Osiyo xalqaro universiteti s7-mmt-22 guruh talabasi

OSIYO XALQARO UNIVERSITETI

S7-MMT-22 – GURUH TALABASI
ERKINOV MIRJALOLNING IQTISODIYOT NAZARIYASI FANIDAN

“IQTISODIYOT NAZARIYASI” FANIDAN

Mavzu: Milliy iqtisodietning mazmuni va uning tuzilishi
REJA:
1. Milliy iqtisodietning karor topishi va uning makroiqtisodiy kursatkichlari.
2. Yalpi milliy maxsulotni mazmuni, tarkibiy kismlari va xarakat shakllari.
3. Yalpi milliy maxsulotni xisoblash usullari.
4. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi.
5. Iqtisodiy usishning mazmuni, turlari va kursatkichlari.
6. Iqtisodiy usishning omillari.
1. Milliy iqtisodietning karor topishi va uning makroiqtisodiy kursatkichlari.
Xammaga ma'lumki, utmishda O'zbekiston iqtisodieti sobik sovet ittifoki iqtisodietining
tarkibiy kismi xisoblanib mustakil milliy iqtisodiet deb bulmas edi. Bizga bir eklama
rivojlangan paxta yakka xokimligiga, xom-ashe ishlab chiqarishga va boy mineral –xom-ashe
resurslaridan nazoratsiz, ayovsiz foydalanish asosiga kurilgan, enilgi, galla va boshka
kupgina ishlab chiqarish vositalari iste'mol tovarlarining ta'minlanishi bo'yicha markazga karam
bulgan iqtisodiet meros bulib kolgan edi. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov kiska kilib
aytganlaridek,”O'zbekiston bir eklama iqtisodietga-markazga butunlay karam, izdan chikkan
Iqtisodiyotga ega bulgan” mamlakat edi.
1991 yil sentyabridan buen utgan kiska davr mobaynida iqtisodiy mustakillikni kulga
kiritib, mamlakatimiz xududdidagi barcha tabiiy mineral xom-ashe boyliklaridan
mamlakatimizdagi butun iqtisodiy resurslar va kuvvatlardan uz xalkimiz va uning kelajagi
manfaatlari yulida foydalanish imkoniyatiga ega buldik.
Yangi energetika, mashinasozlik va boshka sanoat tarmoklarining vujudga kelishi, kuplab yirik
inshootlar, korxonalar, zavod va fabrikalar kurilganligi, yonilgi va galla mustakilligiga
erishganligi, Iqtisodiyotidagi tarkibiy uzgarishlar, izchil usish sur'atlari milliy mustakil
iqtisodiet sari xarakat natijalaridir.
Shunday kilib ,O'zbekistonda bozor munosabatlariga asoslangan yangi mustakil rivojlanaetgan,
uz xalki, millati manafaatlariga xizmat kiladigan milliy iqtisodiet shakllanib bormokda.
Milliy iqtisodiet barcha tarmoklar va soxalarni, mikro va makroiqtisodietlarni, funktsional
iqtisodietni, kuplab infratuzilmalarni uz ichiga olgan yaxlit iqtisodietdir.
Makroiqtisodiet-bu mamlakat mikesida moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy soxalarni bir butun
kilib olingan milliy va jaxon xujaligi darajasidagi iqtisodietdir.
Milliy Xo'jalikning tarkib topgan tuzilishi ijtimoiy mexnat taksimoti rivojining natijasi
xisoblanadi.
Makroiqtisodiet uz ichiga xalk xujaligining moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish xamda xizmat
kursatish soxalarni oladi.
Milliy iqtisodiet me'erida faoliyat kilish va barkaror usish uchun barcha tarmok va ishlab
chiqarish soxalarining uzaro boglikligi va muvozanatli rivojlanishi talab kilinadi.
Milliy iqtisodietda ishlab chiqarish ,xizmat kursatish xajmi va ularning usishi bir kator
kursatkichlar tizimi orkali,mikro va makroiqtisodiy darajada aniklanib,taxlil
kilinadi.Kupgina mikro kursatkichlar erdamida korxonalar faoliyatiga baxo berilib va ular
iqtisodietining rivojlanish tamoyillari aniklansa , makroiqtisodiy kursatkichlar orkali
butun iqtisodietining xolati uning usishi eki orkaga ketishi taxlil kilinib ,xulosa
chikariladi. Ular erdamida davlat uz iqtisodiy siesatini belgilaydi.Bu tizimga kiruvchi
turli xil kursatkichlar, birinchidan,bizga ma'lum vakt oraligidagi ishlab chiqarish xajmini
xisoblash va milliy iqtisodietning faoliyat yuritishiga bevosita ta'sir kiluvchi omillarni
aniklash imkonini beradi.Ikkinchidan.makroiqtisodiy kursatkichlar tizimi,YAMM ni uning,
taksimlash, kayta taksimlash va natijada foydalinish boskichlarida kurgazmali shaklda aks
ettirishiga imkon beradi.
Nixoyat mazkur kursatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan foydalanishning mos kelishi
(tengligi) kuzatilganda, mamlakatdagi umumiy iqtisodiy muvozanatlik xolatini aks ettiradi.
Butun milliy iqtisodietining xolatini xarakterlovchi muxim makroiqtisodiy kursatkichlar-yalpi
milliy maxsulot (YAMM), miliy maxsulot (IMM), sof milliy maxsulot (SMM),miliy daromad (MD),
ishchi kuchi bandligi, ishsizlik,inflyatsiya va boshkalar xisoblanadi.
Bu kursatkichlar moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy xizmat kursatish soxalaridagi barcha
xujaliklar iqtisodiy faoliyatining umumiy va pirovard natijalarini kamrab oladi.
2. Yalpi milliy maxsulotning mazmuni, tarkibiy kismlari va xarakat shakllari.
Yalpi milliy maxsulot (YAMM)- millliy xujaliklarda bir yil davomida vujudga keltirilgan va
bevosita iste'molchilarga borib tushishi mumkin bulgan tayyor prirovard maxsulot va
xizmatlarning bozor baxosidagi Qiymatidan iborat buladi.
Demak, YAMM milliy Iqtisodiyotda yil davomida ishlab chikarilgan barcha pirovard maxsulot
(xizmatlar) ning bozor baxolaridagi summasi. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab chikilgan
barcha maxsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir kismi zaxiralarni tuldiradi. Ya'ni YAMM
xajmini xisoblab topishda zaxiralarning xar kanday usish xisobga olinishi zarur,
chunki YAMM yordamida joriy yildagi barcha maxsulotlar (sotilgan yoki sotilmagan) xisobga
olinadi.
