Osiyo xalqaro

I-bob. JAHON MOLIYAVIY-IQTISODIY INQIROZI
1.1 Jahon inqirozining asosiy shartlari
Joriy global moliyaviy-iqtisodiy inqirozning dastlabki belgilari 2006 yilda AQShda uy-joy sotish sonining kamayishi ko'rinishida paydo bo'ldi va 2007 yil boshida yuqori xavfli ipoteka inqiroziga aylandi.


Ipoteka - garovga qo'yuvchi egalik qiladigan va undan foydalanadigan ko'chmas mulk tomonidan majburiyatning bajarilishini ta'minlovchi garovga qo'yuvchi garov bilan ta'minlangan majburiyatni bajarmagan taqdirda, garov ipotekasi hisobidan o'z talablarini asosan ushbu qarzdorning boshqa kreditorlariga qondirish huquqiga ega.


"Ipoteka" atamasi birinchi marta Yunonistonda VI asrning boshlarida paydo bo'lgan. Miloddan avvalgi davrda yashab o’tgan Qadimgi yunonlar qarzdorning kreditor oldidagi javobgarligini o'z yerlari bilan belgilashgan. Qarz oluvchining yer uchastkasining chegarasida, ushbu yerning qarzdorligi to'g'risida yozuv qo'yilgan. Bunday ustun "ipoteka" deb nomlangan, qadimgi yunon tilidan tarjima qilinganda - "zaxira", "stend" degan ma’noni anglatadi.


Tabiatda o'xshash atamalarni muvaffaqiyatli izohlash XX asr o'rtalarida taniqli iqtisodchi olim Myurrey Rotbard tomonidan berilgan. "Qadimgi kunlarda biz davriy iqtisodiy inqirozlarni boshdan kechirdik. To'satdan boshlanishi" vahima "deb nomlandi va vahima paydo bo'lganidan keyin cho'zilgan davr "depressiya " deb nomlandi. Yangi davrning eng mashhur depressiyasi, shubhasiz, 1929 yilda boshlangan va odatiy moliyaviy vahima bilan boshlangan. Ikkinchi Jahon urushi boshlangunga qadar davom etdi.


1929 yildagi falokatdan so'ng, iqtisodchilar va siyosatchilar bu endi boshqa bo'lmasligi kerak degan qarorga kelishdi. Ushbu vazifani muvaffaqiyatli va osonlikcha yengish uchun faqat "depressiya" so'zini ishlatishdan chiqarib tashlash kerak edi va shu vaqtdan boshlab Amerika endi depressiyani boshdan kechirmasligi kerak edi. 1937-1938 yillarda yana bir og'ir tushkunlik bo'lganida, iqtisodchilar bu dahshatli ismni ishlatishdan bosh tortishdi va yangi, yanada uyg'un konseptsiya - turg'unlik (pasayish) ni kiritdilar. O'shandan beri, biz allaqachon ko'plab turg'unliklarni boshdan kechirdik, ammo boshqa depressiyani boshdan kechirmadik.


Biroq, yaqin orada "turg'unlik" so'zi ham Amerika jamoatchiligining nozik tuyg'ulari uchun juda qattiq bo'lib chiqdi. Ko'rinishidan, oxirgi tanazzul 1957-1958 yillarda Rossiya hukumati bilan bo'lgan. O'sha paytda O’zbekiston ustidan hukm surayotgan Rossiya fuqarolari "retsessiyalar" ni boshdan kechirishdi, yoki undan ham yaxshiroq "pasayish" yoki hatto "og'ish"ni.


Shunday qilib, inqiroz bu tez rivojlanayotgan ishlab chiqarish marketing muammosiga duch kelganda ortiqcha mahsulot ishlab chiqarish holatidir. Bozorda taqdim etilgan tovarlar va xizmatlar yetarli to'lov qobiliyatiga ega talabni topmaydilar. Sotilmagan tovarlar tovar-moddiy zaxiralarning to'planishiga, ishlab chiqarishning kamayishiga, investitsiyalarning kamayishiga olib keladi, ishchi kuchiga talabning pasayishi tufayli ishsizlik kuchaymoqda. Bularning barchasi to'lov qobiliyati talabining pasayishini yanada kuchaytiradi.


