Buxarada evreylerdiń diniy dástúrleri hám bayramları Joba Kirisiw

Juwmaqlaw
Evreyler Orta Aziyada. Ekenin aytıw kerek, evreyler Orta Aziyaǵa áyyemgi zamanlardan kóship kelgenler. Olardıń bul keliwleri haqqında hár qıylı ráwiyatlar bar. Olardıń ishinde ǵalaba tán alinǵanlarınan biri mınada, evreyler bul regionǵa Iran arqalı kirip kelgenler. Bul xalıqtıń Orta Aziyaǵa xijrası kóp ásirler dawamında dawam etdi. Shamalarǵa kóre, olar Assuriya quwǵınları waqtında -er. av. vII-vI ásirlerde Iranǵa kóship kela baslaǵanlar. Hátte e. r. av. vIII ásirlerde birpara evreyler Izraildı tark etip, Egipet, Iran sıyaqlı úlkelikte turar jay tapqanliklari haqqında da xabarlar bar. Parsı mámleketi málim múddet Orta Aziyanı óz húkimleri astında tutıp turǵan hám tap sol dáwirde evreylerdiń kóship keliwi ámelge asqan. Bul pikirdi jergilikli evreylerdiń parsı sóylesimlerinen birinde sóylesiwleri de quwatlaydı. Olardıń turmıs ádetleri, úrp-ádetleri áyyemgi evrey, parsı hám jergilikli -Orta Aziya mádeniyatlarınıń qarıwmasidan ibarat. Tariyxtıń túrli processlerinde bul uchmadaniyatdan geyparalarınıń tásiri kusheytiwi yamasa kerisinshe susayishi baqlanǵan. XvIII ásirdiń baslarında Orta Aziyada júz bergen siyasiy processler sebepli evreyler Iran, Afganistan, Xiva, Qo'qon hám Buxara jámáátlerine bolınıp ketti. Ótken ásirdiń ekinshi yarımında Rossiya tárepinen Orta Aziyanıń málim bir bóleginiń basıp alınıwı taǵı evreylerdiń Turkiston Toliq huqıqlıiyati hám Buxara Amirligi jámáátlerine bolınıp ketiwine alıp keldi. Evreylik millet dini bolǵanlıǵı ushın evreyler qayda bolmaydıin, biri-ekinshisidan qansha uzaq bolmaydıin, oqıytuǵın kitapı -Tavrot, ıqtıqat etetuǵın dini birden-bir bolıp qolaverdi. XvIII asirde Orta Aziya evreyleri tushkunlik dáwirin basdan keshirdiler. 1793 jılı ózi Batıs Afrikadan bolıp, Palestinanıń Sfat qalasında jasawshı Iosif Mamon Batısiy óz qalası evreyler ushın materiallıq járdem toplaw maqsetinde Buxaraǵa keledi. Ol bul erlik evreylerdiń óz dinlerinen uzoqlasha baslaǵanlıqların kórip, sol erda qalıwǵa hám milletdoshlariga diniy tálim beriwge ahd etedi. Evreyler mudami tınısh, kem xalıqlı orınlarda jasawdı ábzal kórgenler. Agarchi Orta Aziyalıq evreylerdi Buxara evreyleri dep atalsa da, olar kóbirek Samarqandda jasaǵanlar.
XvIII ásirdiń ortalarında Kemde-kem ushraytuǵınshoh Samarqandni basıp alǵanında onıń lashkarlari arasında túrkler, lazginlar, afg'onlar, Iraniylar, sonıń menen birge, evreyler bolǵanlar. Olar Samarqandning Shoh-Kash, Patsha -Raga, Novadon, Qoshovuz sıyaqlı gúzarlarında jasap qalǵanlar. Buxara húkimeti Kemde-kem ushraytuǵın -shoh dáwirinde evreylerge salıstırǵanda jumsaq mámilede bolǵan. San tárepten kóbeygen evreylerdiń barlıqları bir jerge jam bolıp jasawdı qálewardi. Biraq, Buxarada da, onıń SHahrisabz, Úlkenqo'rg'on, Karmana sıyaqlı wálayatlarında da evreylerdi musulmanlardan bóleklengen halda bólek jasawǵa májbúr edi. 1843 jıldıń báhárinde jergilikli evreylerge Samarqandning arqa bóleginen 2, 5 gektar jaydı 10000 gúmis teńgege satıw haqqındaǵı shártnama tuzildi. Bul shártnamanı yahudilardan 32 kisi imzoladi, mámleket onıń haqıyqıylıǵın tórt móhir menen tastıyıqladi. SHunday etip, evreyler ózleriniń birinshi máhellelerine iye boldı.

Paydalanilg’an a’debiyatlar

1. 
   Kaganovich A. Druz’ya ponevole: Rossiya i bukharskiye yevrei, 1800—1917. M.: Novoye literaturnoye obozreniye, 2016.
   
2. 
   OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
   
3. 
   Almeev R., Buharskiye yevrei, Buxoro, 1998.