıwmatları ústinde azmaz toqtawg'a tuwrı keledi.
Egerde avtor Rossiya hám Buxara sawdasında qatnaydigan karvonsaroylarning
Buxaradan shıǵıwı hám Rossiyadan qaytıwı waqıtların, sawda etiw punktlerin
birme-bir aytıp o'tedi. Usınıń menen birge, shıǵarmada Buxaradan Rossiyaǵa hám
kerisinshe Rossiyadan Buxaraǵa shiǵarılatuǵın tiykarǵı ónimler haqqında
maǵlıwmatlar keltiriledi.
Bulardan tısqarı, N. Xanikov shıǵarmasında Rossiya hám Buxara ortasındag'ı
sawdanıń ulıwma kólemi tuwrısında da maǵlıwmatlar keltiriledi. Onıń bergen
maǵlıwmatlarına ko're, Buxaradan Rossiyaǵa ortasha esap penen jılına 5-6 mıńǵa
jaqın tu'yede alıp barılıp, hár bir tuyege 18-20 pud júk artılar edi. Onıń bergen
maǵlıwmatları boyınsha, Buxaradan ortasha esap penen jılına 3, 5 yamasa 4 mln somlıq sawda buyımları alıp barılǵan.
Avtor Buxarada satılatuǵın buyımlardıń bahasın keltirer eken, orıs shıtları
menen ingliz shıtlarınıń da baxasın beredi. Orıs shıtının' 47-48 arshınlı eki
altınǵa satılsa, ingliz shıtı bolsa, 35-36 arshınlı top 2. 25 hám 3 altınǵa shekem satılar edi.
N. Xanikovdın' shıǵarması tiykarınan Buxara xanlıg'ının' tariyxın u'yreniwde
birinshi dárejeli derek bolıp, ol jaǵdayda mámlekettiń geografiyalıq ornı, territoriyasi,
geografiyası, toglari, dáryası, ıqlımı, xalıqları hám olardıń ka'sipleri,
ma'mleketdin' siyasatı, administrativlik bo'liniwi ha'm ma‘rifati sistematik ravishda ju'da' ko'rkem obrazlıq penen su'wretlengen.

Haqıyqatında ha'm N. Xanikovdın' kitabı o'z waqıtında Buxara xanlıg'ı

tuwrısında ju'da' bay ha'm jan'a mag'lıwmatlar tiykarında rus tilinde jazılg'an shıg'arma bolıp, tap ha'zirgi waqıtlarg'a shekem XIX a'sirdin' birinshi yarımında Buxara xanlıg'ı ha'm onın' ekonomikasın u'yreniwshi tariyxshılar ushın birinshi da'rejeli qollanba ta'rizinde xizmet qılıp keledi.

N. Xanikov sol waqıtlarda birinshi bolıp, Buxara xanlıg'ında jerge bolg'an

jeke menshikshilik tuwrısında maǵlıwmat berip, jer iyeigi túrlerin aytıp o'tedi.

Shıǵarmada Buxara xanlıg'ında bolg'an hámeller, ataqlar tuwrısında da ko'p

maǵlıwmatlar keltirilgen. Bulardan tısqarı, avtor Buxara xanlıg'ının' mámleket

dúzilisin áp-áneydey súwretlep beredi. Sonday etip, N. Xanikovdın' shıǵarması XIX

ásirdiń ekinshi sheregindegi Buxara xanlıg'ının' tariyxı, ekonomikası, siyasiy dúzilisi,

sonıń menen birge geografiyalıq ornı, xalqın u'yreniwde birinshi dárejeli dereklerden bolıp tabıladı.

XIX ásirdiń 30 -40 jıllarında ingliz burjuaziyasi mámlekettiń ishki hám sırtqı

siyasatına zárúrli rolge iye boldı, jańa koloniya bazarların hám shiyki zat

dáreklerin qolga kirgiziwge, hám de hálsiz, orqada qalǵan mámleketlerin basıp

alıwǵa, ondaǵı xalıqlardı qul etip olardıń bul yelariga kolonizatorları XIX

ásirdiń birinshi hám ekinshi shereklerinde Indiya daǵı ele basıp alınbaǵan

ǵárezsiz mámleketliklerdi basıp alıw menen basqa qon'sı mámleketlerge o'z tásirin

o'tkiziwge úlken itibar berdiler. Sonıń menen birge áskeriy, siyasiy qoparıwshılıq

maqsetleri menen Orta Aziyaǵa o'z elshi missiyaların jiberip, qon'sı

mámleketlerdiń ishki hám sırtqı jumıslarına aralasadılar.

