Osiyo xalqaro universiteti konchilik ish fakulteti sm7-ki-2022 geodeziya fanidan mustaqil ish

Trilateratsiya uslubi . Keyingi yillarda masofani o’lchashda radioelekrtonika vositalari keng qo’llanilmoqda; bu esa geodezik tayanch tarmoqlari hosil etishning yangi trilateratsiya uslubini keltirib chiqaradi. Trilateratsiya uslubida qator uchburchaklarning tomonlari radiodalnomer va svetodalnomerlar bilan o’lchanadi. Uchburchaklarning burchak qiymatlari (6.7-rasm β) uchburchaklar tomonlari (a, b va c) ning uzunliklariga asoslanib, quyidagi formulalar yordamida topilishi mumkin.

yoki

bu yerda: 2p=a+b+c.
O’lchash va hisoblash natijalaridan uchburchak uchlari (punktlari)ning koordinatalari topiladi.
Uchburchak uchlari koordinatalarini juda aniq hisoblash kerak bo’lganida triangulyatsiya va trilateratsiya uslublaridan baravar foydalaniladi. Bunda uchburchaklarning barcha ichki burchaklari va tomonlari joyda bevosita o’lchanadi.
Poligonometriya uslubi. Bu uslubda koordinatalari aniqlangan punktlarni tutashtiruvchi chiziqning uzunligi hamda tutash chiziqlar orasidagi gorizontal burchaklar o’lchanadi. Triangulyatsiya punktlari kabi poligonometriya punktlari ham joyda maxsus markaz bilan belgilab, markazga geodezik belgi (piramida yoki signal) o’rnatiladi. Poligonometriya yo’li ochiq polygon(6.8-rasm.a) yoki yopiq poligon (6.8-rasm,b) bo’lishi mumkin. Ochiq poligonometriya yo’li odatda koordinatalari ma’lum bo’lgan ikkita tayanch punkt oralig’ida o’tkaziladi. Yopiq poligonometriya yo’li esa koordinatasi ma’lum bo’lgan punktdan boshlab yana shu punktga bog’lanadi. Bir necha poligonometriya yo’llari poligonometriya tarmog’ini tashkil etadi.

9.8-rasm.Poligonometriya uslubi
Triangulyatsiya uslubini qo’llab bo’lmaydigan rayonlarda, masalan, o’rmon zonasida yoki shahar ichida punktlar bir-biridan ko’rinishi uchun juda baland geodezik belgi (signal) o’rnatilishiga to’g’ri kelgan hollarda geodezik tayanch tarmoqlari qurishda poligonometriya uslubi qo’llaniladi. Bu uslub poligon tomonlarini o’lchash usuliga qarab, magistral, parallaktik va dalnomer poligonometriyalarga bo’linadi.
Magistral poligonometriya koordinatalari ma’lum bo’lgan ikkita tayanch punkt oralig’ida o’tkazilgan poligondan iborat, bunda poligon burilish nuqtalari(1, 2, 3..,) ning koordinatalarini aniqlash uchun joyda bu nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqning uzunligi (d_1, d_2, d_3, …, d­_n) poligon burilish burchaklari (β_1, β_2, β_3,..., β_n) hamda yondosh (ψ_1, ψ₂) burchaklar o’lchanadi. Boshlang’ich tomonning ma’lum direksion burchagi (α₅) dan hamda burchak qiymatlaridan foydalanib formulalar yordamida hisoblab chiqariladi. Ochiq poligonda oxiri (CD) tomonning ma’lum direksion burchagi (α₀) direksion burchaklarni hisoblashda nazorat bo’lib hizmat qiladi.
Boshlang’ich punkt (B) ning koordinatalari, direksion burchaklar hamda tomonlar ma’lum bo’lgach to’gri geodezik masalani yechish yo’li bilan poligonometriya punktlari birin ketin aniqlanadi. Poligonometriya punktlarining koordinatalarini hisoblashda oxirgi punkt (C) ning ma’lum koordinatalari nazorat bo’lib xizmat qiladi.
Paralaktik poligonometriyada poligon tomonlari bevosita o’lchanilmaydi, balki boshqa yordamchi tomonlarning uzunligidan foydalanib hisoblab chiqariladi. Bu usul masofani o’lchash qiyin bo’lgan joylarda qo’llaniladi. (6.9-rasm a) da (ABCD) poligonometriya yo’li berilgan. Uning (AB, BC va CD) tomonlarini aniqlash uchun ularga perpendikulyar va simmetrik qilib (db, mn va kl) bazislar olinadi. Bazislar joyda bevosita o’lchanadi. Bazislardan tashqari, paralaktik burchaklar (φ_1, φ₂ φ₃ va ψ_1, ψ_2, ψ₃₎ham o’lchanadi.
Poligon tomonlari quyidagi formulalar yordamida hisoblab chiqariladi:

Poligon tomonlarining burchaklarini hisoblab chiqarish uchun poligon burilish burchaklari (β_1, β_2,) o’lchanilishi kerak. Shu ma’lumotlardan foydalanib, to’g’ri geodezik masalani yechish yo’li bilan poligon punktlarining koordinatalari topiladi.

Ba’zi joylarda, daryo jar va boshqalar bo’ylab poligonometriya o’tkazilganda poligon yo’lning yo’nalishiga qarab simmetrik qilib bazis olish qiyin bo’ladi. bunday vaqtda punkt oralab bazis olinadi. Bu bazis (b₁ va b₂) lar poligonometriya yo’li burilish burchagining bissektrtisasi bo’yicha (6.9-rasm b) joylashtiriladi.( b₁) bazisdan poligon yo’lining (d₁) tomonlar uzunligini hisoblashda foydalaniladi. Har bir poligon bo’laklarining bazislaridan tashqari paralaktik burchaklar, bazis yon burchaklari hamda poligon tomonlari yo’nalishlari orasidagi gorizontal burchaklar o’lchanadi. Bunday poligonometriyada poligon tomonlarining uzunligini quyidagi formula yordamida hisoblab chiqariladi: