Buxarada evreylerdiń diniy dástúrleri hám bayramları Joba Kirisiw

Evreylik dárekleri.
Evrey dini basqa dinler sıyaqlı óziniń múqaddes jazıwlarına iye. Onıń tiykarlanıp eki deregi bolıp, biri er. av. XIII asirde jasaǵan hám Izrail xalqini Egipetten alıp shıǵıp ketiwge basshılıq etken Muso payǵambarǵa Tur tog'ida berilgen Tora (Tavrot). Bul derek xristianlar ushın da múqaddes esaplanǵanlıǵı ushın ol haqqında xristianlik temasında keńlew toqtalamiz.
Talmud. Talmud (qáddi. yahud. tilinde lameyd - úyreniw) eramızǵa shekemgi Iv ásirlerde payda bolǵan hám jazba Toradan ayrıqsha bolıp esaplanıw, áwladdan -áwladqa awızsha túrde ótip barǵan. SHuning ushın Torani jazba nızam, Talmudni bolsa awızsha nızam dep júrgizilgen. Talmud Mishna hám Gemara kitapları kompleksi bolıp, Mishna ravvinlar tárepinen Tavrotga jazılǵan túsindiriwler, Gemara bolsa Mishnaga jazılǵan túsindiriwlerden ibarat. Talmudning Palestina (O'rshalim) hám vavilon (Bavliy) nusqaları bar. O'rshalim Talmudi eramızdıń III ásirlerdinde Bavliy talmudi eramızdıń v ásirinde tahrir etilgen.
Ol jaǵdayda ilgeri evreyler ushın belgisiz bolǵan ayriqsha esxatologik (yaǵnıy aqıret, qıyamet, marhumlardıń tiriliwi, ol dúnyadaǵı sıylıq hám jaza ) qıyallar óz sawleleniwin tapqan. Talmudda evreyliktiń dástúrleri, úrp-ádetleri anıq aytılǵan bolıp, olar 248 wásiyat hám 365 taqiqni óz ishine aladı. SHuningdek, ol jaǵdayda áyyemgi evreyler arasında dinge sıyınıw, partiya, gruppalar (saduqiylar, farziylar, esseylar) dıń kelip shıǵıwı haqqında tariyxıy maǵlıwmatlar keltirilgen. Ol jaǵdayda aytılǵan diniy nızam -qaǵıydalar, isenimler, kórsetpeler evrey dininiń tiykarın quraydı.
Evrey dástúrleri hám bayramları.
Evreyler ózleriniń Yahvega salıstırǵanda sadıq ekenliklerin tastıyıqlaw ushın bir neshe úrp-ádetlerdi atqarıw etediler. Olar jıllıq hám kúnlik sıyınıwlardan, bayramlardan, dástúrlerden ibarat. Sıyınıw úyde da sinagogada da birdey alıp barıladı. Evreyler sinagogasining arqa tárepinde Toraning nusqaları saqlanatuǵın sandıq hám Ravvin ushın minbar qoyılǵan. Áyeller er adamlardan bólek sıyınıw qılıwadı. Sinagogada sıyınıw qor formasında alıp barıladı.
Jańa tuwǵan ul balalar segizinshi kúni súnnet etiledi. Evreylikte bir neshe tur azıq-túlikler, tiykarlanıp cho'chqa, qoyan, qosayaq tıshqan, túye, pútin tuyaqlılar, óliksexo'r qus sıyaqlı birpara haywan góshini eyish qadaǵan etiledi.
Evreylerdiń jıllıq bayramları ishinde eń itibarlisi Peysax (Pasxa) bayramı bolıp tabıladı. Bul bayram xristianlarning pasxasidan ayrıqsha bolıp esaplanıw, evreylerdiń Egipet degi qullikdan qutılıp shıqqanları munasábeti menen bayramlanadı. Áyyemgi evreylerde Pasxa dep qózishaq góshi hám vinodan ibarat keshki awqatqa aytılǵan. Quday Egipet degi evrey bolmaǵan gódeklerdi qirib taslawǵa qarar etkende olar óz úyleriniń bosaǵaın sol qanı menen bo'yab ózlerin evrey ekenliklerin bildirgenler.
