O'sishi,rivojlanishi

Anorning kelib chiqishi va madaniylashtirilish tarixi

Punica granatum (umumiy anor) ko‘p yillik daraxt (50-60 dan 300 yoshgacha bo‘lgan namunalar mavjud), buta o‘xshash, mevalari taniqli anorlardir. Anorning tug‘ilgan joyi Sharq bo‘lib, buni miloddan avvalgi 4000 yillarga oid ko‘plab tarixiy hujjatlar tasdiqlaydi.

Bu o‘simlik katta qizil gullar va limon yoki greyfurt bilan taqqoslanadigan mevalar bilan ajralib turadi. Anor mevasi qalin teriga ega, uning ostida oq pulpa va yorqin yoqut rangdagi bir necha yuz suvli donalar yotadi (agar, albatta, meva pishgan bo‘lsa!). Anorning tarixi juda uzoq va turli manbalarga boy. Biz ulardan faqat ayrimlarini aks ettirdik.
Anor Muqaddas Kitobda tilga olingan o‘simliklarning etti turidan biridir. Meva yoz oxirida pishadi va yahudiylarning Yangi yili uchun ibodatxonalarni bezash uchun ishlatiladi. Anor nafaqat mevali ekin sifatida etishtiriladi. Uni parklar va bog‘larda ham topish mumkin.
Anor Kaliforniya, O‘rta er dengizi mamlakatlari, Shimoliy Hindiston iqlimi uchun xos bo‘lgan -17 C gacha qurg‘oqchilik va sovuqqa chidaydi. Dunyoda bu o‘simlikning ko‘plab navlari bor, ular meva hajmi, terining rangi, urug‘ining qattiqligi, sharbat tarkibi bilan farqlanadi. So‘nggi bir necha o‘n yilliklarda anor Shimoliy Amerikada juda mashhur bo‘ldi.
Anor - Punica lotincha punicus so‘zidan olingan bo‘lib, Punic yoki Karfagen degan ma'noni anglatadi. U o‘z nomini o‘sgan joyidan oldi (Karfagen - zamonaviy Tunis). Qadimgi Rimda anor odatda Malum punicum - "Punic olma" yoki Malum granatum - "donali olma" deb nomlangan. Aynan shu ikki nom anorning zamonaviy nomining shakllanishida hosila bo‘lgan:
Anor (inglizcha), Granatapfel (nemis), Grenade (frantsuz), Granada (ispan), melograno (italyan), Granatäpple (shved), granaatõun (estoniya). Rus tilidagi "anor" nomining tarixi boshqa mamlakatlardagi mo‘'jizaviy mevaning yuqorida tavsiflangan nomlaridan juda farq qilmaydi. Anor - "granatus" so‘zidan, lotin tilidan tarjima qilingan - "donli".
Anor lotincha “urug‘li olma” degan ma’noni anglatadi. U haqidagi eslatmalar Qur'onning qadimgi nashrlarida, Tavrotda, Gomer madhiyalarida va Mesopotamiya yozuvlarida uchraydi. Ba'zi manbalarga ko‘ra, anorning vatani Fors, hozirgi Eron hududi va g‘arbiy Himoloydir.
Bir necha ming yillar davomida anor Iroq, Eron, Afg‘oniston, Pokiston, Hindiston, Rossiya va O‘rta er dengizi mamlakatlarida etishtiriladi. U Xitoy, Uzoq Sharq, Janubi-Sharqiy Osiyo va butun Ipak yo‘lida joylashgan. Anor mo‘l-ko‘llik va unumdorlik ramzi hisoblanadi. Anor Yaponiya, Koreya va Lotin Amerikasida ham yetishtiriladi.
Anor ildiz otgan va Bermud orollarida (1612 yildan beri) muvaffaqiyatli etishtirilgan, vaqti-vaqti bilan Bagama orollarida, Markaziy va Janubiy Amerikaning issiq hududlarida va Gavayida topilgan. Anor 1769 yilda ispan ko‘chmanchilari tufayli Kaliforniyaga kelgan.
Anorda Tavrotdagi amrlar soniga teng roppa-rosa 613 ta urug‘ bor. Anor mevasining qadimiy tasvirlari Quddusdagi Sulaymon ibodatxonasi ustunlarida, yahudiy ruhoniylarining liboslarida, shuningdek, Qadimgi Rimning (shu jumladan Pompey) mozaikalarida, u erda "Fenikiya olma" deb nomlangan. Anor shoxlarini qadimgi
Rim ayollari bosh kiyimlariga kiyib yurishgan, bu nikoh maqomini ko‘rsatgan. Zardushtiylik ibodatxonalarida anor abadiy hayot va unumdorlik ramzi sifatida tasvirlangan. Qadimgi Forsda anor eramizdan avvalgi 480 yilda bosqin paytida Kserks askarlari kuch-quvvat ramzi hisoblanadi. uchlari uchlari granatalari bo‘lgan nayzalar Gretsiyaga olib ketildi.