Milliy ishlab chiqarishning yalpi xajmini tugri xisoblab chiqarish uchun, mazkur yilda ishlab
chikarilgan barcha maxsulot va xizmatlar bir marta xisobga olinishi zarur. YAMM xajmini
topishda sotilgan va kayta sotilgan maxsulotlarni kup marta xisobga olishlarni artaraf kilish
uchun, xalk xujaligining barcha barcha tarmoklarida yaratilgan kushilgan Qiymatlar yigindisini
olinadi.
Kushilgan Qiymat - bu korxona tomonidan ishlab chikarilgan maxsulot Qiymatidan etkazib
beruvchilardan sotib olingan va istemol kilingan xom-ashyo va materiallar Qiymati chikarib
tashlangandan keyin kolgan kismining bozor Qiymati.
Boshkacha aytganda kushilgan Qiymat - bu korxona yalpi maxsulotidan yoki ishlab chikarilgan
maxsulotning bozor narxidan (amortizatsiya ajratmasidan tashkari) joriy moddiy xarajatlar
chikarib tashlangan mikdorga teng.
YAMM yordamida milliy Iqtisodiyotda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish yillik xajmini
xisoblashga xarakat kilinadi.
YAMM yil davomida ishlab chikarilgan barcha pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor
baxosidagi summasi bulganligi uchun tovarning uzi, uning nafliligi kupaymagan xolda baxolar
oshishi evaziga uning xajmi oshib ketishi mumkin. Baxo ishlab chiqarish umumiy xajmining xar xil
elementlarini yagona umumiy asosga keltirishning eng keng tarkalgan kursatkichi sifatida
foydalaniladi. Shuning uchun yalpi milliy maxsulotga baxo berishda nominal va real milliy
maxsulot xisobga olinadi. Joriy bozor baxolarida xisoblangan milliy maxsulot nominal
milliy maxsulot, uzgarmas baxolarda xisoblangan milliy maxsulot esa real milliy maxsulot
deb yuritiladi. Xar xil yillarda ishlab chikarilgan YAMM Qiymatini fakat narx uzgarmagan
takdirda uzaro takkoslash mumkin buladi. bundan tashkari narx darajasi bizga Iqtisodiyotda
inflyatsiya (narx darajasining usishi) yoki deflyatsiya (narx darajasini kamayishi) urin
tutganligini va uning mikyosi kandayligini bilish imkonini beradi.
Narx darajasi indeks shaklida ifodalanadi. Narx indeksi joriy yildagi ma'lum gurux tovarlar
va xizmatlar tuplami narxlari summasini, xuddi shunday tovarlar va xizmatlarning
mikdorining bazis davrdagi narxlar summasiga takkoslash orkali xisoblanadi. Takkoslashning
boshlangich davri “bazis yili” deyiladi. Agar aytilganlarni formula shakliga keltirsak, u
kuyidagi kurinishni oladi:
joriy yildagi iste'molchilik tovarlar narxi
Narx indeksi q * 100
bazis yilidagi iste'molchilik tovarlar narxi
Amaliyotda kator xar xil tovar va xizmatlar tuplami yoki iste'mol savatining narx indeksi
xisoblanadi. Garb mamalakatlari, xususan AKShda
bu indekslar ichida eng keng kullaniladigani iste'molchilik tovarlari savati narxlari
indeksi (IBI) xisoblanadi. Uning yordamida tipik shaxar axolisi sotib oladigan,
iste'molchilik tovar va xizmatlarning 300 turini uz ichiga oluvchi bozor savatining kayd
kilingan narxlari xisoblanadi. Ammo narxning umumiy darajasini xisoblash uchun YAMM narx
indeksidan foydalaniladi. YAMM narx indeksi ancha keng tushuncha bulib, u uz ichiga nafakat
iste'molchilik tovarlari, balki investitsion tovarlar, davlat tomonidan sotib olinadigan
tovarlar xamda xalkaro bozorda sotilgan va sotib olingan tovarlar va xizmatlar narxlarini
xam oladi. YAMM narx indeksi, nominal YAMMni real YAMMga aylantirib xisoblash imkoniyatini
beradi.
Nominal YAMM shu maxsulot ishlab chikarilgan davrda amal kilib turgan baxolarda ifodalangan
ishlab chiqarish xajmini bildiradi.
Ma'lum yil uchun YAMM narx indeksini kanday kilib xisoblash mumkinligini kursatuvchi oddiy
shartli misol keltiramiz. Faraz kilamiz, 1998 yil Respublikamiz xalk xujaligida 1358 mlrd.
sumlik YAIM ishlab chikarilgan. 1997 yil YAIM Qiymati 976 mlrd. sumni Tashqil kilingan.
1998 yilga YAMM narx indeksini aniklash uchun, 1998 yildagi maxsulotlar narxlari summasini
xuddi shu xajmdagi va turdagi tovarlarning 1997 yil narxlari summasiga buli, 100 ga
kupaytirish zarur.
Agar biz YAMM narx indeksini kator yillar uchun xisoblasak, olingan indekslar bizga ularni
solishtirib taxlil kilish imkonini beradi.
Joriy yildagi nominal YAMM ni real YAMM ga aylantirishning ancha oddiy va tugridan tugri usuli
nominal YAMM ni indeksga bulishdir, ya'ni,
Real YAMMq nominal YAMMG'Bi
Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish xajmining kursatkichi YAMM bilan birga, uning tarkibiy
kismlari sifatida xisoblanish mumkin bulgan bir kator uzaro boglik kursatkichlar mavjud
buladiki, ular milliy Iqtisodiyotning turli tomonlarini xarakterlab beradi.
YAMM kursatkichiga sof eksport (yeksport va import O'rtasidagi fark) kiradi. Ammo turli
mamlakatlarda Tashqi savdo faoliyatining salmogi keskin farklanadi. Shu sababli milliy
Iqtisodiyot rivojlanish darajasini takkoslash uchun ichki milliy maxsulot (IMM) kursatkichidan
foydalaniladi. IMM ma'lum vakt davomida (bir yilda) mamlakat xududida ishlab chikarilgan va
iste'mol kilishga tayyor pirovard maxsulot va xizmatchilarning bozor baxolaridagi Qiymatidir.
U barcha ishlab chikaruvchilar kushilgan Qiymatlar yigindisi sifatida chikadi.
YAMM va IMM ishlab chiqarish yalpi xajmining kursatkichi sifatida bitta muxim kamchilikka ega.
Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan, asosiy kapitalning urnini koplash
uchun zarur bulgan Qiymatni xam uz ichiga oladi. YAMM dan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida
iste'mol kilingan asosiy kapital Qiymati yoki yillik
amortizatsiya summasi ayrib tashlansa sof milliy maxsulot (SMM) kursatkichi xosil buladi.
YAMM - amortizatsi yillik summasi q SMM.
