O’simliklar sitoembrologiyasi

Chang nayining tuzilishi, sitokimyosi.

Chang nayining nozik tuzilishi, ularni gisto va biokimyoviy xususiyatlarini in vitro tajribalari asosida o‘rganilgan. Urug‘chining ustuncha qismida o‘sayotgan chang nayi yaxshi tadqiq etilgan. XX asrning 40-60 yillarida birinchi marta chang donasini o‘sishi in vitro usulida o‘rganilgan. O‘sha davrlardan beri bu usul chang nayini o‘rganishda etakchi bo‘lib hisoblanadi. Tadqiqotlarda chang nayini o‘sadigan uchki qismini uzunligi 3-7 mm kelishi aniqlangan. O‘sadigan zona diktiosomalarning vezikulalariga boy va silliq membranali endoplazmatik to‘rga ega. Vezikulalar o‘zaro qo‘shilib o‘suvchi qismining qoplovchisini tashkil qiladi. Chang nayining sitoplazmasida chang donasini unishgacha bo‘lgan davridagi organellalar bo‘ladi. Chang nayining uchki qismida pektin, gemitsellyuloza va sellyuloza birlamchi membranasi shakllanganidan keyin hosil bo‘ladi. Chang nayining o‘sadigan qismi uning boshqa joylaridan kallozali po‘kak bilan ajralib turadi.

