O`rta Osiyo xonliklarining Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi

Dastlabki aloqalar
Qozoqlar koʻchmanchi boʻlganlari uchun ularni bosib olish juda murakkab ish edi. Sunniy musulmon qozoqlar Qozogʻiston-Rossiya chegarasi yaqinida koʻplab aholi punktlariga ega boʻlishsa-da, Rossiya qozoqlar bilan faqat 1692-yilda Pyotr I Muhammadxon bilan uchrashuvidan keyingina aloqalar boshlagan. Ruslar keyingi 20 yil ichida asta-sekin Qozogʻiston-Rossiya chegarasida savdo punktlarini qura boshladilar, asta-sekin qozoq hududiga bostirib kirdilar va mahalliy aholini siqib chiqardilar.
Oʻzaro munosabatlar 1718-yilda qozoq hukmdori Abulxayr Muhammadxon davrida kuchaydi, u dastlab ruslardan Qozoq xonligini sharqda kuchayib borayotgan Jungʻor xonligidan himoya qilishni soʻradi. Abulxayrning oʻgʻli Nur Alixon 1752-yilda Rossiya bilan kelishuvni buzdi va mashhur qozoq sarkardasi Nasrullo Navroʻzboy Bahodirdan yordam olib, Rossiyaga qarshi urush boshlashga qaror qildi. Rossiya bosqiniga qarshi qoʻzgʻolon muvaffaqiyatga erishmadi, chunki qozoq qoʻshinlari koʻp marotaba jang maydonida magʻlubiyatga uchrashdi. Ushbu voqeadan soʻng, Qozoq xonligida boʻlinish yuz berdi, Kichik juz avtonomiya eʼlon qilib, Rossiya tarkibiga qoʻshildi.
1781-yilga kelib, Qozoq xonligining Oʻrta juz hududini boshqargan Abulmansurxon ham Rossiya tarkibiga kirdi. Bu harakatlar ruslarga Oʻrta Osiyoning markaziga yanada kirib borish va boshqa Oʻrta Osiyo davlatlari bilan aloqa qilish imkonini berdi^[5].
Qozoq xonligining qulashi
1837-yilga kelib, qozoq yerlarida yana keskinlik yuzaga keldi. Bu safar qarama-qarshiliklarni Qosim Sultonning oʻgʻillari va Abulmansurxonning nabiralari boʻlgan qozoq hukmdorlari Gubaydullaxon, Sher Gʻozixon va Kenesarixonlar boshladilar. Ular Rossiyaga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardilar. Uch hukmdor Abulmansur qozoqlarning avvalgi hukmdorlari davridagi mustaqillikni tiklamoqchi boʻlib, ruslar tomonidan soliqqa tortilishiga qarshilik koʻrsatdi^[6].
Uch qozoq juzlari (1860-yil)
1841-yilda uch xon qozoq qoʻmondoni Nasrullo Navroʻzboy Bahodirning oʻgʻli, kichik amakivachchasi Aziziddin Bahodirdan yordam oldi va rus qoʻshiniga qarshilik koʻrsatish uchun yaxshi tayyorlangan qozoqlardan katta qoʻshin toʻpladi. Qozoqlar Qozogʻistondagi bir qancha Qoʻqon qalʼalarini, shu jumladan, ularning sobiq poytaxti Turkistonni ham egallab oldilar. Ular Balxash koʻli yaqinidagi togʻli hududda yashirinishga qaror qilishdi, ammo Oʻrmon Xon rus qoʻshinlariga ularning qayerdaligini sotgan. Gʻubaydulla, Sher Gʻozixon, Kenesariy ruslarga yordam berib kelgan qirgʻiz qabilalari tomonidan qoʻlga olinib, qatl etildi. 1847-yil oxiriga kelib, rus qoʻshini Qozogʻiston poytaxtlari Turkiston va Sigʻnoqni egallab, Qozoq xonligini butunlay tugatdi^[7].
Perovskiy ekspeditsiyasi
Perovskiy ekspeditsiyasi — Rossiya tomonidan Xiva xonligini bosib olish maqsadida uyushtirilgan harbiy ekspeditsiya (1839-40). 1835-yil Orenburg general-gubernatori V. A. Perovskiy imperator Nikolay I (1825-55)ga maxsus xat yoʻllab, unda Xiva xonlari goʻyoki uzoq yillardan beri rus davlatiga dushmanlik qilayotganligi, rus savdo karvonlarini talab, rus asirlariga shafqatsizlik qilayotganliklarini taʼkidlagan. Imperator 1837-yil Xiva xonligini bosib olish haqida Perovskiyga farmon beradi. Perovskiy qoʻmondonligidagi qoʻshin 1839-yil 14-noyabrda Xivaga qarab yoʻlga chiqib, 19-dekabrda Emba qalʼasiga kelib oʻrnashgan. Boshlangan qattiq sovuq va kuchli boʻron rus askarlarini ogʻir ahvolga solib, tuya va otlarni boqishni nihoyatda qiyinlashtirgan. Rus qoʻshinlarining kelayotganligidan xabar topgan Xiva xoni Olloqulixon Choʻchqakoʻlga kelib joylashgan rus qoʻshinlariga qarshi Otamurod qoʻshbegini 8 ming qoʻshin bilan yuborgan. Xon qoʻshinlari qishning qattiqligiga qaramay rus qoʻshinlari ustiga yuborilgan. Jangda har ikki tomon talafot koʻrib, jangni davom ettirish imkoni boʻlmagach, xon qoʻshinlari Xivaga qaytarilgan. Perovskiy ham oʻz qoʻshinlarini 1840-yil fevralda Orenburgga qaytarishga majbur boʻladi. Perovskiy ekspeditsiyasida rus qoʻshinlaridan 1054 kishi halok boʻlgan. 10 ming tuya va 8 ming ot yoʻqotilgan, juda koʻplab odamlarni sovuq urgan. Bu bosqinchilik yurishidan Rossiya davlati 1 mln. 700 ming soʻm zarar koʻrgan. Xiva xonligiga qayta yurishdan umidini uzmagan Nikolay I 1840-yil 30-yanvarda harbiy yurishni zudlik bilan qayta amalga oshirish haqida general Perovskiyga koʻrsatma bergan. Bu yurish koʻlami avvalgisidan 3-4 marta katta boʻlishi kerak edi. Lekin, chor hukumatida yuzaga kelgan ogʻir vaziyat bu yurishning amalga oshirilishiga imkon bermagan^[8].
Qoʻqon xonligining bosib olinishi