Anor qadimda Ispaniyadagi musulmon Nasridlar sulolasining Alhambra qal'asi va qirollik saroyi devorlarida tasvirlangan. Ushbu meva sharafiga ular hatto o‘z mulklarining poytaxti - Granada shahri deb nom berishdi. Anor arman madaniyatida ham o‘z izini qoldirgan.
Anorni madaniylashtirilishi esa, taxminan -5000 yil oldin bo‘lib, yovvoyi holatda Kavkazoldi, O‘rta Osiyo, Turkmaniston, Eron va Hindiston hududida o‘sishi aniqlangan va kelib chiqish vatani ushbu mintaqalar hisoblanishi taxmin qilinadi. Biroq, N.I.Vavilov tomonidan anorning kelib chiqish vatani Yaqin Sharq mintaqasi hisoblanishi qayd qilingan.
Anorning lotin tilidagi nomi (Punica granatum L.) Karfagen hududida yashagan qadimgi “pun” xalqi nomidan olingan bo‘lib, Yevropaga aynan ushbu hududdan keltirilganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar qayd qilinadi. Ayrim manbalarda anorning nomi “Punika granatun” bo‘lib, “Punika” ushbu o‘simik vatani Tunis ekanini anglatishi, “granatun” esa “donli” degan ma’noni bildirishi qayd qilinadi.
Tadqiqotchilar tomonidan ko‘pgina madaniy anor navlarining kelib chiqish vatani sifatida Eron taxmin qilinadi. Hozirgi vaqtda Eron dunyo miqyosida anor yetishtirish bo‘yicha yetakchi davlatlardan biri hisoblanadi.
Yoqut qizil rangga ega jannat mevalaridan biri bo’lgan anor yoki qadimgi Eronning nomi Nor, dunyodagi eng yaxshi o’nta mevalardan biri sifatida tanlangan bo’lib, bu meva Eron, Afg’oniston, Pokiston, Iroq va Turkiya kabi bir necha mamlakatda yetishtiriladi.
Eron dunyodagi eng katta anor ishlab chiqaruvchisi, Fors viloyati esa mamlakatdagi eng yaxshi anor ishlab chiqaruvchi viloyat sanaladi. Anor ishlab chiqarish sohasida Eron tengsiz va uning eksporti foydalidir. Anor eng ko’p navlari Eronga tegishli, chunki ularning barchasi organik va zaharli moddalarsizdir.
Eron iqlim sharoiti tufayli eng chiroyli va yoqimli mamlakatlardan biri bo’lib, anor yetishtirish uchun juda mosva foydali hisoblanadi. Qonda xolestirin, tishlarning sog’lig’ini saqlashda yordam beradi. Yurak kasalliklarini kamaytiradi va saraton kasalliklarini davolaydi.
Anor kuz faslida keng iste’mol qilinadi va Yaldo kechasida sevgi, baxt va unumdorlik ramzi bo’lgan kuzgi mevalar jumlasidandir va dunyoda qadimiy meva sifatida tanilgan bo’lib, Eron anorni yetishtirishda birinchi o’rinda turadi, undan keyin AQSH, Xitoy, Hindiston, Misr, Ispaniya, Turkiya, Afg’oniston va Belgiyada ishlab chiqariladi.
Fors viloyati anor mevasini ishlab chiqarish va uning nihollarini ekish nuqtai nazarida boshqa viloyatlar o’rtasida birinchi o’rinni egallaydi.
Hozirgi kunda Janubiy Koreya, Malayziya, Eron, CHili, Ozarbayjon singari o’nlab mamlakatda Farg’ona anorchiligi tajribasini o’rganishga qiziqish katta.
Farg’onada anor yetishtirish, saqlash, qayta ishlash va tayyor mahsulotlarni eksport qilish hamda ekoturizm xizmatlari ko’rsatishga ixtisoslashgan agrofirmaning 300 gektar yerida anorning 10 dan ortiq xaridorgir, eksportbop navlari parvarishlanmoqda. Ikki yil ichida anorzor plantatsiyasining 80 foizi hosilga kirdi. Bu yil 200 ming tup anor ko’chati qalamchalari tayyorlanib, ko’chatchilik tarmog’iga asos solindi.