Gistokimyoviy tahlillarining natijalari shuni ko‘rsatadiki, chang donasi qanday organik va noorganik moddalarni tutgan bo‘lsa, chang nayida ham shunga yaqin lekin, oqsillar va aminokislotalarning miqdori chang nayida chang donasidagidan ozroq. Gistokimyoviy va sitokimyoviy reaksiyalar natijalariga ko‘ra chang nayining uchki qismini yorqinligi,shuningdek RNK konsentratsiyasining ko‘p qismini bu zonada bo‘lishi unda hayotiy jarayonlar jadal o‘tishini tasdiqlaydi.
Chang nayida RNK va oqsil sintezi biokimyoviy tadqiq etib o‘rganilgan. Chang donasining o‘sishi ma’lumki, RNK sinteziga bog‘liq emas, lekin chang nayining keyingi o‘sishi va generativ hujayraning bo‘linishi ingibitor RNK ta’sirida boshqariladi. O‘sayotgan chang nayining hujayralarida ribosomal RNKning uch turi (rRNK) 5, 8 va 28S turi sintezlanadi. Bunda 5S sedimentatsiya koeffitsientli rRNK boshqa RNKlardan ko‘p sintezlanadi.
O‘sayotgan chang nayida va chang donalarida aniqlanmagan rRNK turi sintezlanadi. Bu RNKning tahlili shuni ko‘rsatadiki, uning sedimentatsiya ko‘rsatkich qiymati 35 S gacha past molekulyar og‘irliklarda bo‘lishi shuningdek DNKga o‘xshashligi axborot RNKning geterogen populyasiyasini hosil qiladi.
Tradeskansiya o‘simligining chang donalarini sun’iy oziqda muhitda o‘stirilganda chang naylarida generativ hujayraning bo‘linishi uchun zarur bo‘lgan RNK sintezi, dastlabki 2-3 soat mobaynida davom etadi, keyin to‘xtaydi. Sitokimyoviy tadqiqotlar RNK sintezi faqat vegetativ yadrodagina ro‘y berishini, generativ hujayraning ancha zichlashgan xromatini RNK sintezida ishtirok etmasligini ko‘rsatgan.
Chang nayida RNK sintezidan tashqari oqsil sintezi ham amalga oshadi, bu jarayon chang donasini unish davrida boshlanadi. Oqsil sintezlanishi ribosomalarni faol holga kelishi va polisomalar hosil qilishi bilan boshlanadi. Chang nayini o‘sa borishi bilan oqsil sintezida ishtirok etadigan ribosomalarning miqdori quruq holdagi chang donasiga nisbatan 12% dan 46% gacha chang donasini unganidan 10 daqiqadan keyin 66% gacha, 1-4 soat davomida oshishi kuzatilgan. Polisomalarni yuzaga kelishi chang donasi bo‘kkanidan 10 daqiqadan keyin boshlanadi. Polisomalarni chang nayida hosil bo‘lishi axborot RNK sintezlanganidan keyin amalga oshadi.
Generativ hujayraning bo‘linishi uchun zarur bo‘lgan oqsillar chang nayi o‘sishining dastlabki 2 soatida sintezlanadi. Generativ hujayraning bo‘linishi yakunida zarur bo‘ladigan oqsillar keyingi 2-3 soat davomida sintezlanadi. SHunday qilib, chang donasining o‘sishi 4-5 soatda RNK sintezi ham, oqsillarning sintezi ham tugallanadi. Turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda ro‘y beradigan chang nayining o‘sish tezligi albatta bir xil emas, shu boisdan biz yuqorida bayon etganlarimiz ham turlicha tarzda ro‘y beradi.
Generativ hujayra, spermiy va vegetativ yadrolarning chang nayi bo‘ylab harakatlari ham o‘ziga xos tarzda amalga oshadi. Generativ hujayra va spermiylar chang nayi bo‘ylab harakati haqida tadqiqotchilar turli xil fikrda ya’ni chang nayida faol harakatda bo‘ladi deyishsa, ikkinchi guruhlari, ular mustaqil harakatda bo‘lmaydi, sitoplazmaning oqimi bilan boradi degan fikr bildirishadi. Va nihoyat, uchinchi guruh tadqiqotchilar generativ hujayra va spermiylar chang nayida faol va faol bo‘lmagan holda harakatlanadi degan xulosaga kelishgan. Clivia o‘simligining generativ hujayra va spermiylari sun’iy oziq muhitida o‘stirilgandagi holati K.YUu.Kostryukova (1939) tadqiqotlarida faol harakatlanish bor degan xulosaga kelgan.
K.Steffen (1953) Galanthus o‘simligining chang donalari va chang nayidagi generativ hujayra va spermiylarni o‘rganib, ular mustaqil holda ameboid tarzda harakatlanadi, shu bilan birga sitoplazmaning oqimida ham bo‘ladi degan fikrga kelgan.
Generativ hujayra va spermiyni chang nayidagi harakatini o‘rganish uchun mikrokinosemka usulida foydalanilgan. Bunday usullarni qo‘llagan olimlarning xulosalari bir xil emas. N.N.Polunina (1959) generativ hujayra va spermiy harakati faol deb ta’kidlasa, M.S.Navashin hamkasblari bilan (1959) aksincha, faol emas deb hisoblaydi.
Generativ hujayra bo‘linayotgan paytda spermiylar hosil bo‘lguncha ma’lumki, harakatdan to‘xtaydi. Undan keyin to‘la holda shakllangan spermiylar hosil bo‘lganidan keyin harakatni davom ettiradi. N.V.Balina (1974) generativ hujayraning bunday holatdagi faol harakatiga ATF va sitoplazmadagi miozinga o‘xshash oqsillar sabab bo‘ladi, degan xulosaga kelgan.
Ayrim tadqiqotchilar g‘o‘za, liliya, amarallis, o‘simliklarida generativ hujayra vegetativ yadro joylashgan joyda elektron zich fibrillyar bog‘lamlarni aniqlaganlar. Bu ma’lumotlarning asosida generativ hujayra va vegetativ yadrolarda ularni chang nayi bo‘ylab harakatiga sabab bo‘ladigan lokal qisqaruvchi markaz bor, degan fikr bildiriladi.
N.S.Korobova (1977) generativ hujayra, spermiy va vegetativ yadro chang nayida somatik hujayralardagi yadroni, uni o‘sish va rivojlanish natijasi deb hisoblaydi. Gerosimov-Navashina (1971) fikricha, yadro doimo hujayraning dinamik markazida joylashadi. Chang nayini oxirgi uchi doimo nayning boshqa qismida kalloza po‘kak bilan ajralganligi tufayli N.S.Korobova uni alohida hujayra deb qarash lozimligini ta’kidlaydi.
Shu boisdan generativ hujayra, spermiylar va vegetativ yadroni bir-biriga nisbatan ma’lum masofada joylanishi bu elementlarning hujayrani dinamik markazida bo‘lishi bilan izohlaydi. Chang nayi o‘sa borishi va kalloza po‘kakni yuzaga kelib o‘sayotgan zonani chang nayini eski joylarida ajratish bilan generativ hujayra, spermiylar va vegetativ yadro, bu zonaga o‘tadi va yana uning “dinamik markazi”ni egallaydi.
Shunday qilib, spermiylar va vegetativ yadroni chang nayi bo‘ylab harakati chang nayini bir tomonga yo‘nalishdagi qutbiyligi bilan amalga oshadi. Spermiylar va vegetativ yadrolarning chang nayi bo‘ylab harakati turli sistematik guruhlarga mansub o‘simliklarda o‘rganilish natijasida, bu masalaga tobora ko‘proq oydinlik kiritilmoqda. O‘zbekistonlik embriolog mutaxassislarning bu borada olib borayotgan ilmiy izlanishlari ayniqsa alohida e’tiborga molik.


Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   N.Grin va boshqalar. “Biologiya”
   
2. 
   A.S. Troshin va boshqalar. “Sitoembralogiya”
   
3. 
   Ziyonet.uz