Shunday kilib, SMM amortizatsiya ajratmasi summasiga kamaytirilgan YAMM sifatida chikadi.
SMM Qiymatiga davlat tomonidan urnatilgan egri soliklar summasi kiradi. Egri soliklar
korxona tomonida urnatilgan baxoga kushimcha xisoblanadi. Bunday soliklar ogirligi
iste'molchi zimmasiga tushadi va uning xisobiga uzlarinig daromadinig bir kismini yukotadi.
Shuning uchun xozirgi davrda xisob tizimida SMM dan egri soliklar chikarib tashlansa milliy
daromad (MD) kursatkichi xosil buladi deb kursatiladi.
SMM - biznesga egri solik q milliy laromad.
Amaliyotda ishlab chikarilgan va foydalanilgan MD farklanadi. Ishlab chikarilgan MD - bu
yangidan yaratilgan tovar va xizmatlar Qiymatining butun xajmi. Foydalanilgan MD - bu ishlab
chiqarish MD dan yukotishlar (tabiy ofatlar, saklashdagi yukotishlar va x.k.) va Tashqi savdo
koldigi chikarib tashlangan mikdoriga teng.
Bizning amaliyotda MD iste'mol va jamgarish fondiga ajratiladi. Iste'mol fondi - bu milliy
daromadning jamiat a'zolarining moddiy va madaniy extiyojlarini xamda butun jamiat
extiyojlarini (ta'lim, mudofaa va x.k.) kondirishni ta'minlashga ketadigan kismi. Jamgarish
fondi - bu milliy daromadning ishlab chikarshni rivojlantirishni taminlaydigan kismi.
Milliy daromadni, daromadlar barcha turlarini (amortizatsiya ajratmasi va biznesga egri
soliklardan tashkari) kushib chikish yuli bilan xam aniklash mumkin.
Milliy daromadning bir kismi, jumladan ijtimoiy straxovaniega ajratmalar, korxona
foydasiga soliklar va korxonaning taksimlanmaydigan foydasi amalda uy xujaliklari kuliga
kelib tushmaydi. Aksincha, uy xujaliklari oladigan daromadning bir kismi, masalan, ijtimoiy
tulovlar - ular kilgan mexnatining natijasi xisoblanmaydi.
Shaxsiy daromad kursatkichini topish uchun milliy daromaddan uy xujaliklari kuliga kelib
tushmaydigan daromadlarning yukoridagi uchta turini (ishlab topilgan) chikarib tashlashimiz xamda
joriy mexnat faoliyatining natijasi xisoblanmagan daromadlarini unga kushishimiz zarur.
Milliy daromad - ijtimoiy sugO'rta ajratmasi - korxona foydasiga soliklar - korxonaning
taksimlanmaydigan foydasi Q ijtimoiy tulovlar q shaxsiy daromad.
Shaxsiy daromaddan soliklari tulangandan keyin, uy xujaliklarining tulik tasaruffida
koladigan daromad shakllanadi.
Soliklar tulangandan keyingi daromad shaxsiy daromaddan shu daromad xisobidan tulanadigan
soliklar mikdorini chikarib tashlash yuli bilan xisoblanadi.
Soliklar tulangandan keyingi daromad uy xujaliklari eng oxirida ega buladigan daromad
xisoblanib, aloxida shaxs va oilalar uz tasarrufida bu daromadlarinig bir kismini iste'mol
uchun sarflaydi va boshka kismini jamgarmag yunaltiriladi.
Makroiqtisodiy kursatkichlarining karab chikilgan taxliliga asoslanib, bu kursatkichlar butun
tizimi nisbatini kurgazmali tasavvur kilishimiz mumkin buladi.
Ichki milliy maxsulot - Amortizatsiya q S.M.M
Sof milliy maxsulot - Egri soliklar q M.D.
Milliy daromad - ijtimoiy sugO'rta ajratmalari - korxona foydasiga soliklar - korxona
taksimlanmaydigan foydasi Q ijtimoiy tulovlar q Shaxsiy daromad.
Shaxsiy daromad - Shu daromad xisobiga soliklar q Soliklar tulanadigan keyingi daromad.
3. Yalpi milliy maxsulotni xisoblash usullari.
Milliy maxsulotni xisoblashda milliy xisob tizmidan foydalaniladi.
Milliy xisoblar-bu YAMM va milliy daromadni ishlab chiqarish, taksimlash xamda ulardan
foydalanishni xarakterlaydigan uzaro boglik makroiqtisodiy kursatkichlar tizimidir.
Bunday xisoblar xalkaro statistikada standart tizim sifatida 1950 yildan boshlab kullanila
boshladi. Xozirgi davrda dunyoning 100dan oshik mamlakatlarida, shu jumladan O'zbekistonda
mazkur tizim keng kullaniladi.
Milliy xisoblar asosini yigma balanslar Tashqil kiladi. Bunga daromad va xarajatlar balansi
misol bulishi mumkin. Daromadlar xujalik birliklari va axoli umumiy daromadlari summasini
aks etiradi. Xarajatlar turtta guruxdan iborat buladi: istemol, investitsiyalar, davlat
xaridi, sof eksport. Milliy xisoblar makroIqtisodiyotning me'yoridagi-muvozanatli xolatga
erishish darajasini aniklashga yordam beradi.
YAMM (IMM) uch xil usul bilan xisoblanishi mumkin:
Birinchi usul- bu YAMMni xisoblashga kushilgan Qiymatlar bo'yicha yondashuv. Bunda milliy
Iqtisodiyotning barcha tarmoklari bo'yicha yaratilgan kushilgan Qiymatlar kushib chikiladi(YAIM
tarmok va ishlab chiqarishlar bo'yicha). Bu usul bilan xisoblangan YAMM(IMM) aloxida
tarmoklarning shu maxsulotni yaratishdagi urnini va xissasini aniklash imkonini beradi.
Masalan, O'zbekistonda IMM (YAMM) 1998 yil xalk xujaligini tarmoklari va soxalari buycha
1358,8 mlrd. sumni Tashqil kilgan. Shu jumladan:
moddiy ishlab chiqarish soxalarida- 671,1 mlrd. sum (49,4%) xizmat kursatish soxalarida- 476,9
mlrd. sum (35,1%).
Sof soliklar- 210,8 mlrd. sum (15,5%) Respublika YAIM ning tarmoklar bo'yicha tuzilishi shu
yili kuydagi ma'lumotlar bilan xarakterlangan (mlrd.sum).