Sen simon de Sismondi takidlaganidek talab taklifning nomutanosibligi iqtisodiy inqirozlarni keltirib chiqaradi. Ya’ni, agar taklif talabga nisbatan oshib ketsa kompaniyalar, firmalar, zavod va fabrikalar kassodga ucraydi, bu esa keyinchalik iqtisodiy krizisni keltrb chiqaradi. Yoki aksincha, talab taklifga nisbatan oshib ketsa, bu fuqarolarga va vahima bilan birgalikda iste’moliy tanqislikni olib kelishi mumkn. Bu ikkala holatda ham inqirozlar vujudga kelish ehtimoli yuqoridir.


Hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi haqli ravishda dunyoning aksariyat mamlakatlaridagi iqtisodiy rivojlanishning so'nggi bir necha o'n yilliklari ichida eng chuqur va dramatik deb hisoblanadi. Inqirozning asosiy global va obyektiv sababi bu jahon iqtisodiyotining siklik rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar, birinchi navbatda AQSh va G'arbiy Evropa mamlakatlari, XX asr oxirida texnologik va iqtisodiy rivojlanish cho'qqisiga chiqqanidan keyin yangi siklga - iqtisodiy o'sishning sekinlashuviga va ko'plab ekspertlarning fikriga ko'ra, hatto retsessiyaga kirishdilar. Yaqin o’tmishda AQShda ipoteka inqirozi yuzaga kelganligi hammaga ma'lum bo'lib, uning birinchi belgilari 2006 yilda uylarni sotish sonining kamayishi ko'rinishida paydo bo'lgan va 2007 yil boshida yuqori xavfli ipoteka kreditlari inqiroziga aylangan undan tashqari keyinchalik ishonchli qarz oluvchilar ham qarz berishda muammolarga duch kelishdi. Asta-sekin ipotekadan kelib chiqqan inqiroz moliyaviy holatga aylana boshladi va nafaqat AQSh, balki boshqa davlatlarga ham ta'sir qila boshladi. 2008 yil boshida inqiroz global tus oldi va asta-sekin ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishi, xom ashyoga talab va narxlarning pasayishi, ishsizlikning oshishi bilan namoyon bo'ldi.


O’sha yillarda AQShda yalpi ichki mahsulotning o'sish sur'atlari, ishbilarmonlik faolligi ko'rsatkichlari, iste'molchilar ishonchliligi va boshqalarda sezilarli pasayish kuzatilgandi.Iqtisodiyot real sektorining pasayishi juda sezilarli ravishda moliya sektorini samaradorligining pasayishiga olib keldi. Shunday qilib, hozirgi inqiroz sharoitida siklik rivojlanish muammosini global iqtisodiyotning tarkibiy o'zgarishi sifatida tavsiflash mumkin. Agar inqirozning subyektiv sabablari haqida gapiradigan bo'lsak, asosiysi AQSh iqtisodiyoti, uning jahon iqtisodiy jarayonlaridagi ahamiyati va hozirgi holati.


O'nlab yillar davomida mavjud bo'lgan jahon iqtisodiy tizimi amalda mono-valyuta bo'lib, bitta asosiy tarkibiy qism - AQSh dollari asosiy zahira valyutasi maqomiga ega edi. Bu uning chiqarilishiga deyarli cheksiz ehtiyojni yuzaga keltirdi, natijada dollar to'xtamay bosib chiqarildi. Dunyo iqtisodiyoti o'sib borgani sari talab oshdi, mashina tobora faolroq ishlay boshladi. Shu bilan birga, yetakchi iqtisodiy kuchlarning (shu qatorda Rossiya ham) valyuta zaxiralaridagi katta (dominant) dollar komponenti bu mamlakatlarni AQSh iqtisodiyotida sodir bo'layotgan jarayonlarning garoviga aylantirdi.


Ta'kidlash kerakki, so'nggi yigirma yil ichida AQSh hukumati vaziyatni nazorat qilmadi va muomalada bo'lgan dollar massasi, bu tasodifan tushunarsiz inflyatsiya darajasiga tushib qoldi, bu ham inqirozga katta sababchilardan biri bo’ldi. Umumjahon to'lov vositalarining emitenti uning barqarorligini bir marotaba ta'minlay olmaydi va yuzaga kelishi mumkin bo'lgan oqibatlar uchun javobgar bo'ladi.