2019 yildan yiliga 10 million dona anor ko’chati tayyorlash va buyurtmachilarga yetkazib berish ko’zda tutilmoqda. Hozirgi kunda Janubiy Koreya, Malayziya, Eron, CHili, Ozarbayjon singari o’nlab mamlakatda Farg’ona anorchiligi tajribasini o’rganishga qiziqish katta. Vatani Farg’ona viloyati bo’lgan qayum, qozoqi kabi anor navlari bugungi kunda AQSH va Yevropa davlatlarida mahalliylashtirilmoqda.
Tojikistonning Darvoz tumani Ruzvayi qishlog’ida anorning yangi turi – vazni 1 kg chiquvchi hosili yetishtirildi.
Mazkur meva Ruzvayi qishlog’ida yashovchi bog’bon Rahmiddin Najmiddinovning bog’ida payvandlash yo’li bilan yaratildi.
Bog’bon 20 yildan buyon tsitrus mevalar yetishtirish bilan shug’ullanadi.Uning qayd etishicha, anorning "Karon" nomli bu navi shirin donali bo’lib, shifobaxsh xususiyati bilan ajralib turadi. “Karon” anori buyrak bilan bog’liq kasalliklarni davolashda juda foydali.
“Avval sabzavot yetishtirish bilan shug’ullanganman. Keyinchalik 1,5 gektar yerni anorzorga aylantirdim. Hozir 5-6 tup anor mevasi bilan ro’zg’orga kerakli mahsulotlarni sotib olishga qurbim yetadi”, – deydi bog’bon.
Darvoz Tog’li Badaxshon Muxtor viloyatining subtropik mevalar yetishtirish uchun qulay iqlimga ega bo’lgan yagona tumanidir. Tuman bog’bonlari uzoq yillardan buyon Pomir biologiya instituti bilan hamkorlikda limon, anor, anjir va xurmo kabi mevalar parvarishi bilan shug’ullanadi.
Markaziy Osiyo, jumladan, Turkmaniston hududida anor eramizdan - 4000 yil oldin madaniylashtirilganligi va XVI-XVII asrlarda dunyo miqyosida tropik subtropik iqlim mintaqalariga keng tarqalganligi qayd qilinadi.
Tadqiqotchilar tomonidan anorning kelib chiqishi va genetik xilma-xilligi bo‘yicha 3 ta (birlamchi, ikklamchi, uchlamchi) yirik markazlar ajratib ko‘rsatilgan (Yaqin Sharq; O‘rta yer dengizi mintaqasi, Sharqiy Osiyo va Amerika, Janubiy Afrika).
Bunda Yaqin Sharq markazi tarkibida Eron va Afg‘oniston ham kiritilgan, bu mintaqa N.I.Vavilov tomonidan ko‘pgina madaniy o‘simliklarning kelib chiqish hududi sifatida qayd qilingan.
Ikkinchi markaz anorning Sharq mintaqasi va Yevropa mintaqasiga tarqalishida muhim o‘rin tutgan bo‘lib, ushbu markazlarda anorning navlari genetik jihatdan sezilarli darajada farqlanishi ta’kidlanadi.
Hozirgi vaqtda anor dunyo miqyosida, asosan, geografik jihatdan 41° sharqiy kenglik va 41° shimoliy kenglik diapazonida o‘stiriladi va ekspot-import yo‘nalishida O‘rta Yer dengizi mintaqasi, Gollandiya va Osiyo, shuningdek, Hindiston yetakchi o‘rinda turishi qayd qilinadi.
Janubiy Amerika, Janubiy Afrika va Avstraliyada anor plantatsiyalari sezilarli maydonlarni egallashi ta’kidlanadi.
Ayrim adabiyotlarda anorning kelib chiqish vatani O‘rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon, Afg‘oniston ekanligi qayd qilingan. Anor O‘rta dengiz mintaqasi, O‘rta Osiyoning janubiy qismida, Qrim, Kavkaz, Eron, Afg‘oniston, Dog‘istonda yovvoyi turlari tarqalgan
Anorning P. protopunica Balf. turi Hind okeanida joylashgan Sumatra orolida o‘suvchi endemik o‘simlik turi hisoblanadi.