YAIM jami- 1358,8 (100%)
shu jumladan: sanoatda- 204,4 (15%)
kurilishda- 105,3 (7,8%)
kishlok xujaligida-358,4 (26,4%)
va umumiy ovkatlantirishda: - 114,9 (8,5%)
transport va alokada- 84,7 (6,2%)
boshka soxalarda- 280,3 (20,6%)
sof soliklar- 210,8 (15,5%)
Ikkinchi usul- bu YAMM (IMM)ni xisoblashga sarf xarajatlar bo'yicha yondashuv.
Bunda mazkur yilda ishlab chikarilgan barcha maxsulotlar xajmini sotib olishga kilingan butun
sarflar kushib chikiladi. Milliy Iqtisodiyotda ishlab chikarilgan pirovard maxsulotlarni
mamlakat ichida Xo'jalikning uchta sub'ekti-uy xujaliklari, davlat, tadbirkorlar xamda
tashkaridagi chet ellik istemolchilar sotib olishi mumkin.
Uy xujaliklarining iste'molchilik sorflari. Bu kundalik tovarlarga, xizmatlarga, uzok
muddat foydalanadigan istemol buyumlariga va boshkalarga kilinadigon sarflardir.
Investitsion sarflar tadbirkorlik sektorining asosiy kapitalni yalpi jamgarishga kiladigan
sarflardir. Investitsion sarflar asosan uchta kisimdan iborat: a)tadbirkorlar tamonidan
mashina, uskuna va stanoklarning barcha xaridi; b)barcha kurilishlar; v)zaxiralarning
uzgarishi.
Birinchi gurux elementlarning “investitsion sarflar”tarkibiga kiritilish sababi anik,
kurilishlarning uning tarkibiga kirilishi, uz-uzidan anikki, yangi fabrika, ombor yoki
elivator kurilishi investitsiyalar shakli xisoblanadi.
YAIM tarkibiga zaxiralarning kupayishi, ya'ni ishlab chikarilgan, lekin mazkur yilda sotilmagan
barcha maxsulotlar kiritiladi. Boshkacha aytganda YAIM uz ichiga yil davomidagi zaxiralar va
extiyotlar barcha usishining bozor Qiymatini oladi. Zaxiralarning bu usishi YAIMga joriy ishlab
chiqarish xajmi kursatkichi sifatida kushiladi.
Zaxiralar kamayganda, u YAIM xajmidan chikarilishi zarur. Zaxiralarning kamayishi yil davomida
milliy Iqtisodiyotda ishlab chikarilgandan kuprok maxsulot sotilganligini bildiradi. Boshkacha
aytganda jamiyat mazkur yilda ishlab chikarilgan barcha maxsulotni va bunga kushimcha ldingi
yillardan kolgan zaxiralarning bir kismini iste'mol kilgan buladi.
Milliy xisoblar tizmida YAIMni xisoblashda yalpi, xususiy va ichki investitsiyalar tushinchasidan
foydalaniladi. Xususiy va ichki investitsiyalar mos ravishda xususiy va milliy kompaniyalar
amalga oshiriladigon investitsion sarflarni bildiradi. Yalpi investitsiyalar uz
ichiga joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste'mol kilingan mashina, uskuna va
kurilmalarning urnini koplash uchun muljallangan barcha investitsion tovarlar ishlab chiqarishni,
xamda Iqtisodiyotda kapital kuyilmalar xajmiga xar kanday sof kushimchalarni oladi. Yalpi
investitsiyalar moxiyatiga kura iste'mol kilingan asosiy kapitalni koplash summasini va
investitsiyalarning usgan kismidaniborat buladi. Boshka tomondan sof xususiy ichki
investitsiyalar tushinchasi joriy yil davomidakushilgan investitsion tovarlar summasini
xarakterlash uchun ishlatiladi. Ularning farkini oddiy misolda tushintirish ancha anik
tushintirish mumkin. Faraz kilaylik, Respublikamiz Iqtisodiyotida 1995 yil 500 mlrd. sumlik,
investitsion tovarlar (ishlab chiqarish vositalari) ishlab chikarilgan bulsin. Ammo YAIMni ishlab
chiqarish jarayonida shu yili 400 mlrd. sumlik mashina, uskuna va boshka investitsion tovarlar
iste'mol kilingan. Natijada bizning iqtisodiytda 1998 yil 100 mlrd. sumlik jamgarilgan
kapital Qiymati kushiladi. Shu yili yalpi investitsiyalar fakat 100 mlrd. sumni Tashqil kiladi.
Ikki kursatkichdagi fark, 1998 yilgi YAIM xajmini ishlab chiqarish jarayonida kullanilgan va
istemol kilingan kapital Qiymatini ifodalaydi.
Yalpi investitsiyalar va amortizatsiya ( shu yilda ishlab chiqarish jarayonida iste'mol kilingan
asosiy kapital xajmi) O'rtasidagi nisbat, Iqtisodiyot, yuksalish, turgunlik yoki tanazzul
xolatida joylashganligini xarakterlab beruvchi kursatkich (indikator) xisoblanadi.
Yalpi investitsiyalar amortizatsiyadan ortik bulsa, Iqtisodiyot yuksalish joylashadi, uning ishlab
chiqarish kuvvatlariusadi.
Turgun Iqtisodiyot yalpi investitsiyalar va amortizatsiya teng bulgan vaziyatni aks ettiradi. Bu
Iqtisodiyotda mazkur yilda YAIMni ishlab chiqarish jarayonida iste'mol kilingan vositalarni
koplash uchun zarur bulgan mikdorda asosiy kapital ishlab chiqarishni bildiradi. Bogshkacha
aytganda, sof investitsiyalar taxminan 0 ga teng buladi, ishlab chiqarish kuvvatlari
kengaymaydi.
Yalpi investitsiyalar amortizatsiyaga karaganda kam bulsa, ya'ni Iqtisodiyotda ishlab chikarilganga
karaganda kapital kuprok iste'mol kilinsa, nokulay vaziyat vujudga keladi. Bunday sharoitda
Iqtisodiyotda investitsiyalarning kiskarishi ruy beradi. Bu yil oxirida kapital xajmi yil
boshida mavjud bulgandan kam bulib kolishiga olib keladi. Masalan, “Buyuk turgunlik davrida”,
anikrogi 1933 yil AKShda yalpi investitsiyalar xammasi bulib 1,6 mlrd. dol.ni , yil davomida
iste'mol kilingan kapital 7,6 mlrd. dol.ni Tashqil kilgan. Shunday kilib, investitsiyalarni
sof kiskarishi 6 mlrd. dol.ga teng bulgan.
Davlat sarflari- bu maxsulotlarni va iqtisodiy resurslarni , xususan ishchi kuchini sotib
olishga davlatning (boshkaruvning kuyi va maxalliy organlari bilan birga) kilgan barcha
sarflarni uz ichiga oladi.
