O`rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishi milliy- istiqlolchilik harakatlari

IV. Mavzu. O`rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishi milliy- istiqlolchilik harakatlari
1)O`rta Osiyo masalasida ingliz- rus raqobati ,,( Buyuk o`yin)
2) Rossiya imperiyasi istilosi, va boshqaruv
3)Jadidchilik harakati , Qatag`on siyosati. (Qatag`on qurbonlari muzeyida)
Ma`lumki O`rta Osiyo xonliklarining qo`shni davlatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalari qanchalik zarur va ahamiyatli bo`lmasin, bu aloqalar ichki ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy munosabatlarda barqarorlik yo`qligi tufayli tranzit savdo uchun yaxshi imkoniyatlar ochib bera olmagan. Zero, tranzit savdo O`rta Osiyo uchun muhim rol o`ynardi. Shu bilan birgalikda, so`nggi o`rta asrlarda jahon savdo yo`llarining o`zgarishi, buyuk geografik kashfiyotlar, Eronning doimiy ravishda Turkiya va O`rta Osiyo xonliklari bilan harbiy ziddiyatlari, XVI asrdan boshlab O`rta Osiyodagi siyosiy beqarorolik Movaraunahrning oldingi dovrug`i ya`ni, uning jahon tranzit savdo markazi maqomiga putur yetkazgan edi. Shuning uchun ham XVI asrdan boshlab O`rta Osiyo Moskva davlati bilan savdo aloqalaridan ko`proq va ishonchiiroq manfaatlar bo`la boshlagan. Asta sekin bu davlat O`rta Osiyo savdosida asosiy hamkor bo`lib qolgan. Ikkinchi tomondan g`arbda kapitalistik munosabat larning paydo bo`lishi va rivojlanishi Yevropa davlatlarining sharq davlatlariga yaqinlashuviga sabab bo`lgan.
Inglizlarning O`rta Osiyiga bo`lgan qiziqishidagi dastlabki ma`lumotlar XVIII asrning 30-yillarida Orenburg ekspeditsiyasi tarkibida O`rta Osiyoga kelgan Jon Elton va Jon Kastellar esdaliklaridan boshlanadi. Podsho Rossiyasi ma`muriyati ekspeditsiyalari tarkibida inglizlarning ham bo`lishida xavfli emasligini anglagan holda ularga hayrixoxlik bildirgan.
*XVII XVIII sarlarda O`rta Osiyo masalasida ingliz-rus raqobati tarixda ,,Buyuk O`yin deb nom oldi. G`arb tadqiqotchilari bu holatni o`ljasinini talashayotgan ayiq va sherga qiyoslashadi. Sher Britaniya, ayiq esa podsho Rossiyasi timsolida gavdalanadi. Murkfort ekspeditsiyasi natijasida inglizlar O`rta Osiyodagi siyosiy vaziyat haqida bilib olishadi . // Rawlinson H.C England and Russian in the East .London 1975.y
Ammo ular sayohatlarining uchinchi yilida ekspeditsiya tarkibidan chiqib mustaqil harakat qilgan hamda Astrxan orqali ingliz-eron savdo yo`lini o`rgana boshladilar.
1744-yil Elton rus meri tomonidan ogoxlantirishiga qaramasdan yana o`zboshimchalik qilgani uchun 1746-yil 23-noyabr Senat qarori bilan vazifasidan ozod etildi hamda Inglizlarning Rossiya orqali savdosi ta`qiqlab qo`yildi.
Inglizlarning O`rta Osiyo orqali Hindiston bilan savdo aloqalarini olib borish rejasi ingliz savdogarlari R.Genkom va G.Tomsonlar tomonidan ilgari surilgan<sup>1</sup>.
XIX asrda Buyuk Britaniya hukumati ingliz maxfiy xizmatiga O`rta Osiyoni batafsil o`rganish haqidagi farmonni beradi. Savdo va harbiy diplomatik missiyalarni yuborish masalasida u yana bir davlat Moskva davlati bilan manfaatlar to`qnashuvi sabab XIX asrda ,,Buyuk o`yin “ atamasining vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Ushbu atamaning mohiyati manfaatlari to`qnashgan O`rta Osiyo masalasida ingliz-rus raqobati masalasi tashkil etadi.
