Orta topaq balalarında geometriyalıq formalar haqqındağı qıyallardı qàliplestiriw metodikası hàm texnologiyası Mazmun : Kirisiw I bap

Kurs jumısınıń maqseti hám wazıypası.Bul temanı úyreniwden maqset mektepke shekem tálim mákemelerinde orta topar balalarında matematikalıq forma qıyalların qáliplestiriw.
Kurs jumısınıń maqsetinden kelip shıǵıp bul wazıypalar qoyıldı :
-Matematikalıq forma qıyalların balalarda qáliplestiriw;
-Orta topar balalarda geometriyaliq forma túsiniklerin shólkemlestiriw;
-Orta topar balalarına matematikalıq ańlatpalar haqqında túsinik beriw.
Kurs jumısı temasınıń úyrenilganlik dárejesi.
Bul temada ilimiy izertlewler alıp barǵan ilimpazlardıń dóretpeleri hár tárepleme úyrenildi.
Kurs jumısı temasınıń obiekti–Mektepke shekem tálim mákemelerinde orta topar.
Kurs jumısı temasınıń predmeti.Orta topar balalarda geometriyaliq formahaqqındaǵı qıyallardı qáliplestiriw texnologiyası hám metodikasınúyreniw hám analiz qılıw.
Kurs jumısı temasınıń teoriyalıq metodologik tiykarları. Temaǵa tiyisli pikirler shólkemlestiredi. Izertlew usılların ilimiy metodlar, atap aytqanda, analiz, sintez, logikalıq, salıstırıwiy sıyaqlı metodlar quraydı.
Kurs jumısınıń quramı hám dúzilisi. Kirisiw, tórt paragrafdı óz ishine alǵan eki bap, juwmaq, paydalanılǵan ádebiyatlardan ibarat.

I bap. Mektepke shekem tálim shólkeminiń orta jas toparlarında matematikalıq túsiniklerdi qáliplestiriwlıq qıyallardı rawajlandırıwǵa tiyisli islerdi shólkemlestiriw.
I. 1. Matematika shınıǵıwlarınıń didaktik talapları
Orta toparda shınıǵıwlar sentyabr ayınan baslap, háptesine 1 ret ótkeriledi. Shınıǵıw 20 minut dawam etedi. Jıl dawamında 36 shınıǵıw ótkeriledi.
Balalar háreketli-kórsetpeli formada berilgen oqıw materialların jaqsı ózlestiredi. 5 jasqa qádem qoyǵan balalardı oqıtıwda didaktik oyınlardan keń paydalanıw kerek. Tapsırmalar atqarılıw processinde oqıtıwshı balalardı óz háreketlerin (ne etkenlerin hám qanday etkenlerin, nátiyjede ne payda bolganini) túsintirip beriwge odaydı.
Birinshi shınıǵıwlardan baslap balalarǵa uyqas mashqala xarakterindegi mısalı, mashina qaysı dárwazadan ótti (ótpedi)? Nege? Kimniń úyi (stoli, kravati) biyik (tómen)? Nege? Ayıwlarǵa stullar, almaxanlarǵa ǵozalar, balalarǵa bayraqshalar jetedime? sıyaqlı máselelerdi beriw kerek.
Oqıtıwda balalardıń emotsional keyipi, qızıqtirilǵanliqlari úlken shınıǵıwlarda reńli kórgezbeli qóllanbalardan, túrli didaktik materiallardan paydalanıw kerek.
Matematikadan shınıǵıwlar hápteniń málim bir kúninde ótkeriliwi kerek.
Tárbiyashi shınıǵıwǵa tayarlanar eken, programma mazmunın dıqqat penen úyrenedi. Matematikalıq bilimler balalarǵa qatań anıqlanǵan sistema hám izbe-izlikte beriledi, bunda jańa materiallar balalar ózlestira alatuǵın dárejede bolıwı kerek. Hár bir wazıypa bir qatar kishi tapsırmalarǵa bólinedi. Bul kishi tapsırmalar izbe-iz uyreniledi. Mısalı, tayarlaw toparı balaların buyımlardı bóleklerge bolıw menen tanıstırıw bunday izbe-izlilikde ámelge asıriladı : balalar birinshi shınıǵıwda buyımlardı eki teń bólekke bolıwdı shınıǵıw etediler hám yarım ne ekenin ózlestirediler; ekinshi shınıǵıwda balalardıń teń ekige bólinetuǵın buyımlar haqqındaǵı túsinikleri keńeytiriledi hám soǵan uyqas sózligi aktivlestirıledi; tárbiyashi úshinshi shınıǵıwda balalarǵa buyımlardı teń tórt bólekke bolıw usılların tanıstıradı, sonıń menen birge pútkildiń bólekke munasábetin kórsetedi; keyin balalarǵa geometriyalıq sırtqı kórinislerdi eki hám tórt bólekke bolıwdıń hár túrlı usılların kórsetedi, balalar pútkil menen bólim arasındaǵı munasábetlerdi ornatadı.²
Jańa materialdı úyreniw processinde ótken materialdı tákirarlaw balalardıń bilimlerin tereńlestirip qalmay, bálki olar itibarın jańa materialǵa qaratıw, onıń puqta ózlestiriliwine múmkinshilik beredi.