Bugun biz muomaladagi dollar massasining qiymatini aniq baholay olmaymiz, ammo shunga qaramay, uning qiymati amaldagi va jahon savdo va jahon iqtisodiy hamkorligi doirasida qayta taqsimlanadigan real aktivlar qiymatidan bir necha baravar yuqori ekanligi tan olinadi. Bu uzoq vaqt davom etmasligi aniq. Bugungi kunda moliya bozorida asosan sotiladigan real qiymatlar emas, balki spekulyativ foyda olish uchun ishlatiladigan derivativlar (derivativ moliyaviy vositalar - opsionlar, fyucherslar, ekspeditorlar). uning qiymati real savdo aktivlari qiymatidan bir necha baravar yuqori ekanligi va jahon savdo va jahon iqtisodiy hamkorligi doirasida qayta taqsimlanganligi. Moliyaviy majburiyatlarning bir turi "shishiradi", uning qiymati real bitimlar summasidan sezilarli darajada oshadi. Derivativlarning global bozori haqli ravishda zamonaviy moliyaviy inqirozning markazi deb hisoblanishi mumkin.


Amerikaning eng yirik investitsiya banklari bu yillar davomida Federal zaxira tizimining aralashuvisiz deyarli e'tiborsiz ish tutdilar va natijada "qaytish nuqtasi" biron bir vaqtda o'tkazib yuborildi. Bundan tashqari, hatto 2008 yil sentyabr oyining o'rtalariga qadar Yevropa va Amerika moliya idoralari va institutlari inqirozga yuzaki qaradilar, uning chuqurligi va mumkin bo'lgan oqibatlarini kam baholadilar. Va bu yerda bankrot bo'lgan (Lehman Brothers) yoki qayta sotilgan yoki qaytarib yuborilgan bir qator yirik investitsiya banklari (ilgari rahbar bo'lgan investorlar va moliya bozorining ishtirokchilari) (Merrill Lynch, Goldman Sachs va boshqalar). Bularning barchasi jahon moliyaviy tizimida boshlangan salbiy jarayonlarni noto'g'ri baholashning bevosita natijasi edi. So'nggi yillarda "muvaffaqiyatdan bosh aylanishi", global moliyaviy bozorning o'sish dinamikasi


Yevropa-dollar kursining o'zgarishi yoki energiya narxining keskin ko'tarilishining oldini olmagan. Bundan tashqari, jahon iqtisodiyotining davriy rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari, turg'unlik yoki o'sish sur'atlarining pasayishi fonida, moliyaviy kapitalning oshishi iqtisodiyotning real sektoriga emas, balki moliyaviy sohaga tushdi, natijada "moliyaviy qabariq" paydo bo'ldi. Rossiyadagi moliyaviy inqirozga kelsak, u yerda sabablar ro'yxati ham juda keng. global moliyaviy tizimda boshlandi.
So'nggi yillarda "muvaffaqiyatdan bosh aylanishi", global moliyaviy bozorning o'sish dinamikasi yevropa-dollar kursining o'zgarishi yoki energiya narxining keskin ko'tarilishining oldini olmagan. Bundan tashqari, jahon iqtisodiyotining davriy rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari, turg'unlik yoki o'sish sur'atlarining pasayishi fonida, moliyaviy kapitalning oshishi iqtisodiyotning real sektoriga emas, balki moliyaviy sohaga tushdi, natijada "moliyaviy qabariq" paydo bo'ldi va pufakchaning yorilishi. iqtisodiyotning real sektoriga emas, balki moliyaviy sohaga tushdi, natijada "moliyaviy qabariq" paydo bo'ldi. Xo'sh, va pufakchaning yorilishi.


Albatta, tashqi omillarning ta'siri va tashqi moliyaviy bozordagi vaziyat shubhasizdir. Biroq, Rossiya moliya bozorining kapitallashuv darajasining pasayishi miqyosi dunyoning boshqa mamlakatlaridagi ushbu bozorlarning pasayishi bilan taqqoslanmaydi.


Taqqoslash uchun, Rossiyada RTS indeksi taxminan 72% ga, AQShda shunga o'xshash ko'rsatkichlar - atigi 35% ga, Xitoyda - 49% ga, Hindistonda - 40% ga, Braziliyada - 50% ga. Shunday qilib, kapitallashuv pasayishining import sabablari taxminan 35% ga baholanishi mumkin, ammo qolgan 37% rus sabablari. Shu tariqa 2007-yilda boshlangan inqiroz boshqa davlatlarga ham o’z ta’sirini o’tkazmay qolmadi.


2007-yilda boshlangan inqiroz 2008-yilga kelib keskin avj oldi va 2008-yildan boshlab deyarli barcha davlatlar hali hanuzgacha davom etb kelgan va “buyuk depressiyadan” keyin unga juda o’shab ketadigan tanglik kelganini his qilishni boshlashdi. Shu yilda O’zbekiston tarixiga ham 1-marta Moliyaviy inqirozning asoratlari tashrif buyurdi.