Evreyler pasxa bayramınan keyingi etti kún dawamında duzsız, qamır tırıssız patir - masa eydilar. Masani eyish menen hár bir evrey Muso basshılıǵındaǵı óz áke-babalarınıń shetn qıyınshılıqların sezim etedi. Bul bayram evreylerdiń quyash -ay kalendarınıń Nison ayınıń 14 kúni (aprel ayınıń ortalarına tuwrı keledi) bayramlanadı.
Pasxadan keyingi 50-kúni evreyler Shabuot (Shevuot) bayramın bayramlaydilar. Bul bayram daslep dıyxanshılıq bayramı bolǵan, keyinirek Sinay tog'ida Musoga Quday tárepinen Toraning beriliwin bayramlab ótkeriletuǵın bayramǵa aynalǵan. Ol evreylerdiń kalendarı boyınsha Sivona ayınıń 6 -, 7-kúnleri bayramlanadı.
Kuzda evrey kalendarındaǵı Tishri ayınıń 1-2-kúnleri (sentyabr aqırı, oktyabr basları ) jańa jıl bayramı - Rash-Ashona bayramlanadı. Bul bayram evreyler ushın poklanish bayramı esaplanıp, olar qurbanlıq etilgen qoshqar shoxidan jasalǵan sırnaylardı shaladılar, gúnáleri qalmawı ushın qaltaların awdarıp jaqsılap qoqadilar.
Tishri ayınıń 9 -kúni gúnálerden poklanish bayramı - Yom-Kipur bayramlanadı. Rash-Ashona hám Yom-Kipur bayramları ortasında evreyler ruwza tutadılar. Ruwza kúnleri olar yuvinmaydilar, jeleńoyoq, eski-tuski kiyimlerge o'ranib yuradilar. Sinagogada nadomatlar menen yig'lab toba etediler.
Purim (shek) bayramı evrey bayramlarınıń ishinde eń kewilli esaplanadı. Bul bayram evreylerdiń olardı qirib taslawshı bolǵan Parsı patshahi Homon zulmidan qutilganliklari húrmetine báhárde bayramlanadı. Olardı Homondan óz ámekisi Mordexay qolında tárbiyalanǵan Esfir atlı qızsha qutqargan. SHuning ushın bul kúni evreyler «Homonga náletler bolsın», «Mordexayga Xudoning raxmetleri mayılsin», dep qichqiradilar.
Evreyler Orta Aziyada. Ekenin aytıw kerek, evreyler Orta Aziyaǵa áyyemgi zamanlardan kóship kelgenler. Olardıń bul keliwleri haqqında hár qıylı ráwiyatlar bar. Olardıń ishinde ǵalaba tán alinǵanlarınan biri mınada, evreyler bul regionǵa Iran arqalı kirip kelgenler. Bul xalıqtıń Orta Aziyaǵa xijrası kóp ásirler dawamında dawam etdi. Shamalarǵa kóre, olar Assuriya quwǵınları waqtında - er. av. vII-vI ásirlerde Iranǵa kóship kela baslaǵanlar. Hátte e. r. av. vIII ásirlerde birpara evreyler Izraildı tark etip, Egipet, Iran sıyaqlı úlkelikte turar jay tapqanliklari haqqında da xabarlar bar. Parsı mámleketi málim múddet Orta Aziyanı óz húkimleri astında tutıp turǵan hám tap sol dáwirde evreylerdiń kóship keliwi ámelge asqan. Bul pikirdi jergilikli evreylerdiń parsı sóylesimlerinen birinde sóylesiwleri de quwatlaydı. Olardıń turmıs ádetleri, úrp-ádetleri áyyemgi evrey, parsı hám jergilikli - Orta Aziya mádeniyatlarınıń qarıwmasidan ibarat. Tariyxtıń túrli processlerinde bul úsh mádeniyattan geyparalarınıń tásiri kusheytiwi yamasa kerisinshe susayishi baqlanǵan. XvIII ásirdiń baslarında Orta Aziyada júz bergen siyasiy processler sebepli evreyler Iran, Afganistan, Xiva, Qo'qon hám Buxara jámáátlerine bolınıp ketti. Ótken ásirdiń ekinshi yarımında Rossiya tárepinen Orta Aziyanıń málim bir bóleginiń basıp alınıwı taǵı evreylerdiń Turkiston Toliq huqıqlıiyati hám Buxara Amirligi jámáátlerine bolınıp ketiwine alıp keldi. Evreylik millet dini bolǵanlıǵı ushın evreyler qayda bolmaydıin, biri-ekinshisidan qansha uzaq bolmaydıin, oqıytuǵın kitapı - Tavrot, ıqtıqat etetuǵın dini birden-bir bolıp qolaverdi. XvIII asirde Orta Aziya evreyleri tushkunlik dáwirin basdan keshirdiler. 