Umuman olganda inglizlarning O`rta Osiyo masalasida yuritgan siyosatini mustaqil tarzda kki bosqichga bo`lish mumkin. I bosqichda savdo aloqlarini yo`lga qo`yish maqsadida tashkil qilingan elchilik aloqlari (Djon Elton, Mungo Gremmlar elchiliklari G. Tomson, R.Xogg larning elchilik missiyalari). II bosqichda esa josususlik missiyalari (Jeyms Abbot, Artur Konolli, Stoddart, Murkfort va b.) ingliz hukumati tomonidan amalga oshirildi. Elchilik aloqalari hamda missiyalar shu darajada puxta tashkil qilinganki, ularning tashkiliy masalalari ham o`sha davr taomiliga ko`ra amalga oshirilgan. Masalan, XVIII asr oxirlariga kelib inglizlarning O`rta Osiyo dagi asosiy rezidensiyasi Qoshg`ar bo`lib, u yerda ular Yoqubbek boshchiligida xuddi Buxoro amirligi hamda Qo`qon xonliklari kabi mustaqil amalda inglizlar tasrrufidagi qo`g`irchoq davlat (1865-yil) tuzishadi. Bu yerdan ular butun O`rta Osiyoni nazorat qilishadi.
XIX asr O`rta Osiyo muammosi masalasida 2 tarixchining asarlari muhim manbaa hisoblanadi. Ulardan biri ingliz tarixchisi Jorj Taylor ,,1848-1918-yillarda Yevropada hukmronlik uchun kurash“asari. Uning fikricha russlarning O`rta Osiyoni egallashi bu Hindistonni egallashga bo`lgan qadam bu esa Ingliz iqtisodiyotiga yetkazilishi mumkin bo`lgan eng katta zarar chunki o`sha davr tili bilan aytganda Hindiston Angliyaning boquvchi enagasi edi. 2-asar Peterburg universiteti professori F.Martenesning,, O`rta Osiyoda Rossiya va Angliya davlatlari manfaatlarining to`qnashishi”. Bu asarni haqli ravishda Taylor asariga javob tarzida yozilgan deb aytish mumkin.
Ko`rinib turibdiki, XIX asrning 90-yilarida Orta Osiyo masalasi Podso Rossiyasi tashqi siyosatidagi asosiy muammolardan biri bo`lib qolmoqda. Rossiya bu hududlarni egallab Angliya bilan munosabatlariga jiddiy zarba berdi. Lekin rus hukumati bu vaziyatni yumshatishga harakat qildi chunki aytdagi savdo hamkori Angliya edi. O`rta Osiyo xonliklariga esa Angliyaga qarshi ittifoqchi kerak edi. Chunki o`sha davrda shundog`am Rossiya tashabbusi bilan Angliya xonliklarda yomon ta`surot qoldirgandi².
O`sha davr rus tarixchilari podsho Rossiyasining O`rta Osiyoni egallashi sabablarini tushuntirishga harakat qilib bu bosqinchilik emas balki, bu hududlarni g`arb tazyiqidan saqlab qolish deya baho berilgan. Rus yozuvchisi A.S.Popov iqtisodiy maqsadlarni siyosiy manfaatlardan ustun qo`ygan holda ustun qo`ygan holda O`rta Osiyoninig podsho Rossiyasi tomonidan egallashning 3 bosqichini ko`rsatadi:
1) Qishloq xo`jaligidagi islohotlardan so`ng bozorni egallash hamda bunda tayanch bazaga ega bo`lish.
2) Podsho Rossiyasi uchun muhim rol o`ynagan Kaspiy dengizi, Shimoliy Ural, G`arbiy Sibir ga chegaradosh bo`lgan O`rta Osiyo xonliklari va aholisini o`z nazorati ostida ushlab turish.
3) Diplomatik maqsad O`rta Osiyoni egallab, Angliya va Yaqin Sharqda ustunligini ko`rsatib qo`yish.
Ushbu mavzuga to`liqroq yondoshgan Shteynberg ma`lumoticha O`rta Osiyo Hindiston masalasida Angliya bilan raqobatda plastdarm vazifasini o`tashi kerak. Chunki o`sha paytda Hindiston masalasida bu ikki davlatning manfaatlari to`qnashgan bir davr edi.