Inglizlar Awg'anstandı basıp alıwǵa itibar berdiler. Olar Orta Aziyaǵa o'z

agressiv niyetlerin ámelge asırıw ushın Afgonistonni qolay plasdarm dep

esapladılar. Orta Aziya menen mıń jıllardan berli tikkeley qon'sıshılıq baylanısında

bolg'an Rossiyanıń jaqınlasıw xarakterleri tojovuzlar Angliyanıń ga'zebin

keltirdi.

Ingliz kolonizatorları Afgoniston, Buxara, Xiywa hám Qoqanga

Britaniyanıń bolajaq koloniyası hám sonıń menen birge Rossiyaǵa hújim qılıwda qolay plasdarm dep qaradılar.

XIX ásirdiń 30 -jıllar aqırı 40 jıllardıń basında Orta Aziyaǵa Stert,

polkovnik Stoddart, Artur, Konolli, Abbat, Shekspir hám basqa bir qansha ingliz

agentleri jiberiledi. Bul adamlardıń tiykarǵı wazıypaları Orta Aziya xonliklarini

Angliya tásirine tartıw, Orta Aziya hám oǵan shegara qatar bolg'an jerlerde

razvedka jumısların aparıw, ingliz agenturası ushın maǵlıwmatlar toplaw,

Rossiyaǵa qarsı úgit hám na'siyat etiw, Rossiyaǵa qarsı koloniya dúziw

hám Orta Aziyanı Rossiyaǵa qarsı gúresiwde tayansh noqatqa aylandırıwdan

iba'rat edi

1839 jılı Xirotga Doren Todd jiberiledi. Toddtın' tiykarǵı iskerligi Orta
Aziyada ingliz kolonial hám agressiv siyasatın ámelge asırıwdan iba'rat boldı.
Doren Todd tárepinen 1835 jılı polkovnik Stoddart, 1841 jılı Kanolli
razvedka hám qoparıwshılıq jumısların aparıw ushın Buxara xanlıg'ına
jiberiledi. Biraq bul shaxslar Buxarada tolıq jen'iliske ushraydı.
Ingliz shabıwılshıları Buxarada jen'iliske dus kelgenlerinen son', Xiywa
xanlıg'ın menen Buxara xanlıg'ı ortasındag'ı kelispewshiliklerden hám Petrovskiydin' Xiywag'a júrisi mu'na'sibeti menen Rossiya menen Xiywa xanlıg'ı ortasındag'ı munasábetlerdiń
keskinleskenliginen paydalanıp, Xiywa xanlıg'ına sug'ılıp kiriw maqsetine túsedi.
Olar áwele 1939 jılda Mulla Xusayndı Xiywag'a jiberiledir. Mulla Xusayn qaytıp
kelip son', tez waqıt ishinde, Todd kapitan Abbot basshılıǵında Xiywag'a júris
ushın jańa ekspedisiya quraydı. Bul ekspedisiya 1840 jılı Xiywag'a kelip xan
menen ushrasadı. Olardıń xan menen alıp barǵan ózara kelisiwleri haqqında Ogahiy,
Muhammad Yusuf Bayaniy Xiywa tariyxına tiyisli qoljazba dóretpelerinde maǵlıwmatlar
beriledi.
Xiywa tariyxshısı Ogahiy o'z dóretpelerinde Abbotdın' xan menen alıp barǵan
ózara kelisiwleri ústinde toqtap o'tpese de, onıń shaxlarsha sıyların alıp
kelgenligin hám xan tárepinen qabıl etilgenligin eskertip o'tedi.
Joqarıdaǵı dereklerge salıstırǵanda ingliz tıńshısı Abbotdın' jaramas jumısların
ashıp beriwde hám ingliz istilochilari tek Orta Aziyadaǵana emes, bálki Rossiyanıń
da sonday dushpanı ekenliklerin ko'rsetiwde Xiywa tariyxshısı Muhammad
Yusuf Bayaniydın' «Shejiresi Xorezm shaxı» atlı qoljazba shıǵarmasında bergen
maǵlıwmatı úlken ilimiy áhmiyetke iye.
Sonday etip, Shekspir hám Abbot sıyaqlı o'zinin' niyeti jaman niyetlerin ámelge
asıra almastan, Rossiya arqalı Londonga qaytıp ketedi. 1841 jılda Buxarada
zindang'a taslanǵan Britaniya agenturasının' wákili polkovnik Stoddartni
qutqarıw sıltawı menen Konolli Xiywa xanlıg'ına keledi.
XIX ásirdiń 40 -50 jıllarında ingliz kolonizatorlarınıń Xiywa xanlıg'ındag'ı
basqınshılıq islerin sa'wlelendiriwde derekler kútá úlken materiallıq hám ilimiy
áhmiyetke iye.