Chet elliklarning milliy Iqtisodiyot tovarlariga sarflari xuddi mamlakat ichidagi
iste'molchilari sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga boglik. Shu sababli YAIMni
sarflar bo'yicha
xisoblashda tovar va xizmatlarga chet elliklarning sarflari, ya'ni eksport Qiymati xam
kushiladi. Boshka tomondan, iste'molchilik va investitsion sarflar xamda davlat mablaglarining
bir kismi import kilingan, ya'ni chet elda ishlab chikarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy
ishlab chiqarish umumiy xajmi asossiz oshib ketmasligi uchun import xajmi YAIM dan chikariladi.
Buning uchun eksport va import mikdorlari O'rtasidagi fark aniklanadi. Bu fark tovar va
xizmatlarning sof eksporti yoki oddiy kilib sof eksport deyiladi. Sof eksport ijobiy va
salbiy bulishi mumkin. Agar eksport importdan ortik bulsa, bu ijobiy, agar eksportdan
import ortik bulsa salbiy buladi.
Karab chikilgan sarflarning turt toifasiga notijorat muassasalar(kasaba uyushmalar, siyosiy
partiyalar, diniy Tashqilotlar va ijtimoyi Tashqilotlar) sarflari va modiy aylanma vositalari
zaxirasidagi uzgarishlarni kushib chikish yuli bilan YAIM (IMM) xajmi aniklanadi.
1998 yil O'zbekistonda sarflar (foydalanish) bo'yicha YAIM 1358,8 mlrd. sumni Tashqil kilgan.
Shu jumladan:
Pirovard iste'molga sarflar- 1196,8 mlrd.sum (88,0%)
Yalpi jamgarishga sarflar- 138,1 mlrd.sum (10,2%)
Sof eksport- 23,9 mlrd.sum (1,8%)
Uchinchi usul- bu YAMM(YAIM)ni daromadlar bo'yicha xisoblash.
Mazkur yilda ishlab chikarilgan pirovard maxsulot xajmidan olingan barcha daromadlar uy
xujaliklari ixtiyoriga ish xaki, renta tulovlari, foiz va foyda shaklida kelib tushadi. Shu
sababli bu usulda YAMM (YAIM) pirovard maxsulot xajmidan olingan anashu barcha daromadlarni
kushib chikish orkali aniklanadi.
YAMM (YAIM) ni daromadlar bo'yicha xisoblashda uy xujaliklari, korxona va davlat
muassasalarining dastlabki, ya'ni taksimlangan daromadlarini mexnat xaki va yalpi foidaga
(renta, ssuda foizi va tadbirkorlik foidasi va x.k.) ajratish mumkin. YAMM (YAIM) ni mazkur
usul bo'yicha xisoblashda daromadlarning barcha summasiga iste'mol kilingan asosiy kapital
Qiymati ( amortizatsiya ajratmasi) va biznesga egri soliklar summasi xam kushiladi.
Agar YAMMni xisoblashning oxirgi ikki usulini oddiy tenglikda tasvirlasak:
Mazkur yilda ishlab chikarilgan IMMni sotib olishga
sarflar xajmiqMazkur yilda ishlab chikarilgan IMMdan olingan pul daromadlari summasi.
Maxsulotni ishlab chiqarishga nima sarflangan bulsa, bu mazkur maxsulotni ishlab chiqarishga
uzining inson va material resurslarini bozorda sotishga kuyganliklari uchun daromad
xisoblanadi.
O'zbekistonda 1998 yil YAIM daromadlar bo'yicha 1358,8 mlrd.sumlik Tashqil kilgan. Shu jumladan:
Mexnat xaki (zaruriy maxsulot )476,4 mlrd. sum (35 %)
Aralash daromadlar bilan birga yalpi foyda 671,6 mlrd. sum (49,5)
Soliklar 210,8 mlrd. sum (15,5 %)
YAMM (IMM) ni xisoblashda uning tarkibiga kirgan daromadlar va daromad bilan boglik bulmagan
sarflar (amortizatsiya va egri soliklar) ning aloxida turlarini tularok karab chikamiz.
Asosiy kapitalning kupchilik turlarini foydali xizmat muddati uzok davrni Tashqil kiladi.
Investitsion tovarlarni sotib olishga kilinadigan sarflar va ularning umumiy xizmat muddati
amalda bir davrga tugri kelmaydi. Shu sababli korxonlar investitsiyani tovarlarning foydali
xizmat muddatini xisoblaydi va ularning umumiy Qiymatini butun xizmat muddatiga teng
taksimlaydi. Asosiy kapitalning yil davomida ishlab chiqarish jarayonida iste'mol kilingan va
yaratilayotgan maxsulotga kushilgan Qiymati amortizatsiya ajratmasi deyiladi. Amortizatsiya
ajratmasi asosiy kaapital turlari bo'yicha xar yili ajratib boriladi. Masalan, tukuv
dastgoxining Qiymati 5 mln. sum, xizmat muddati 10 yilga teng. Yillik amortizatsiya
ajratmasi 0,5 mln.sumni (5:10) Tashqil kiladi.
Amortizatsiya ajratmasi ishlab chikarilgan maxsulot (YAMM) Qiymati tarkibiga ishlab chiqarish
xarajatlari sifatida kirib, maxsulot sotilishi natijasida pul shaklida kaytib keladi va
amortizatsiya fondi xisobida tuplanib boradi. Bu fond mablaglaridan istemol kilingan asosiy
kapitalni kayta tiklash, ya'ni yangi investitsion tovarlar sotib olish va amal kilib
turganlarini kapital remont kilish va tamirlash uchun foydalaniladi. U ishlab chiqarishni
kengaytirish va kredit resurslarining manbayi xam xisoblanadi.
Daromad tulash bilan boglik bulmagan xarajatlarning boshka turi egri soliklar korxonalar
uchun ishlab chiqarish xarajatlari sfatida chikadi va shu sababli maxsulot narxiga kushiladi.
Bunday soliklar uz ichiga aktsiz tulovlari, sotishdan olinadigan soliklar, mulk soligi,
litsenziya va bojxona tulovlarini oladi.
Daromadlarining eng muxim turi ish xaki tadbirkorlar va davlat tomonidan ishchi kuchini tagdim
kilganlarga tulanadi. U ish xakiga kuplab kushimchalar, ijtimoiy sugO'rta tulovlari va nafaka
ta'minotining xar xil xususiy fondlari, ishsizlik nafakalari va boshka xil mukofot va
imtiyozlarni uz ichiga oladi. Ish xakiga bu kushimchalar ish kuchini yollash bilan boglik bulgan
xarajatining bir kismi sifatida chikadi va shu sababli korxonaning ish xaki tulashga umumiy
sarflarining tarkibiy kismi sifatida karaladi.