1872-yilgi Tayms gazetalarining sonlari ushbu voqealar muhrlangan muhim manbaa hisoblanadi. Gazetada asosiy e`tibor O`rta Osiyoda ta`sir doiralarini bo`lib olish masalasiga qaratilgan. Xivaning podsho Rossiyasi tomonidan ishg`ol qilinishi mahalliy hokimlar o`rtasidagi nizolarga sabab bo`lganini gazeta asosiy e`tiborini qaratganini Tayms alohida ta`kidlab o`tadi. Ingliz hukumati Podsho Rossiyasining O`rta Osiyoga nisbatan tutgan siyosatini qoralab unga xalaqit beishga harakat qilgan. Masalan Afg`onistonda uyushtirilgan suniy g`alayonlar rus tazyiqi xavfi bilan bo`lib o`tgan edi. 1885-yilda boshlangan muzokaralar natijasida shimoliy-g`arbiy chegaralar masalasi muhokamaga qo`yildi.
Va nihoyat ta`sir doiralarni bo`lib olish haqidagi taklif 1873-yil 20-noyabrda Liberal partiya deputati Raylond tomonidan bildirilgan taklifga binoan bir to`xtamga kelindi. Unga ko`ra Afg`oniston ikki buyuk davlat o`rtasidagi chegara vazifasini bajarishi kerak edi. 1887-yil rus-afg`on chegaralarini belgilashda yakunlovchi shartnoma. Ushbu kelishuvga asosan chegaran G`arbda Herurud, sharqda esa Amudaryogacha bo`lgan hududlar afg`onlar ta`siri ostidan holi zona, ikki o`rtadagi chegara esa Zorqul orlidan parallel ravishda Hindikushdan Qoshg`arga qarab belgilandi. Ushbu holatda Podsho Rossiya tasarrufiga tushgan yerlar Panj daryosi bo`ylab Zorqul ko`ligacha va u bilan parallel Hindikushdan Sin imperiyasi yerlarigacha bo`lgan yerlar Afg`oniston ta`siri ostida amalada esa Buyuk Britaniya tasarrufida qoldi. Sariqul tizmasi xitoyliklarning Pomirdagi hududlari va afg`oniston yerlarini ajratib turishi belgilandi.
Roulinson ta`biri bilan aytganda bu o`z davrning katta geografik xatosi edi. Chunki Amudaryo bo`yidagi afg`onlar O`rta Osiyo chegarasida qolib ketdi. Kelajakda esa ularning to`qnashishi muqarrar bo`lib qoldi.Bu esa o`zbeklar va afg`onlar to`qnashishiga olib kelgan ikkinchi siyosiy xato edi. Ushbu xulosa nafaqat bizning tarixchilarimiz, balki, g`arb tarixchilarining muhim tadqiqot maqsadiga aylandi.
Xulosa o`rnida shuni aytish mumkinki, bugungi kunda yurtimiz tashqi siyosati va diplomatiyasi o`zining hyangi pog`onalariga ko`tarildiki , ko`pchilik davlatlar bilan hamkorlik aloqalarini yo`lga qo`yib borish bilan birga konsepsiya va tamoyillarini ishlab chiqdi. Bu esa rivojlangan mamlakatlarning yanada qiziqishi hamda hamkorlik qilishga bo`lgan xohish istagini yanada oshirmoqda. Buni ko`pchilik ga`rb tadqiqotchilari asarlarida ham korishimiz mumkin.³
1865-1885 yillari Buxoroga Muzaffariddin (Sayyid Amir Muzaffar) amirlik qilgan edi. Ayrim g‘arb va rus tarixshunoslari (masalan, Shuyler, Kostenko, Stremuxov ) bu amirga "o‘ta badjahl", "boylikka o‘ch" deb ta‘rif berganlar.
Ovro‘polik bu tarixchilarning Muzaffariddinga "o‘ta badjahl" deb bergan ta‘riflari, albatta, besabab emas. Axir qanday qilib Yurt boshlig‘i o‘z tuprog‘ini talon-taroj etayotgan kelgindilarga nisbatan badjahl bo‘lmasin?! Ovro‘polik bilarmonlar amirni "boylikka o‘ch" deganlarida, shubhasiz, Vatan boyligini qo‘llariga kiritishni orzu etib, sovuq o‘lkalardan kelganlar yo‘liga Muzaffariddin qo‘ygan to‘siqlar nazarda tutilgan. Qaysi bir Yurt boshqoni bosqinchiga o‘z Vatani boyliklarini ikki qo‘llab tutadi, axir?!