Anor tabiatda O‘rta Yer dengizi bo‘yi mamlakatlarida, Qora dengiz atrofi yerlarida, Kavkaz ortida, Primore o‘lkasida, Hindistonda, Xitoy va O‘rta Osiyoda tarqalgan. Yer yuzida anor qishda ko‘milmay parvarish qilinadigan hududlarida balandligi 5-7 m gacha o‘sadigan daraxt-buta qishda ko‘miladigan hududlarda buta holida o‘sadi. Anor yovvoyi holda tabiatda bir ildizdan unib chiqqan bir nechta shoxlardan iborat bo‘lgan buta shaklida uchraydi.
Qadimgi Gretsiya, Vavilonda anor daraxti va mevasi yangilanish ramzi, Eronda g‘alaba ramzi, Xitoyda umrboqiylik ramzi sifatida qadrlangan.
Shuningdek, anor mevasi qadimdan baxt va omad ramzi sifatida ifodalangan, buddizm diniy ta’limotida baxt keltiruvchi meva sifatida ta’riflanadi, islom dinida jannat mevasi sifatida qayd qilinadi, Qadimgi Sharq va Xitoyda farovonlik, serfarzandlilik ramzi sifatida qadrlangan.
Anor (Punica granatum L.) turli xil geografik-iqlim sharoitlari va keng diapazondagi tuproq tiplarida o‘sishga moslashgan o‘simlik turi hisoblanadi. MDH davlatlari miqyosida anorning 90,1% qismi Ozarbayjon, O‘zbekiston, Tojikiston va Turkmanistonda, 10% ga yaqin qismi Rossiya, Armaniston, Gruziya hududida yetishtirilishi qayd qilinadi. Qozog‘istonda ayrim hududlardagina (Chimkent) anor ekilishi,
O‘zbekistonda anor asosan Surxondaryo, Farg‘ona, Andijon, Namangan, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida ekilishi ta’kidlangan.
Yevropa mintaqasida iqlim sharoitlari anorni ochiq dala sharoitida o‘stirish imkonini bermaydi, masalan, Angliyada anor faqat issiqxona sharoitida ekiladi. Afrika, Tinch okeanining ayrim orollarida ham hosildorlik sezilarli darajada past bo‘lsada, anor ekilishi aniqlangan.
Ayrim ma’lumotlarda Sobiq Ittifoq hududida, Kavkazoldi tog‘ mintaqasida (Kopedtog‘) yovvoyi anor o‘rmonzorlari mavjudligi qayd qilingan, biroq Xitoy, Afg‘oniston, Eron hududida dengiz sathidan 1600-3330 m balandlik mintaqalarida ham anor ekib o‘stiriladi. Shuningdek, anor yovvoyi holatda MDH miqyosida Sharqiy Kavkazoldi hududida, shuningdek, Turkmaniston (G‘arbiy Kopetdog‘), O‘zbekiston va Tojikiston (His or tizmalari) hududlarida uchrashi qayd qilingan.
Ushbu o‘rinda alohida qayd qilib o‘tish kerakki, anor qurg‘oqchilikka chidamli o‘simlik turlaridan biri bo‘lib, aynan, ushbu tipdagi iqlim sharoitlarida anorni keng ko‘lamda yetishtirish nuqtayi nazaridan yuqori potentsialga egaligi ta’kidlanadi. Jumladan, shimoliy yarimsharda anor yetishtiriladigan mintaqalar qurg‘oqchil sharoitlari bilan tavsiflanadi.
Biroq, ayrim iqlim-geografik sharoitlarda anorni yetishtirish mumkin emasligi sababli, hozirgi vaqtda anor tijorat maqsadlarida keng ommalashgan meva turlaridan biri hisoblanadi.
Dunyo miqyosida so‘nggi yillarda anor (Punica granatum L.) yetishtiriladigan yer maydonlarining ortib borishi qayd qilinadi.
XXI asrning biricnchi 10 yilligiga kelib, dunyo miqyosida yiliga 1,5 mln t anor mevasi yetishtiriladi va asosiy eksportyor davlatlar sifatida Hindiston, Eron, Xitoy, AQSh va Turkiya ko‘rsatib o‘tiladi. Shuningdek, Ispaniyada anor plantasiyalarida (umumiy 2000 ga) hosildorlik 18,5 t/ga ni tashkil qilishi va yiliga 37 000 t anor eksport qilishi, Afg‘onistonda yiliga 16 000-18 000 t, Eronda 60 000- 70 000 t anor yetishtirilishi qayd qilinadi.
Ayniqsa, Hindiston iqlimi yil davomida anor yetishtirish uchun optimal hisoblanadi. Umumiy holatda, anor plantasiyalarining dunyo miqyosida 90% qismi Evroosiyoda, 9% qismi Shimoliy Afrika, 1% qismi Shimoliy Amerikada joylashgan.

3.