Renta tulovlari Iqtisodiyotni resurslar (kapital, er) bilan ta'minlovchi uy xujaliklarining
oladigan daromadi xisoblanib korxona xarajatlari tarkibiga kiradi.
Foiz pul kapitali egalariga pul daromadi tulovlaridan iborat. Bunda davlat tomonidan
amalga oshiriladigan foizli tulovlar, foizli daromadlar tarkibidan chikariladi. Mulkdan
olinadigan daromadlar ikki
turga bulinadi: bir kismi mulkka daromad yoki boshka kismi esa korporatsiyalar foydasi
deyiladi.
4. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi.
Milliy boylik insoniyat jamiyati tarakkieti davomida ajdodlar tomonidan yaratilgan va
avlodlar tomonidan jamgarilgan moddiy, nomoddiy va intellektual boyliklar xamda tabiiy
boyliklardan iboratdir.
Milliy boylikning bir kismni inson mexnatining natijasi xisoblasak,boshka kismi tabiat
boyliklaridan iboratbuladi.Shunday ekan milliy boylik ukeng ma'noda uz ichiga nafakat moddiy
va nomoddiy ne'matlar, yaratilgan san'at asarlari,intellektual saloxiyatni balki barcha
tabiat resurslari va boyliklari xamda takror ishlab chiqarishning tabiiy iklim sharoitlarini
xam oladi.Miliy boylikning bu barcha tarkibiy kismlarini mikdoran, Qiymat ulchovlarida
xisoblab chikish bir kator ob'ektiv sabablarga kura ancha kiyin,jumladan uning tabiat
in'omlaridan iborat kismi inson mexnatining natijasi xisoblanmaydi va Qiymat ulchovlariga
ega emas. Shu sababli iqtisodiy taxlil amalietida milliy boylik insoniyat mexnati bilan
yaratilgan va takror ishlab chikarilishi mumkin bulgan barcha moddiy boyliklaridan iborat
buladi.Milliy boylikning bu kismi milliy iqtisodiet rivojining butun tarixi davomida
doimiy takrorlanib turuvchi ishlab chiqarish jaraenining,umumiy natijasi sifatida chikadi va
moddiy buyumlashgan shaklda namoen buladi.U kishilarning kuplab avlodi mexnati natijasi
xisoblanadi.
Aytilganlardan kelib chikib,milliy boylikni shartli ravishda kuyidagi uchta yirik tarkibiy
kismlarga ajratish mumkin:
1.Moddiy buyumlashgan boylik.
2.Nomoddiy boylik.
3.Tabiiy boylik.
Moddiy buyumlashgan boylik oxiri okibatda ishlab chiqarishning,unumli mexnatining natijasi
xisoblanadi.U ishlab chiqarish yaratilgandi maxsulotlarning joriy iste'mol kilishdan ortikcha
kismini jamgarish okibatida vujudga keladi va usib boradi.
Ammo moddiy buyumlashgan boylikni kator yillardagi yillik yalpi maxsulotlar yigindisi
sifatida tasavvur kilish notugri bulur edi.Chunki bu boylikning bir kismi xar yili ishdan
chikarib, kaytadan yangilanib turadi (ishlab chiqarish vositalarining, iste'mol buyumlari). Shu
sababli ishlab chiqarish vositalarining urnini koplash bilan bir vaktda yalpi maxsulotning
fakat bir kismi moddiy buyumlashgan boylik sifatida jamgarilib boriladi. Demak, koplash fondi
va moddiy buyumlashgan boylikning usishi yalpi milliy maxsulot xisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylikning inson mexnati bilan yaratilgan moddiy kismi Qiymat shakligaega bulib,
tarkibiy tuzilishi bo'yicha kuyidagilarni uz ichiga oladi:
-ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar).
Bular butun milliy boylikning tarkibida ancha katta salmokka ega bulgan xamda uzining
texnikaviy darajasi bo'yicha yalpi milliy maxsulotning usish imkoniyatini belgilab beradi:
-noishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapitalning bu turiga mamlakatning uy-joy fondi,
ijtimoiy madaniy xarakterdagi ob'ektlar kiradi.
-aylanma kapital (fondlar), milliy boylikning bu kismi mexnat predmetlaridan iborat bulib,
asosiy kapitalning taxminan2 kismini Tashqil kiladi.
-tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan kismi. Ular ishlab chiqarish boskichida
mexnat jaraeni ta'siri ostida bulib, potentsial taer maxsulot xisoblanadi.
-moddiy zaxiralar va extiejlar.Bunga muomala boskichdagi moddiy zaxiralar,davlat extiejlari
va rezerv fondlari kiradi.Moddiy zaxiralar iqtisodietda ruy berishi mumkin bulgan va
oldindan bilib bulmaydigan favkulotda xolatlarda foydalanish maksadida ishlab turiladi.
Davlat extiejlariga oltin zaxiralari, sugO'rta va mudofaa extiejlari uchun zarur zaxiralar
kiradi.
-axolining uy, tomorka va erdamchi xujaligida jamgarilgan mol-mulki.
Moddiy buyumlashgan boylik tarkibiy kismlarining mazmuni va ularning salmogi uzgarishsiz
kolmaydi. Asosan fan-texnika tarakkieti sharoitida moddiy, buyumlashgan boylik tarkibida
yirik uzgarishlar ruy beradi. Sanoat tarmoklarining asosiy kapitali tez kupayadi va
yangilanadi, noishlab chiqarish soxasining asosiy kapitali tarkibida ilmiy, ukuv, soglikni
saklash muassasalarining ulushi tobora kuprok xissasini egallaydi. Tabiiy resurslarni
iqtisodiy faoliyatga jalb kilish sur'atlari usib boradi.
Moddiy buyumlashgan boylik usishining asosiy omillari sifatida kuyidagilarni ajratib kursatish
mumkin:
-mexnat unumdorligining usishi:
-ishlab chiqarish samaradorligining ortishi:
-milliy daromadda jamgarish normasining ortishi.
Moddiy buyumlashgan boylik ishlab chiqarishning natijasi va shart–sharoiti xisoblanadi. Buning
ma'nosi shuki, bir tomondan maxsulotdan milliy boylik tomon xarakatda boylikning iste'mol
kilingan kismining koplanishi va uning kupayishi ruy beradi. Boshka tomondan milliy boylik
ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoiti,uning moddiy texnikaviy asosi xisoblanadi. Bunda
ishlab chiqarishning usish sur'ati va mikesi boylikdan foydalanish xarakteriga boglik buladi.
Moddiy buyumlashgan boylik oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishdan farklansada. Xar
ikkalasi xam yalpi milliy maxsulot xisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylikning boshka kismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning shart-sharoitini va inson
faoliyatining Tashqi muxitini
Tashqil kiladi. Tabiiy boylikning vujudga kelishi insoniyat jamiyatiga boglik emas, u tabiat
konunlari asosida ruy beradi.Foydali kazilma boyliklar, urmonlar,suv,va er resurslari
xuddi shunday vujudga kelib ishlab chiqarishdan tashkarida turadi.