O‘rta Osiyodan - o‘zimizdan chiqqan Chorsham‘ ismli bir yozuvchi esa Muzaffariddinga "Ruslarning Turkistonni egallagandagi asosiy aybdorlardan biri hisoblanadi", deb ayb qo‘yibdi (Chorsham‘, "Buxoro hukmdorlari", "Yoshlik" jurnali, 1997 yil, 4-son, 22-bet).
Bu hech bir mantiqqa yaqin kelmaydigan aybdir. Umuman biz, turkistonliklar kelgindi mustamlakachilardan o‘rgani6 olganimiz bir qusurdan hali ham xalos bo‘la olganimiz yo‘q.
Bu dunyodan o‘tgan o‘z boshqonlarimiz, sardorlarimizni yomon otliq qilish, yomonga chiqarish qusridir. Tariximizga bir nazar tashlasak, shu narsa ayon bo‘ladiki, sho‘ro davrida biz yigirma asrlik davlatchiligimiz mobaynida vatanimizga yetakchilik qilgan birorta yurt boshlig‘i faoliyatiga to‘g‘ri baho bera olmaganimiz ravshan bo‘ladi. Turkistonga yetakchilik qilgan barcha sardorlarga hech bir asossiz, tarixiy hujjatlarni o‘rganmay turib, faqat tanqid o‘qi otilgan xalos.
Amir Muzaffariddin ham bunday asossiz tanqid, tuhmatdan bebahra qolmagan.
O‘sha xatarli yillar har nima qilib bo‘lsa-da, Muzaffariddin Buxoroning mustaqilligini saqlashga urinib ko‘rgan. 1868 yili o‘z to‘ng‘ich o‘g‘li, Qarshi begi katta to‘ra Abdulmalik o‘ziga qarshi bosh ko‘targanda, hatto rus generali Abramovni ishga solib bo‘lsa ham, bu ko‘tarilishni bostirishga harakat qilgandi.
1868-1870 yillari Muzaffariddin ruslardan Samarqandni amirlikka qaytarib berishni talab etayotgan bo‘lsa-da, o‘zi ruslarga ishonmasdi. Ruslar bir kun kelib butun Buxoroni bosib olishiga ko‘zi yetardi.
Muzaffariddin dushmaniga nisbatan badjahl bo‘lgan bo‘lishi ehtimoldan uzoq emas, biroq Tangri uni tadbirkorlikdan kamsitmagandi.
Buxoro amirligining fojeaviy kelajagiga ko‘zi yetgach, Muzaffariddin 1870 yili Hindistonni boshqarayotgan Buyuk Britaniya hokimi orqali Buyuk Britaniya qirolichasiga mahfiy ravishda yozma murojaat etadi, unga maxsus elchi orqali noma yuboradi.
Muzaffariddinning quyida keltirilayotgan xati Buyuk Britaniya tomonidan qo‘yilgan Hindiston hokimi va davlat sekretari o‘rtasida olib borilgan mahfiy xatlar orasidan joy olgan. Hozirgi kunlarda bu xat Londondagi Hamjamiyat Aloqalari Idorasining kutubxonasida saqlanadi (Commonwealth Relations Office Library).
Shu vaqtgacha bu xatning fotonusxasini emas, balki ko‘chirma nusxasini e‘lon qilishga ruxsat etilgan. Mazkur xat fors tilining Buxoro shevasida, sharq noma san‘atiga xos o‘ta dabdabali, qadimgi uslubda bitilgan.
Shu kungacha bizning ixtiyorimizda Amir Temurning Angliya, Frantsiya, Ispaniya, Vizantiya qirollariga, Trabezund hokimiga, Turkiya sultoniga va shuningden Shohruhning Xitoy imperatoriga yuborgan va Mironshoh, Bobur mirzo, Husayn Boyqaroning ayrim xatlarining aslidan olingan nusxalari mavjud. Mana shu xat, nomalarga Muzaffariddinning mazkur xatini qiyoslasak, XIX asrning ikkinchi yarmida yozilgan bu xatda hamdu sanolar XIV-XVI asrlarda bitilgan xatlarga nisbatan ham ko‘proq o‘rinni egallagan, yozilishi lozim bo‘lgan asosiy maqsad ikkinchi o‘ringa tushib qolganligi ko‘rinadi.
Quyida biz 6u xatning tarjimasini keltiramiz.