O’simliklarning ildiz orқali oziқlanishi

Reja

1.Ildiz orqali oziqlanishning o`simlik hayotidagi roli
2.O`simliklarning ildiz orqali oziqlanishi haqidagi ta`limotning rivojlanishi
3.O`simliklarning mineral elementlarga ehtiyoji va ularning klassifikatsiyasi

O`simliklarning oziklanishi ikki shakldan iborat bo`lib, xavodan va tuproqdan ozikdanish jarayonlarini uz ichiga oladi. Bu ikki jarayon: fotosintez va mineral elementlarni tuproqdan yutish — birgalikda o`simliklarning avtotroflik xususiyatlarini belgilaydi. Mana shu uzviy borliklik natijasida o`simliklarning organik asosga ega to`qimalari, organlari vaumumiytanasi hosil bo`ladi. Ularning o`sishi va rivojlanishini tuda ta`minlash uchun tuproqdan juda ko`p mineral elementlar yutiladi. Shuning uchun ham bunga o`simliklarning ildiz orkali oziklanishi deyiladi.

O`simliklarning ildiz :orkali oziklanishida tuproq. xususiyatlari va unumdorligi, ayniqsa, tuproqning suv utkazuvchanlik, xdvo utkazuv-chanlik xossalari, tarkibidagi organik moddalar va o`simliklar uchun muhim ozik; elementlarni tuplash krbiliyati katta ahamiyatga ega.
O`SIMLIKLARNING ILDIZ ORQALI OZIKLANISHI XASH1DAGI TA`LIMOTNING RIVOJLANISHI. Qadimgi zamonlardayok. (yangi eradan avvalgi 600-500 yillarda) deh-krnchilik bilan shurullangan odamlar kul va chirindilarga boy tuproqlarda hosilning ko`proq bo`lishini bilganlar vabundan foydalanganlar. Keyinchalik o`simliklarni ozikdantirish tuғrisidagi tushunchalar rivojlanib bordi.
Urta asrlarda yashagan gollandiyalik tabiatshunos Ya.B.Van-Gelmont tajribalari, aynikra, dikko`tga sazovor. U sopol idishga 91 kg quruk. tuproq. solib, ogirligi 2,25 kg.gatengtol shoxchasini ekadi va yomrir suvi bilan sugorib turadi. 5 yildan sung tolning orirligi 77 kg ga yetadi. Idishdagituproqningogirl.igi esafakat 56,6 g ga kamayadi. Van-Gelmontning fikricha, agar o`simliklar uz tanasini tuproq. hisobiga tuzadigan bulsa, u xrldatol shoxchasi kancha ko`paysa, idishdagi tuproq. shuncha kamayishi kerak edi. Lekin bu xalat sodir bo`lmaydi. Shuning uchun ham u o`simliklar uz gavdasini suvdan tuzadi, degan xulosaga keladi. Shu tarika o`simliklar oziklanishining " suv nazariyasi " vujudga keladi va uzoq, muddat davomida e`tirof etiladi. Lekin bundan ancha avval Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 yillar) o`simliklar tuproqdan murakkab moddalarni surib oladi va usha-lar hisobiga uz tanasini tuzadi degan edi. Bu tushunchani XVI11 asrning oxiri va XIX asrning boshlarida nemis agronomi A.Teer yanada rivojlantirdi. U " gumus nazariyasi"ni yaratdi. Unga kura o`simliklar asosan suv va gumus moddalari bilan oziklanadi. Tuproqda chirindi moddalar kancha ko`p bo`lsa, o`simliklar shuncha faol o`sish va rivojlanish qobiliyatiga ega bo`ladi.
Keyingi yillarda asta-sekin o`simliklar uchun mineral elementlar zarur, degan tushunchalar paydo bula boshlaydi. Bu tushunchaga asos solgan kishilardan biri agronom A.T. Bolotovdir (1770). U tuproqdagi mineral zarrachalar va suv o`simliklar uchun asosiy oziqadir, degan goyani ilgari surdi. A.T.Bolotov uritlarnituproqkasolishusullarini ham ishlabchikdi vakishlokxujaligi uchun zarur 53 ta urit turi borligini ko`rsatdi.
1804 yilda shveytsariyalik olim N.T.Sossyur o`simliklarning kimyo-viy tarkibini tadkik. qilish natijasida tuproq. O`simliklarni azot va boshqa mineral elementlar bilan ta`minlaydi, o`simliklar tuproqdagi suvli eritmadan xar xil tuzlarni ildiz orkali surib oladi va so`rish tezligi tuzlarning turiga karab xar xil bo`ladi, degan xulosaga keldi.
O`simliklar uchun mineral tuzlarning ax.amiyati frantsuz agroqimyog`ari J.B.Busengo (1837) ishlarida yanada anikrok, kursa-tildi. Uning tasdik.lashicha, toza kumda x,am (suv, kul va mineral tuzlar solinganda) o`simliklar yaxshi o`sishi mumkin. Buni isbotlash uchun u vegetatsion tajribalar utkazadi va birinchilar k.atorida-usim-liklar atmosfera azotini o`zlashtirolmaydi, balki boshq.a element­lar k.atorida ildiz ork.ali o`zlashtiradi, degan xulosaga keldi.