Tabiat in'omlari uzlarining dastlabki kurinishida tabiiy boylik bulib, shu xolatida inson
faoliyatining natijasi xisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi.Buning ma'nosi shuki,
tabiiy boyliklar jamiyat uchun fakatgina potentsial boylik xisoblanadi. Ular real boylikka
inson mexnatining ta'siri okibatida aylanadi.
Milliy boylik nafakat moddiy ishlab chiqarish soxalarida yaratiladi.Uning bir kismi nomoddiy
ishlab chiqarish soxalarida vujudga keltiriladi va jamiyatning nomoddiy boyligi
xisoblanadi.Nomoddiy soxalarda asheviy-buyum shakl bilan boglik bulmagan aloxida turdagi
iste'mol Qiymatlar xosil kilinadi.Ular xam moddiy ishlab chiqarish soxalarining faoliyat
kilishi va rivojlanishi uchun shunigdek bevosita axolining turmush darajasini ta'minlash va
oshirib borish uchun zarur buladi.
Bunday boyliklarga ta'lim, soglikni saklash, fan, madaniyat, san'at, sport soxalarida
vujudga keltiriladigan nomoddiy kimmatliklar kiradi. Uning tarkibida tarixiy
edgorliklar.arxitektura obidalari ,noeb adabiet va san'at asarlari aloxida urin tutadi.
Jamiyatning nomoddiy boyliklarida madaniyat va san'atning rivojlanish darajasi.jamiyat
a'zolarining tuplagan ilmiy bilimlari va intellektual darajasi ,ishlovchilarning ixtisosligi
va malakaviy bilim darajasi.soglikni saklash,ta'lim va sportning rivojlanish darajasi uz
ifodasini topadi.
Moddiy buyumlashgan boylikning usishi jamiyat moddiy kimmatliklari kupayishning asosi
xisoblanadi.Agar fan-texnika tarakkieti yukori sur'atlar bilan rivojlansa madaniyat
,san'at,fan kabi nomoddiy soxalar xam usib va takomillashib boradi.
Shunday kilib,milliy boylik moddiy buyumlashgan va tabiiy boyliklardan ancha keng tushuncha
bulib.uz tarkibiga jamiyatnnig nomoddiy xarakterdagi kimmmatliklarini xam oladi.
5. Iqtisodiy usishning mazmuni, turlari va kursatkichlari.
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi kup omilli va shu bilan birga ziddiyatli jaraen
xisoblanadi.iqtisodiyisodietda bulgaligi sababli ,uning mezonlaridan biri bulgan iktsiodiy
usish kuprok taxlil kilinadi.
Iqtisodiy usish iqtisodiy rivojlanishnig tarkibiy kismi bulib,uz ifodasini real YAMM (YAIM)
xajmining va uning axoli jon boshiga kupayishida topadi. rivojlanish xechkachon bir tekis,
yukorilab boruvchi chizik bo'yicha ruy bermaydi.
Iqtisodiy rivojlanish uz ichiga yuksalish va inkiroz davrlarini, iqtisodietdagi mikdor va
sifat uzgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarini olib notekis boradi.
Milliy iqtisodietda iqtisodiy rivojlanish kiyin aniklanadigan jaraen bulganligi sababli
,uning mezonlaridan biri bulgan iqtisodiy usish kuprok taxlil kilinadi.Iqtisodiy usish
iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy kismi bulib.uz ifodasini real YAMM (YAIM) xajmining va
uning axoli jon boshiga kupayishida topadi.
Iqtisodiy usishga tarixiy jixatdan endashilganda, u bir xil suratlarda va bir tekis
bormaydi.tarixda iqtisodiy usish suratlarining jadallashish.jiddiy pasayish va xatto cheklanish
davrlari ma'lum.Agar katta tarixiy boskichlar olib karaladigan bulsa,jaxon va milliy
iqtisodietda,barkaror iqtisodiy usish.ishlab chiqarishning xar tomonlama tarakkkiet mazarasi
'osil buladi.Shu bilan birga iqtisodiy usish nafakat mikdor,balki muayyan sifat uzgarishlari
shaklida xam namoen buladi.Shunday ekan iqtisodiy usish bevosita yalpi milliy maxsulot
mikdorining mutlok va axoli jon boshiga xamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi xisobiga
kupayishi xamda sifatning takomillashuvi ifodalanadi.
Maxsulotning usish sur'ati bilan ishlab chiqarish omillari mikdorining uzgarishi O'rtasidagi
nisbat iqtisodiy usishning ekstensiv eki intensiv turlarini belgilab beradi.
Ekstensiv iqtisodiy usishga ishlab chiqarishnig avvalgi texnikaviy asosi saklanib kolgan xolda
ishlab chiqarish omillari mikdorining kupayishi tufayli erishiladi.Aytaylik,maxsulot ishlab
chiqarishni ikki xissa kupaytirsh uchun mavjud korxona bilan bir katorda urnatilgan
uskunalarning kuvvati,mikdori vasifati bo'yicha,ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo'yicha
xuddi ushanday yana bir korxona kuriladi.Ekstensiv rivojlashda,agar u sof xolda amalga
oshirilsa,ishlab chiqarish samaradorligi uzgarmay koladi.
Iqtisodiy usishning intensiv turi sharoitida maxsulot chiqarish mikeslarini kengaytirishga
ishlab chiqarish omillarini sifat jixatidan takomillashtirish: yanada progressivrok ishlab
chiqarish vositalarini va yangi texnikani kullash,ishchi kuchi malakasini ishirishi,shunigdek mavjud
ishlab chiqarish potentsialidan yaxshirok foydalanish yuli bilan erishiladi. Intensiv yul ishlab
chiqarishga jalb etilgan resurslarning xar bir birligidan olinadigan samaraning ,pirovard
maxsulot mikdorining usishda,maxsulot sifatining oshishida uz ifodasini topadi.Bunda maxsulot
ishlab chiqarishni ikki xissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bulgan yana bir korxona
kurishga xojat yuk. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekonstruktsiya kilish va texnika bilan
kayta kurollantirish, mavjud resurslardan yaxshirok foydalanish xisobiga erishish mumkin.
Real xaetda ekstensiv va intensiv omillar sof xolda, aloxida-aloxida mavjud bulmaydi,
balki muayyan uygunlikda , bir-biri bilan
kushilgan tarzda buladi . Shu sababli ustivor ekstensiv va ustivor intensiv iqtisodiy usish
turlari taxlil kilinadi.