1793 jılı ózi Batıs Afrikadan bolıp, Palestinanıń Sfat qalasında jasawshı Iosif Mamon Batısiy óz qalası evreyler ushın materiallıq járdem toplaw maqsetinde Buxaraǵa keledi. Ol bul erlik evreylerdiń óz dinlerinen uzoqlasha baslaǵanlıqların kórip, sol erda qalıwǵa hám milletdoshlariga diniy tálim beriwge ahd etedi. Evreyler mudami tınısh, kem xalıqlı orınlarda jasawdı ábzal kórgenler. Agarchi Orta Aziyalıq evreylerdi Buxara evreyleri dep atalsa da, olar kóbirek Samarqandda jasaǵanlar. XvIII ásirdiń ortalarında Kemde-kem ushraytuǵın -shoh Samarqandni basıp alǵanında onıń lashkarlari arasında túrkler, lazginlar, afg'onlar, Iraniylar, sonıń menen birge, evreyler bolǵanlar. Olar Samarqandning Shoh-Kash, Patsha -Raga, Novadon, Qoshovuz sıyaqlı gúzarlarında jasap qalǵanlar. Buxara húkimeti Kemde-kem ushraytuǵın -shoh dáwirinde evreylerge salıstırǵanda jumsaq mámilede bolǵan.
San tárepten kóbeygen evreylerdiń barlıqları bir jerge jam bolıp jasawdı qálewardi. Biraq, Buxarada da, onıń SHahrisabz, Úlkenqo'rg'on, Karmana sıyaqlı wálayatlarında da evreylerdi musulmanlardan bóleklengen halda bólek jasawǵa májbúr edi. 1843 jıldıń báhárinde jergilikli evreylerge Samarqandning arqa bóleginen 2, 5 gektar jaydı 10000 gúmis teńgege satıw haqqındaǵı shártnama tuzildi. Bul shártnamanı yahudilardan 32 kisi imzoladi, mámleket onıń haqıyqıylıǵın tórt móhir menen tastıyıqladi. SHunday etip, evreyler ózleriniń birinshi máhellelerine iye boldı
Buxara evreyleri termini birinshi bolıp XvI asirde payda bolǵan. Buxara evreyleriniń ótken zaman daǵı ulıwma sanı haqqında anıq maǵlıwmat joq. Ingliz missioneri volf ámir Nasrullaxon (1827—1860 ) húkimranlıǵı dáwirinde Buxarada 10 mıń evrey jasaǵanlıǵın kórsetip ótken. Xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına kóre, 1926 -jılda Ózbekstan SSRda 18172, 1989 -jılda bolsa 28369, sonday-aq Buxarada 4200 dana Buxara evreyleri jasaǵan. Ózbekstanda Buxara evreyleri, tiykarlanıp, Buxara, Samarqand, Qo'qon, Xatirchi, Qalasısabz, Andijan, Marg'ilon, Tashkent qalalarında jasaydılar. Buxara evreyleri tili evrey-tájik tili bolıp, tájik tiliniń qubla toparına kiredi.
1930 -jıllardıń basları daǵı stalincha repressiya dáwirinde 1000 ǵa jaqın buxara evreyleri qamawǵa alınǵan, sinagogalar, evrey mektepleri, teatr, muzey hám gazetalar jabılǵan. Buxara evreylerinen kórkem ádebiyatqa baylanıslı eskertkishlerdiń ataqlı avtorlarınan biri Solomon ben Samuel bolǵan. Ol 1338-jıl Urǵanchda evrey tili sózligin dúzgen, Sáykeshe ben Dovud farsında poemalar pitken. XvII ásir aqırı — XvIII ásir 1-yarımında shayır Yusuf Yagudining (Mollax Iosif ben Isaakning) „Jeti ájaǵa -uka“ shıǵarması Buxarada ataqlı bolǵan. Buxara evreyleriniń tiykarǵı shınıǵıwları sawda, muzıkashunoslik, artistlik, ónermentshilik bolıp, keyinirek xojalıq xızmet, pedagoglıq tarawları, injener, shıpakerlik kásiplerin iyelewgen. Buxara evreyleri arasından pán hám mádeniyat iri ǵayratkerleri jetisip shıqqan : pán doktorlari — professor Y. I. Is'hoqov, I. A. Kalantarov, B. I. Pinxasov, N. M. Qońıryev; kompozitorlar — M. Leviyev, S. Yudakov; súwretshiler — Y. M. Yelizarov; Ózbekstan xalıq artistlari — L. Babaxonov, B. Davidova, I. Oqilov, M. Yoqubova, M. Shámbeyeva usılar gápinen bolıp tabıladı.
