O‘tgan yuzyillikning boshlarida rus va G‘arbiy Yevropa olimlarining hozir

MANBASHUNOSLIK VA MATNSHUNOSLIKI

---

43
hqonlar, oddiy kishilarning oldi-berdi-
si, xo‘jalikning kirim-chiqimi, kimgadir 
sotilgan yer hujjati, ijaraga olingan yer 
uchun yozilgan tilxatlar, qarzga olingan 
don-dunni, matoni ortig‘i bilan qaytar-
ish to‘g‘risidagi vasiqalar, qullarning o‘z 
beklari ustidan yozgan shikoyatlari yoki 
yirik boylarning o‘z quliga bergan erk 
hujjatlaridir. Ular o‘sha kezlarda dav-
lat siyosiy boshqaruvi, rasmiy-huquqiy 
munosabatlar, mahkama ishlari yo‘lga 
qo‘yilgani, qonun ustuvorligi ta’minlan-
gani, jamiyatning huquqiy savodxonlik 
darajasi yuqori ekani, huquq-targ‘ibot 
masalalariga jiddiy qaralganidan da-
lolat beradi. Eng muhimi, o‘sha davr 
jamiyatida kishilar orasidagi ijtimoiy-si-
yosiy masalalar bo‘ladimi, yer va mulk 
egaligi, savdo-sotiq, oldi-berdi ishlari 
deysizmi, hamma-hammasi davlat 
qonunlari doirasida ishlagan va bular, 
qoidaga ko‘ra, rasmiylashtirib qo‘yilgan. 
Ushbu hujjatlar eski turkiy-uyg‘ur yo-
zuvida bo‘lib, qadimgi turk-moniychi va 
buddizm jamoalari tomonidan yaratil-
gan. Bu narsa davlat ishlarida, ayniq-
sa, hujjatchilikda turkiy tilning, uyg‘ur 
yozuvining mavqei yuqori ekanini bildi-
radi. Qadimgi turk jamoalaridan qolgan 
ushbu yozma yodgorliklar hujjatchili-
kning nodir manbalari bo‘lib, turkiy ras-
miy uslubning yuzaga kelishi va tarixiy 
taraqqiyotini o‘rganishda katta ahami-
yatga ega.
Hujjatshunoslikda bu turdagi biti-
glarni vasiqa deyiladi. Vasiqa – qulga 
berilgan erkinlikni, kishilar o‘rtasidagi 
oldi-berdini, garovga qo‘yilgan buyum-
ni, sotilgan yoki ijaraga olingan mulkni, 
merosni tasdiqlovchi, dalillovchi rasmiy 
hujjat, tilxatdir. Vasiqa so‘zi atama si-
fatida keyinchalik, o‘rta asrlardan buy-
on ishlatila boshladi. Ilk o‘rta asrlar va 
undan narida esa ularni yalpisiga bitig 
deb, turlarini bir-biridan farqlash uchun, 
qarz olish vasiqasini ötüg bitig, vasiyat-
nomani qumaru bitig, qulga erkinlik be-
ruvchi vasiqani boš bitig atalgan va b. 
Keyingi atamadagi boš so‘zi – “erkinlik, 
ozodlik” anglamidadir. 
Vasiqa hujjat tuzdirayotgan kimsal-
arning, olimchi va berimchining ko‘z 
o‘ngida, bunga qo‘shimcha holda, ik-
ki-uch kishi guvohligida tuzilgan; ularn-
ing qo‘li, belgi-tamg‘asi bilan tasdiqlan-
gan. Siyosiy-iqtisodiy, huquqiy muno-
sabatlar vasiqa tuzilgan, qo‘l qo‘yilib, 
tamg‘a bosilgan kundan boshlab kuch-
ga kirib, rasmiy tus olgan.