Buxarada evreylerdiń diniy dástúrleri hám bayramları Joba Kirisiw

Buxarada evreylerdiń diniy dástúrleri hám bayramları
Joba
Kirisiw
1. Evreyliktiń payda bolıwı hám táliymatı ;
2. Evreyliktegi aǵıslar ;
3. Múqaddes dárekleri;
4. Dástúr hám bayramları ;
Juwmaqlaw
Paydalanilg’an a’debiyatlar


Kirisiw
Buxara evreyleriniń Orta Aziyada qashan payda bolǵanları tartıslı. Birpara ilimpazlardıń (M. Zandning) pikrine qaraǵanda, evreyler Orta Aziyada eramızǵa shekemgi vI asirde payda bolǵanlar. Evreyler ensiklopediyasida Buxara aymaǵı Bibliyadagi Xabar menen, Izraillıqlardıń on aqshıl qızǵılt reń súrgin etilgen orınlardan biri retinde teńlestirilgen (eramızǵa shekemgi 722-jıl ). Arxeologik izertlewlerge kóre, evreyler Orta Aziyaǵa (Marv, Samarqandga) II—Iv/v ásir hám vIII ásirlerde kelgenler. Jazba dereklerge kóre bolsa eramızǵa shekemgi I ásir — I asirde Marvga, vI— vIII ásirlerde Xorezmge kelgenler. vasiliy Bartoldning jazıwısha, X asirde Movarounnahrda evreyler xristianlarga salıstırǵanda kópshilikti shólkemlestirgen. Tudellik sayaxatshı Benjaminning (XII ásir) maǵlıwmatınsha, Samarqand qalasında 30 mıń evrey jasaǵan. Evreylerdiń Buxarada bolıwları tuwrısında dáslepki maǵlıwmat XIII asrga tuwrı keledi.
XII ásirdiń ekinshi yarımında Tudellik Benjamin Samarqanddagi evreyler haqqında xabar beredi, olar Samarqandlıq evreylerdiń kútá úlken jámáátin eskertip ótediler[2].
Buxara evreyleriniń shańaraqqa tiyisli ańızlarına kóre, XIv ásir aqırı — Xv ásir baslarında evrey toqıwshılar Ámir Temur tárepinen Kók shópvor, Sheroz hám Bag'doddan Movarounnahrǵa alıp kelingen. Olar keyinirek jergilikli evrey jámáátleri menen aralasıp ketiwgen. XvI asirde Buxara evreylerdiń bas orayına aynalǵan, bulmanda qalada evreyler máhellesi — „Máhellesi góne“ shólkemlesken. Buxara evreyleri iudaizm dinine ıqtıqat qılıwadı. Barlıq qalalarda, evreyler g'uj bolıp jasaǵan máhellelerde sinagogalar bolǵan.

Evreyliktiń payda bolıwı hám táliymatı.
Evreylik dini eramızdan aldınǵı 2000 jıllardıń aqırlarında Palestinada vujudga kelip, jalǵızxudolik ideyasın targ'ib etken din bolıp tabıladı. Evreylik millet dini bolıp, tek ǵana evrey xalqiga tán. Evreyliktiń kitapiy tiykarları er. av. Iv-III ásirlerde qáliplesti. Bul dinning táliymatına kóre álemlerdi jaratıwshı birden-bir quday Yahve bar. Ol Tavrotni evreylerge beriw menen olar menen ahd dúzgen. Bolǵanday evreyler Yahvening er júzindegi xalıqlardıń «eng eskii» hám keyingi dúnyada berilajak sawǵalardıń eń haqılısı, Muso Yahvening elshisi, Tora (Tavrot) Yahve tárepinen Musoga Tur tog'ida berilgen múqaddes kitap. Yahve álemlerdi jaratıwdı ekshembinde baslap, juma kúni tugatdi, shembi kúni bolsa dem aldı hám evreylerge de sol kúni dem alıstı buyırdı. SHuning ushın evreylik dinine kóre shembi kúni ullı kún esaplanıp, hesh qanday miynetke qol urilmaydi.
Bunnan tısqarı evreylikte messiya - qutqarıwshınıń keliwi haqqındaǵı táliymat da keń orın alǵan. Oǵan kóre oxirzamonda Yahve evreyler arasından bir qutqarıwshın shıǵaradı hám ol tómendegi wazıypalardı atqaradı : 1) dúnyanı qaytaldan, isloh etken halda qurıw ; 2) pútkil evreylerdi Sinion (Quddus qasındaǵı tóbelik) átirapında toplaw ; 3) olardıń barlıq dushpanların jazalaw.
Muso Tur tog'ida Yahve menen ushrashqande oǵan 10 taxtanı túsirdi. Olarda bul dinge sıyınıw tiykarın shólkemlestirgen 10 násiyxat bar edi:
Yahvedan basqanı quday dep uslamaslik;
Pútin, but hám súwretlerge sig'inmaslik;
Biykardan -bıykarǵa Quday atı menen ant ichmaslik;
SHanba kúnin húrmet qılıw jáne onı Quday ushın baǵıshlaw ;
Ata-ananı húrmet qılıw ; Naxaq adam óltirmaslik;
Buzıqshılıq etpeslik; Kelilik etpeslik;
¨lg'on gúwalıq bermaslik; Jaqınlardıń zatlarına kóz olaytirmaslik.