Ádetde jańa temanı ush—bes shınıǵıw dawamında, aldın oniń birinshi bóleginde, keyin ekinshi bóleginde uyreniledi. Temanı eki hápte, geyde úsh hápte ótkeninen keyin tákirarlaw kerek. Eski materialǵa qaytıw dáwiri barǵan sayın programmanıń hár bir úyrenilgen bólimi oqıw jılı aqırına shekem tárbiyashiniń pikir sheńberinde bolıp turıwı kerek.
Sol munasábet menen bir shınıǵıwdıń ózinde programmanıń bir bólimine yamasa hár túrlı bólimdiń, yaǵnıy «Muǵdar», «Sanaq», «Shama», «Forma» hám basqa bólimlerine tiyisli máseleler úyreniliwi hám tákirarlanıwı múmkin³.
Úyretiwdiń hámme bólimleri boyınsha programmanı balalar izbe-iz úyreniwin hám olarda matematikalıq túsiniklerdi qáliplestiriwlıq bilimler sistemasın qáliplestiriwdi sonday etip támiyinlew múmkin boladı.
Matematika oqıtıwda shınıǵıwdıń hár túrlı túrinen paydalanıladı. Shınıǵıw túri onıń mazmunı menen anıqlanadı. Ol jańa materialdı úyreniwge yamasa ótilgenlerdi tákirarlawǵa, bir qatar shınıǵıwlardıń materialların ulıwmalastırıwǵa yamasa bolalardiń bilimlerin tekseriwge baǵıshlanadı.
Oqıtıw tájiriybesinde qurama shınıǵıwlar eń kóp orındı aladı, olardıń birinshi bóleginde 8—10 minut dawamında jańa material uyreniledi, ekinshi bóleginde (9—12 minut dawamında ) aldınǵı shınıǵıwlarda alınǵan bilim hám kónlikpeler bekkemlenedi, aqırında bolsa balalarǵa ilgeri ózlestirilgen bilimler 3—4 minuttákirarlatiladi.
Jańa materialdı ózlestiriw balalardan kóbirek zorıǵıwdı talap etedi. Usınıń sebepinen shınıǵıw aqırında tanıs materialdı kirgiziw bir az eljirew imkaniyatın beredi. Mısalı shınıǵıwlardıń birinshi bóleginde 5 sanınıń ózinden kishi eki sandan ibarat quramı menen tanıstırıw, ekinshi bóleginde sheńber hám súyri-sopaq shiza alıw ilmiy tájriybesi qaraladı, 3 hám 4 sanlarınıń eki kishi sandan ibarat quramı úyreniliwi, bilimler bekkemleniwi múmkin. Úshinshi bólekte «Ne ózgerdi? » oyınında buyımlar kompleksin sanaw (mısalı, samolyotlar zvenolari neshe ekenligin, hár qaysı zvenoda nesheden samolyot bar ekenin, hámme samolyotlar neshe ekenligin anıqlaw ) ga tiyisli shınıǵıwlar orınlawǵa bolatuǵın. Shınıǵıwdıń dúzilisi (strukturası ) programma bólimleriniń kólemi, mazmunı, kórgezbeliligi, tiyisli bilim hám kónlikpelerdiń ózlestiriliw dárejesi hám basqa faktorlarǵa baylanıslı.⁴
Mısalı, kishi toparda bir yamasa eki tema boyınsha shınıǵıwlar ótkeriw maqsetke muwapıq. Usınıń menen birge hámme toparda jańa tema boyınshabirinshi shınıǵıw, ádetde, tolıq úyreniwge baǵıshlanadı, tákirarlaw jańa materialdıń ótiliwi munasábeti menen yamasa shınıǵıwdıń aqırında ótkeriledi.
Ekinshi, úshinshi hám odan keyingi shınıǵıwlar berilgen tema boyınsha da, aldınǵı temalar boyınsha da materialdı bekkemlewge baǵıshlanadı.
Shınıǵıwlardı qayta shınıǵıwlardan baslaw maqsetke muwapıq, bul shınıǵıwlar ózine muwapıq aqıl gimnastikası bolıp tabıladı, mısalı, “Kim qaysı oyınshıqlardı sanadi?” “Oyınshıqlar neshe?” sıyaqlı oyın -shınıǵıwlardan baslaw múmkin. Bulardan úlken toparda paydalanıw múmkin. (Shaqırılǵan balalar tárbiyashi kórsetpesine qaray oyınshıqlardı sanap shıǵadılar, keyininen oyınshaqlar salfetka menen jabıladı, sonnan keyin balalar ol yamasa bul oyınshıqtan nesheden bolǵanın yamasa kimda oyınshıqlar bar ekenin hám oyınshıqlar qansha bolǵanın tabadılar.)
Balalar (orta, úlken hám mektepke tayarlaw toparlarında ), buyımlardı hám geometriyalıq sırtqı kórinislerdi hár túrlı belgileri boyınsha toparlarǵa ajıratıwdı, oyınshıqlar, sırtqı kórinisler, kesteler kompleksine tayarlaw toparlarında «qansha» sózi menen sorawlar oylap tabıwdı shınıǵıw etediler. Sonıń menen birge «Qońsılaslarińdi tap», «Men qaysı sannı ótkerip jiberdim? », «Kim kóp bilse, ol uzaq sanaydi» sıyaqlı oyınlar ótkeriledi.
Jańa materialdı túsindiriwde tárbiyashiniń yamasa shaqırılǵan balanıń háreketleri hámme balalarǵa kórinip turıwı zárúrli.
Keyin bilim hám kónlikpelerdi bekkemlew ushın tapsırmalar hámme balaǵa bir waqıtta beriledi. Balalar orınlarında júzleri (yamasa qaptal tárepleri) menen qaray otırıwları kerek. Sebebi tapsırmalardıń orınlanıwın tekseriwde yamasa jańa tapsırmalar beriwde tárbiyashi balalar itibarın úlgine tartıwı, orınlanıwınıń ol yamasa bul tárepin kórsetiwi kerek boladı. Altı orınlı stollar ámeldegi bolǵanda, onıń átirapına tórtewden artıq balanı ótirǵizmaw kerek. zárúr bolsa, qosımsha 1-2 stol qoyıw kerek.
Balalardıń bilim hám kónlikpeleri tekseriletuǵın shınıǵıwlar tárbiyashi stoli aldında tashkil etiledi.
Eger shınıǵıwdıń barıwında yamasa onıń aqırında háreketli oyınlardan paydalaniletuǵın bolsa, bul oyınlardı ótkeriw ushın aldınan jay tayarlab qoyıw kerek.
Shınıǵıwlardı tabıslı ótkeriwde kórsetpe-qóllanbalardı tuwrı tańlawdıń áhmiyeti úlken. Matematikalıq qıyallardı qáliplestiriwde de, balalardı dáslepki ulıwmalastırıwlarǵa keltiriw (qońsılas sanlar arasındaǵı baylanısıwlar hám munasábetler, “teń”, “artıq”, “kam”, “pútkil”, “bólek”) boyınsha da kórsetpelilik baslanǵısh moment bolıp xızmet etedi. Hámme shınıǵıwlarda kúndelik turmısda isletiletuǵın buyımlar, oyınshıqlar, tábiyiy materiallardan keń paydalanıladı. Hámme balalar oyınshıqlar menen oynaw hayalları ushın oyınshıqlar kóp muǵdarda saylanadı.
Matematikalıq bilimler abstraksiyalaw jolı menen ózlestiriliwi sebepli hár túrli buyımlardan paydalanıladı. Úyretiwdiń málim basqıshında kesteler, sxemalar (almanı eki hám tórtew teń bólekke bolıw sxeması ) kórsetpeli material bolıwı kerek.
Kórsetpelilikning xarakteri jastan -jasqa ótiw menengine emes, bálki jayǵa hám de bilimlerdi ózlestiriwdiń hár túrlı basqıshlarında konkret menen abstrakt arasındaǵı munasábetlerge baylanıslı halda da ózgerip turadı.
Balalar bilimlerin ulıwmalastırıw, hár túrlı baylanısıwlardı, munasábetlerdi kórsetiw kerek bolatuǵın jaǵdaylarda kórsetpelilikniń bir neshe túrin kombinatsiyalaw kerek. Mısalı, qońsılas sanlar arasındaǵı baylanısıw hám munasábetlerdi yamasa sanlardıń birliklerden ibarat muǵdarlıq quramların úyreniwde hár túrlı oyınshıqlardan, geometriyalıq sırtqı kórinisler kesteleri hám taǵı basqalardan paydalanıladı.
Balalar matematikalıq obiektlerdiń ayırım belgileri yamasa ózgeshelikleri haqqında dáslepki qıyallardı alǵanlarınan keyin, olardıń onsha kóp bolmaǵan muǵdarı menen shegaralanıwı múmkin. Usınıń menen birge buyımlar, balalarǵa tanıs, artıqsha detallarsiz, qaralǵan belgisi anıq kórsetilgen jáne onı kóriw salıstırǵanda ańsat bolıwı kerek. Mısalı, jıynaq elementlerin emes, bálki onıń basqa strukturalıq bólimlerin kishkentaylarǵa kórsetiw ushın eki-ush reńli kubshalar (gerbish) yamasa uzın hám qısqa lentalar alınadı.
Matematika shınıǵıwlarında, ádetde, kóp túrdegi buyımlar kompleksinen, kórgezbelerden paydalanıladı. Usınıń sebepinen bulardıń jaylastırıw rejimin oylap kóriw júdá zárúrli.