O`simliklarning mineral oziklanish nazariyasini xar tomonlama ri-vojlantirgan olimlardan nemis kimyog`ari Yu.Libix buldi. 1840 yilda Yu.Libix o`simliklarning mineral oziklanish nazariyasini rivoj-lantirish bilan bir katorda gumus nazariyasini inkor k.ildi. Uning fikricha, tuproq. unumdorligi fakat mineral moddalarga boғliq.. Yu.Libix birinchi bo`lib tuproqla ugitlar sifatida toza tuzlarni solishni taklif etdi. U mineral elementlarning ahamiyatini turri baxrladi, lekin o`simliklar azotni xavodan ammiak xrlida k.abul k.iladi, deb uylaydi. Keyinchalik u bu fikr xatoligini tushundi va o`simliklar azotni ildiz orkali nitratlar holida k.abul k.iladi, de­gan fikrga kushildi. Birok, shu bilan birga Libix tuproqdagi orga­nik moddalarning ahamiyatini inkor k.ildi. holbuki, tuproq.tarki­bidagi gumus o`simliklarning o`sishi va rivojlanishi, tuproq. mik-roflorasini rivojlantirish va boshq.alarda katta ax.amiyatga ega. Yu.Libix" minimum qonuni" va " qaytarilish qonunlari" ni taklif etdi. Bu konunlar bo`yichatuproqda o`simliklarga zarur mineral elementlar minimumga yetmasa, ularning foydasi ham bo`lmaydi. K.aytarilish krnunida esa o`simliklar uz hosili bilan tuproqdan kancha mineral modda olsa, urniga shuncha kaytarish zarur, deb tushuntiriladi.
Aks Xolda yildan-yilga tuproq. unumdorligi, demak, hosildorlik ham ka-mayib boradi. Libixning fikrlari umuman to`ғri. Agrotexnik tadbirlarni turri utkazish va tuproqni mineral elementlar bilan uz vak,tida ta`minlash natijasida hosildorlikni oshirib borish mumkin.
I.Knop va Yu.Sakslarning 1859 yilda utkazgan tajribalari ham " gumus nazariyasi" ni inkor kildi. Ularning fikricha, fakat 7 ta element: azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kaltsiy, magniy va temir bulsa, u"sim-liklarni suvda x.am ustirish mumkin.SHunday kilib, ular o`simliklarni vegetatsion usullar bilan (tuproq,, suv, kum) ustirish mumkinligini isbotladilar va mineral oziklanish nazariyasini tasdikladilar.
O`simliklarningildiz orkali oziklanish goyasini P.A.Kostichev, V.VDokuchaev, K.K.Gedroyts, D.N.Pryanishnikov va boshqa olimlar yanada rivojlantirdilar.
O`simliklarning mineral elementlarga ehtiyoji va ularning klassifikatsiyasi. O`simliklar tabiiy muhitdan oz yoki ko`p miqdorda davriy jadvalda ko`rsatilgan elementlarning hammasini yutish krbiliyatiga ega. Lekin shu elementlardan xozirgacha fakat 19 tasining o`simliklar uchun ahamiyati kattaligi, ularni boshqa elementlar bilan almashtirib bulmasligi aniklangan. Bular uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingu­gurt, kaliy, kaltsiy, magniy, temir, marganets, mis, rux, molibden, bor, xlor, natriy, kremniy va kobalt. Shulardan 16 tasi mineral elementlar guruxiga kiradi. Chunki uglerod, vodorod va kislorod usim-likka SO2, O, va N;O holida qabul k,ilinadi.
O`simliklar suv va barcha mineral elementlarni ildiz orkali tuproq,-dan qabul kiladilar. Mineral moddalar tuproq.eritmasida, chirindida, organik va anorganik birikmalar tarkibida va tuproq. kolloidlariga adsorbtsiyalangan xrlatda uchraydi. Ionlarning o`zlashtirilishi fakat usim-liklarga borlik.bo`lmay, balki shu ionningtuproqdagi kontsentratsiyasi-ga, uningtuproqdagi siljishiga va tuproq. reaktsiyalariga boғliq..
O`simliklar tanasidagi elemsntlarping 95 foizini to`rtta element: uglerod, vodorod, kislorod va azot tashqil etadi. Bu elementlar organogenlar ham deyiladi. Chunki ular o`simlik tanasidagi organik moddalarning (Oqsillar, yoklar, uglevodlar) asosini tashqil etadi.
Ko`rlgan barcha elementlar 5 foizni tapjil etadi va ular o`simlik kuli tarkibiga kiradi, ya`ni o`simliklar kuydirilganda ma`lum mik.-dorda kul xrlida koldik. k,oladi. Bu mineral elementlardan i borat. Uning miqdori o`simlik turiga va organlariga boғliq.
Masalan, utsimon o`simliklarda (foiz xisobida):
Donlarda - 3 Poyasida - 4
Ildizida — 5 Barglarida— 15.
yorochsimon ; o`simliklarda (foiz hisobida):
Poyasida — 3 Yog`ochsimon k,ismida — 1
Tana pustlogida — 7 Barglarida — 11
bo`lishi mumkin. Moddaalmashinuvjarayoni faol barglarda kul miqdori eng ko`p (2-15 foiz) bo`lishi mumkin.
Mineral elementlar o`simliklar tanasidagi miqdori asosida uch guruxga bulinadi: 1) makroelementlar; 2) mikroele.mentlar; 3) ultramikroelementlar.
Makroelementlarga o`simliklar tarkibidagi miqdori 10-2 foiz va undan ko`p bo`lgan barcha elementlar (M, R, K, Sa, №, M§ va boshqalar) kiradi.
Mikroelementlarga o`simliklar tarkibidagi miqdori 10-3 - 10-5 foiz bo`lgan elementlar (Mp, V, Si, 2p, Mo va boshqalar) kiradi.
Ultramikroelementlarga o`simlik tarkibidagi juda oz (10-6 foiz va undan kam) va vazifasi aniklanmagan (Sz, 8e, Sa, N§, A§. Ai va boshqalar) elementlar kiradi.
O`simliklar tanasidagi xar bir mineral element ma`lum fiziologik funktsiyani bajaradi.