Orxon-enisey jaziwlari

TU'RKIY XALIQLARG'A ORTAQ JAZBA A'DEBIY ESTELIKLER.
ORXON-ENISEY JAZIWLARI 
Jobasi:

1. Orxon-Enisey jazba esteliklerinin' u'yreniliw tariyxi

   
   

2. Tu'rkiy xaliqlarg'a ortaq bolg'an Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali ilimpazlardin' pikirleri

   
   

3. «Kishi jaziw»

   
   

4. «U'lken jaziw»

   
   

5. «Toniko'k jaziw»

   
   

6. Orxon-Enisey jaziwlarinin' tu'rkiy xaliqlar a'debiyatindag'i orni.

   
   

Tayanish tusinikleri:
Orxon-Enesey jaziwlari, Orxon-Enisey jaziwlari tuwrali ilimpazlardin' pikirleri, Orxon- Enesey jaziwlarinin' rlar haqqinda mag'li bo'liniwi, Kultegin, Bilke ka'ga'n, Tonikok bahadiwmat beriw

1. 
   
   Orxon-Enisey jazba esteliklerinin' u'yreniliw tariyxi
   

Tu'rkiy tilles xaliqlardin' erte da'wirdegi jazba esteliklerin u'yreniwdi niyet etken ha'r bir adam Remizov degen oris sayaxatshisinin' XVIII a'sirdin' ekinshi yariminda Mong'olstannin' Orxon da'r'yasi jag'alarinda bolg'anin, Remizovtin' ol jerdegi qulpi taslarda tu'siniwi qiyin ha'ripler menen jazilg'an so'zlerdi ko'rgenligi tuwrali mag'liwmatlar menen ushirasadi.

Bul sirli jaziwlar tuwrali shved ofitseri Iogan Stralenberg ha'm ilimpaz Messershmidlerdin' de xabar bergenligi tuwarli derekler bar. Lekin tilekke qarsi, tasqa oyip jazilg'an bul sirli so'zlerdi sol waqitlarda hesh kim oqiy aliw mu'mkinshiligine iye bolmag'an.
XIX a'sirdin' birinshi yariminda «Sibir xabarlari» jurnalinda Georgiy Spasskiy dep atalg'an adamnin' «Enisey estelikleri» degen maqalasi ja'riyalanip, bul jazba estelikler tuwrali dun'ya ilimpazlari bir qatar mag'liwmatlar aladi.
Bunnan keyin bul jaziwlar fin tiline tiyisli bolsa kerek, dep oylag'an fin filologlari bul esteliklerdin' atlasin bastirip shig'aradi.
Ko'p waqit o'tpey atirip-aq ja'ne bir oris sayaxatshisi N.M.Yadrentsev ta'repinen Mong'olstannin' Qosho-Tsaydam u'lkesinen ja'ne bir belgisiz usinday tasqa qashalg'an jaziwlar tabilg'anlig'i tuwrali derekler ja'riyalanadi.
Bul jaziwlarg'a qizig'iwshilig'i ku'shli bolg'an fin-ugor ja'miyeti 1890-jili Rossiya Ilimler Akademiyasi akademigi V.V.Radlov basshilig'inda 1891-jili ekspeditsiyalar sho'lkemlestirdi. Bul ekspeditsiya jaziwlardi atlasqa tu'siriwden basqa na'tiyjege erise almag'an.
Tasqa jazilg'an bul sirli so'zlerdin' en' da'slepkilerin birinshi bolip oqig'an Daniya ilimpazi Vil'gelm Tomsen degen adam bolg'an. Ha'riplerdin' bir birine uqsaslig'in aniqlaw barisinda V.Tomsen «Ta'n'ri, «tek» degen so'zlerdi oqiw mu'mkinshiligine erisken ha'm bul jaziwlar a'yyemgi tu'rk esteligi degen juwmaqqa kelgen. Oris ilimpazi V.V.Radlov 15 ke jaqin ha'ripti oqiwg'a miyasar bolg'an. Tomsennin' pikirine tiykarlang'an ol esteliktegi jaziwlardi tolig'i menen oqiy alg'an ha'm awdarg'an.
So'z etilip otirg'an Orxon-Enisey jazba esteliklerin u'yreniwde V.Tomsen, V.V.Radlov, P.M.Melioranskiy, A.Geynel', Yu.Nemat, S.E.Malov, I.V.Stebleva usag'an alimlardin' xizmetleri ayriqsha. Orxon-Enisey jaziwlari - tariyxiy estelik. Bul estelik tu'rkiy xaliqlarin birlestiriw ushin gu'resken tariyxiy ko'semlerdi so'z etedi.
Orxon-Enisey jazba estelikleri tu'rk qag'ani Bilke qag'an, onin' inisi siyasiy isker Qultegin, olardin' ken'esgo'yi (a'kesi) Tonyukuk hu'rmetine arnalg'an.
Taslarg'a qashap jazilg'an bul esteliklerdin' tariyxi bar. Bizge belgili bolg'an dereklerge na'zer salsaq «Tu'rki xalqinin' azamati Qultegin 731 jildin' jaz aylarinin' birinde sawashta qaza tapqan pu'tkil tu'rki xalqi jiynalip, Qultegin erligin sipatlap, u'lken estelik ornatqan»^a Orxon-Enisey jazba estelikleri tiykarinan u'shew bolip, birinshisi - Bilke qag'ang'a, ekinshisi - Qulteginge, u'shinshisi - Tonyukukke arnalg'anin an'laymiz.
Ilimiy ortaliqta Bilke qag'ang'a arnalg'an jaziwdi - «Kishi jaziw», al Qulteginge bag'ishlang'an jaziwdi - «U'lken jaziw» dep atasadi.