Iqtisodiy usish murakkab va kup kirrali jaraendir. Shu sababli uni baxolash uchun kandaydir
bitta kursatkich kifoya kilmaydi, muayyan kursatkichlar tizimi talab kilinadi . Bu
kursatkichlar tizimida jismoniy va Qiymat ifodasidagi kursatkichlar farklanadi.
Iqtisodiy usish kursatkichlari ancha anik natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta'siriga
berilmaydi), lekin universal emas (iqtisodiy usish sur'atlarini xisoblashda xar xil
ne'matlar ishlab chiqarishni umumiy kursatkichga keltirish kiyin). Qiymat kursatkichlar keng
kullaniladi, ammo xar doim xam uni inflyatsiyadan tulik “tozalash” mumkin bulavermaydi. Shu
sababli iqtisodiy usish sur'atlari kiesiy eki doimiy narxlarda xisoblanadi.
Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy usishning asosiy Qiymat kursatkichlari kuyidagilar
xisoblanadi:
-YAMM (SMM) eki milliy daromad xajmining real kupayishi:
-YAMM (SMM) eki milliy daromadning axoli jon bosh xisobiga usish:
-YAMM (SMM) eki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi xisobiga ortish:
Iqtisodiy usishni aniklashda xar uchala kursatkichdan xam foydalanish mumkin , lekin ularning
axamyati turlicha .
Masalan: agar dikkat markazida iqtisodiy potentsial muammosi tursa, birinchi kursatkichdan
aniklash kuprok mos keladi . Aloxida mamlakat va regionlardagi axolini turmush darajasini
takkoslashda, kuprok ikkinchi kursatkichdan foydalaniladi .
Iqtisodiy samaradorlikni baxolashda uchinchi kursatkichga ustivorlik beriladi .
Odatda iqtisodiy usish %(foiz) da usishning yillik sur'ati sifatida aniklanadi . Masalan ,
agar utgan yili real YAMM 60mlr. sumni va joriy yilda 70 mlr sumni Tashqil kilgan bulsa,
usish sur'atini joriy yildagi real YAMM xajmiga bulish yuli bilan aniklash mumkin. Bu xolda
usish sur'ati 16.6 ni (70G'60*100) Tashqil kiladi.
Iqtisodiy usishning aloxida tomonlarini xarakterlovchi kursatkichlari xam mavjud
bulib,ulardan asosiylari ishlab chikaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi,mexnat unumdorligi va
ish vaktini tejash,shaxsiy daromad va foyda massasi,miliy iqtisodietning tarmok tuzilishi
kabilar xisoblanadi.
Ishlab chikaruvchi kuchlar darajasi kuyidagi kursatkichlar bilan xarakterlanadi:
a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanish darajasi,ya'ni uning unumdorligi.
b) xodimning malakasi va taergarlik darajasi.
v) ishlab chiqarishning modiy va shixsiy omili O'rtasidagi nisbat.
g)mexnat taksimoti.ishlab chiqarishning Tashqil etilishi,ixtisoslashtirilishi va kooperatsiyasi.
Iqtisodiy usishning jaxon amalietida keng kullaniladigan boshka kursatkichi iqtisodietning
tarmok tuzilishi xisoblanadi.U tarmoklar bo'yicha xisoblab chikilgan YAMM kursatkichi asosida
taxlil kilinadi.Bunda xalk xujaligining yirik soxalari,moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish
tarmoklari O'rtasidagi nisbat xam urganiladi.
6. Iqtisodiy usishning omillari.
Iqtisodiy usishga ta'sir kursatuvchi omillarni shartli ravishda ikki guruxga ajartish
mumkin.Birinchi gurux omillar iqtisodietning jismoniy usish laekatini belgilab beradi,ular
taklif omillari deb ataladi.Bu omillari kuyidagilar:
1)tabiiy resurslarning mikdori va sifati:
2)mexnat resurslari mikdori va sifati:
3)asosiy kapital (asosiy fondlar)ning xajmi:
4)texnologiya va fan-texnika tarakkieti.
Respublikamizda bozor iqtisodietiga utish davrida amalga oshirilaetgan “tarkibiy uzgarishlar
iqtisodiy usishnig xal kiluvchi omiliga aylanib bormokda”.
Iqtisodiy usishga taksimlash omillari tax'sir kiladi.ishlab chiqarish potentsial maksadga
muvofik foydalanish uchun nafakat resurslar iqtisodiy jaraenga tulik jalb kilingan
bulishi,balki juda samarali ishlatilish xamzarur.Resurslarning usib boruvchi xajmidan real
foydalanish va ularni kerakli maxsulotning mutlok mikdorini oladigan kilib taksimlash xam
zarur buladi.
Iqtisodiy usishga ta'sir kursatuvchi,taklif va taksimlash omillari uzaro boglik va bir-birin
takozo kiladi.Masalan,resurslar mikdorining uisshi va sifatining uissh uchun imkoniyat
yaratadi.Tulik bandlik va resurslarni samarali taksimlash bunday usishnig ruebga chikradi.
Iqtisodiy usishda resurslarni taksimlash omillari xam uz ega bulsa-da,bu muammoni taxlil
kilishda asosiy e'tibor taklif omillariga karatilishi zarur.Taklif omillarining iqtisodiy
usishga ta'sir kilishi kuyidagichadir.
1.Band bulganlar soni.
2.Ishlagan kishi soatlarining O'rtacha mikdori.
Mexnat sarflari.
Ishlab chiqarish-
ning real xajmi.
1.Texnika tarakkieti.
2.Kapital kuyilmalar xajmi.
3.Ta'lim va malaka taergarlik.
4.Resruslarning joylashtirish samaradorligi.
5.Boshka omillar.
Mexnat unumdor-ligi.
Bu chizma kursatadiki,real maxsulot ikki asosiy usulda kupaytirilishi mumkin:
1) Resurslarning kuprok xajmini jalb etilishi:
2) ulardan ancha unumli foydalanish yuli bilan.
Mamlakatning iqtisodiy usish sur'atini xarakterlaydigan kursatkichlar (real YAMM va axoli jon
boshiga real YAMM ning usishi) mikdoriy kursatkichlar bulib,ular
-birinchidan maxsulot sifatining oshishini tulik xisobga olmaydi va shu sababli farovnlikning
xakikiy usishni tulik xarkterlab berlmaydi:
-ikkinchidan,real YAMM va axoli jon boshiga YAMM ning usishi bush vaktning sezilarli kupayishini
aks ettirmaydi va farovonlik real darajasining pasaytirib kursatilishiga olib keladi,-
uchinchidan.iqtisodiy usishni mikdoriy xisoblash boshka tomondan uning atrof muxitga va
insonning xaetiga salbiy ta'sirini xisobga olmaydi.