O‘tgan yuzyillikning boshlarida rus va G‘arbiy Yevropa olimlarining hozir
Download 0.64 Mb. Pdf ko'rish
|
qadimgi-turkiy-vasiqalar-stilistikasi
|
MANBASHUNOSLIK VA MATNSHUNOSLIKI
69 malashgani yozuvning yugurik (ya’ni kursivli xat) turi; yozuvning klassik kitobiy uslubi (yarimkvadrat / poluk- vadratnoe); klassik kitobiy uslub bilan oddiy yugurik xatning birikuvidan kelib chiqqan (yarimkursivli / polukursivnoe) yozuv turi. (2) Vasiqalarni oldi-berdi qilib tur- gan kimsalar bitadimi, maxsus baxshi- lar yoki idora xodimi bitadimi, bundan qat’i nazar, savodxonlikka alohida urg‘u berilgan. Ularni bitishda matnning imlo- si, xatosiz, yozma adabiy til o‘lchovlari doirasida bo‘lishiga e’tibor berilgan. Shuning bilan birga, hujjatchilikda ras- miy matnlar uchun ishlab chiqilgan stil- istik o‘lchov va qoliplarga amal qilinishi kerak edi. Vasiqalarning til va uslubiy xusu- siyatlari ilk o‘rta asrlarda turk jamiyat- ida hujjatchilik ishlari hamda huquqiy savodxonlik yuqori darajada ekanidan dalolat beradi. (3) Vasiqalarda gap turi hujjatning turi, maqsadi, matn komponentlariga qarab tanlanadi. Jumladan, oldi-berdi vasiqalarida uning tuzilgan sanasi, sa- babi, oldi-berdining miqdori, bitimning boshlang‘ich shartlari, vasiqa tuzish ja- rayonini kuzatib turgan guvohlar, hujjat kimlar o‘rtasida tuzilayotganini anglatu- vchi ma’lumotlar darak gap shaklida tuziladi. Belgilangan berim kechiksa yoki tuzilayotgan bitim buzilgudek bo‘lsa, uning qo‘shimcha kafolatlanuvi- ni anglatuvchi ma’lumotlar esa buyruq gap shaklida tuziladi. Qullarga erkinlik beruvchi yoki mulk- ni sotish bilan bog‘liq holda tuzilgan va- siqalarda esa hujjat tuzilayotgan sana, kimga erkinlik berilayotgani yoki mulk kimga sotilayotgani, hujjat tuzish jaray- onini kuzatib turgan guvohlar, hujjatni tuzuvchi kimsa haqidagi ma’lumotlar darak gap shaklida tuziladi. Qul yoki mol-mulkning bundan buyongi egasi- ga berilayotgan doimiy egalikning ka- folatlanuvini anglatuvchi jumlalar esa buyruq gap shaklida tuziladi. (4) Vasiqalarda jumlalar sodda va qo‘shma gap shaklida keladi. Gaplar, o‘rni bilan, murakkab qo‘shma gap shaklida ham tuziladi. Vasiqalarning ilk komponenti murakkab qo‘shma gap shaklida bo‘lib, tarkibida sabab ergash gapli qo‘shma gap qatnashadi. Bunda ergash gap voqea-hodisaning yuzaga kelishiga turtki bo‘lgan sababni ko‘rsat- sa, bosh gap ayni sababdan kelib chiqqan natijani anglatadi. Oldi-berdi vasiqalarida belgilangan berim kechiksa yoki tuzilayotgan bitim buzilgudek bo‘lsa, uning qo‘shimcha kafolatlanuvini anglatuvchi, shuning- dek, qul yoki mol-mulk savdosi bilan bog‘liq vasiqalarda uning bundan buy- ongi egasiga berilayotgan doimiy ega- likning kafolatlanuvini anglatuvchi jum- lalar shart ergash gapli qo‘shma gap shaklida tuziladi. Hujjat tuzish jarayonini kuzatib tur- gan guvohlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar bog‘lovchisiz qo‘shma gap shaklida keladi. Ko‘pincha bunday gaplarda “gu- voh” so‘zi bilan birga o‘sha guvohning ismi-sharifi ko‘rsatib qo‘ya qolinadi. Bunda sodda gaplarning bosh bo‘lak- lari – ega va kesimi o‘zaro teng munos- abatli bo‘ladi. (5) Hozirgi tilshunoslikda rasmiy uslub uchun belgilangan o‘lchovlar- ni hech bir o‘zgarishsiz qadimgi turkiy tildagi rasmiy bitiglarga, qolaversa, ilk o‘rta asrlar hujjatchiligiga nisbatan qo‘llash o‘zini oqlamaydi. Sababi, o‘sha davr hujjatlarida, hozirgi tilshunoslikda rasmiy uslub uchun qat’iylashtirib qo‘yil- gan belgilardan tashqari, og‘zaki uslub- ga, badiiy matnlarga xos vositalar ham uchrab turadi. Bituvchi-kotiblar fikrni Download 0.64 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|