SSSR qulap, Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası barlıq millet hám elat wákilleriniń tili, úrp-ádeti, dástúrlerinege húrmet menen munasábette bolıwdı, olardıń rawajlanıwı ushın sharayat jaratıwdı kepillikladi. Buxarada 2 sinagoga, evrey tilinde oqıtılatuǵın mektep hám balalar bog'chasi iskerlik kórsetedi. Samarqandda „Shofar“ gazetasi baspa etiledi (1998). Túrli diniy dástúrler erkin ótkeriledi.
Migratsiya
Buxara evreyleri (1899 -jıllar )
1827-jıldan berli ruwxıy jetekshi Yusuf Maman tiykar salǵan Xovevey Sion háreketinen birinshi Buxara evreyleri Quddusqa etip keldiler.
1868-jıldan tap Birinshi jáhán urısına shekem Buxara wálayatında jasaǵan 16 mıń kisiden 1500 danası Quddusqa ko'chigan.
Rossiya revolyuciyası dáwirinde buxaralıq evreyler dúnyadaǵı eń jalǵızlanǵan evrey jámáátlerinen biri edi.
Rossiya imperiyasida 1917-yilgi revolyuciyadan keyin 1920—1930 -jıllarda 4000 ge jaqın buxaralıq evrey Afganistan hám Parsı arqalı Palestinaǵa qashıp ótken. Olardıń 800 ge jaqinı jolda óltirilgen yamasa ashlıqtan ólgen.
1970-jıllarda Sovet Birlespein tark etken 17 mıń buxaralıq evreydiń 15, 5 mıńı Izrailǵa, qalǵanları AQSh, Kanada hám Avstriyaǵa jaylawdı.
Sovet Birlespesi bóleklengeninen keyin emigratsiya kúshaydi hám buxaralıq evreylerdiń úlken bólegi Izrail, AQSh, Avstriya hám basqa mámleketlerge ketiwdi.
SSSR bólekleniwinen aldın Oraylıq Aziyada 45 mıń buxaralıq evrey jasaǵan. Ózbekstanda ele da bir neshe mıń kisi qalǵan. 500 ge jaqın Kanadada (tiykarlanıp Toronto, Ontario hám Monreal, Kvebek) jasaydı. Tadjikistanda derlik qandayda-bir buxaralıq evrey qalmaǵan (1989 -jılda Tadjikistan daǵı 15 mıń evrey xalıqqa salıstırǵanda ). Afganistanda qalǵan sońǵı evrey Zablon Simintov 2021-jılda Izrailǵa evakuatsiya etilgen.
Baylanıs tilleri
Buxor tili dep atalatuǵın dástúriy awızsha til parsı tiliniń Samarqand-Buxor sóylesiminiń buxor-evrey túrli-tumanlıǵı yamasa tájik tiliniń evrey sóylesimi bolıp tabıladı. Basqa tiller: ózbek hám orıs, ibroniy (Izrail daǵı repatriantlar ushın ). Orıs tili buxara -evrey gazetalarining tiykarǵı tili bolıp qalıwda dawam etpekte (The Bukharian Times).
Demografiyasi
Tiykarǵı jámáátler Orta Aziya respublikalarınıń kóplegen qalalarında jasawǵan : Ózbekstanda — Tashkent, Samarqand, Buxara, Navaiy, Xatirchi, Qalasısabz, Qarsı, Úlkenqo'rg'on, Qo'qon, Andijan, Marg'ilon, Ferǵana, Tadjikistanda — Dushanbe, Xo'jand, Kirgizstanda Bishkek, O'sh, Turkmenistanda — Maryam, Bayramali, Turkpenobod hám Kerki, sonıń menen birge Kazaxstanda — Chimkent), Taraz, Kazalinsk hám basqalar.
Orta Aziya xalqı boyınsha ámeldegi statistikalıq maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp, buxorilik evreylerdiń sanın tómendegishe ekenligi málim bolǵan :
1800-jıllardıń aqırlarında — 16 mıń,
1910 -jıllarda — 20 mıń,
1920 -jıllardıń aqırı — 1930 -jıllardıń baslarında — sonıń menen birge, 20 mıń,
1950-jıllardıń aqırında — 25 mıń,
1960 -jıllardıń aqırı — 1970-jıllardıń baslarında — 30 mıń kisi.
1970-jıllarda SSSRni 17 mıńǵa jaqın buxaralıq evreyler tark etken.
1979 -yilgi xalıqtı dizimge alıw maǵlıwmatlarına kóre, Sovet Birlespeindegi buxaralıq evreylerdiń sanı 1980-jıllardıń basına kelip 40 mıń kisin uyımlastırıwı kutilgan. 1987-jılda dúnyadaǵı buxaralıq evreylerdiń ulıwma sanı (Izrail hám Batıs daǵı úshinshi áwladtı esapqa alǵan halda ) 85 mıń kisin shólkemlesken bolsa, sonnan 45 mıńǵa jaqinı Sovet Birlespeinde, 32 mıńı Izrailda hám 3 mıńǵa jaqinı basqa mámleketlerde jasaǵan.

Izrailda buxaralıq evreylerdiń dúnyadaǵı eń úlken jámááti ámeldegi — 150 mıńǵa jaqın. 60 000 ge jaqın buxaralıq evreyler AQSh hám Kanadada jasaw etedi, olardan 50 000 tasi Izraildan keyin eń úlken buxaralıq evreyler jámááti jaylasqan Nyu Yorkda. Buxaralıq evreylerdiń úlken bólegi házirde Nyu Yorkdagi Forest Hillsda jasaydı. Onda anglichan tilinde „The Bukharian Times“ gazetasi baspa etiledi. Basqalar Arqa Amerikanıń túrli bólimlerinde — Arizona, Florida, Kaliforniya, Jorjiya, Toronto, Monreal hám sol sıyaqlı orınlarda jasaydı. Olar jasaǵan aymaqlar „Bukharian Broadway“ dep ataladı [3]. 1999 -jıl dekabr ayında Queens qalasında AQSH hám Kanada buxoriy evreyleriniń birinshi kongressi bolıp ótti. 2007-jılda buxaralıq -amerika evreyleri óz jámáátleri atınan lobbichilik iskerligin baslaǵanlar.

2006 -jıl basında Tadjikistanda iskerlik kórsetip atırǵan Dushanbe sıyınıwxonasi, sonıń menen birge, qala daǵı mikveh (dástúr juwınıw bólmesii), kashrut hám evrey mektepleri jańa Milletler sarayı ushın jay ashıw maqsetinde húkimet tárepinen (jámiyetlikke taban tolıqmastán) buzib taslandı. Xalıq aralıq narazılıqtan keyin Tadjikistan húkimeti óz sheshiminen qaytqanın járiyaladı hám jámiyetlik aldında sıyınıwxonani házirgi jayında qayta qurıwǵa ruxsat beriwin dawa etdi. Biraq 2008-jıldıń ortalarında Tadjikistan húkimeti pútkil sıyınıwxonani wayran etip, Milletler sarayı qurılısın baslap jiberdi. Dushanbe sıyınıwxonasi Tadjikistan daǵı birden-bir sinagoga bolǵan hám usınıń sebepinen jámiyetlik sıyınıw qılıw ushın jaysız qalǵan. Nátiyjede, Izrail hám AQShda jasawshı Tadjikistanlıq -buxaralıq evreylerdiń kópshiligi tájik húkimetine salıstırǵanda oǵada unamsız qarawda hám kópshilik bul mámleket menen bolǵan barlıq baylanısların uzgan. 2009 -jılda Tadjikistan húkimeti kishi evrey jámááti ushın sinagogani basqa orında qayta tiklagan