O‘tgan yuzyillikning boshlarida rus va G‘arbiy Yevropa olimlarining hozir

Vasiqalarning hozirgi 
saqlanganlik holati va matn 
paleografiyasi
Ilk o‘rta asrlarda yaratilgan turkiy 
hujjatlarning 
hozirgi kezdagi saqlan­
ganlik darajasi har xil: ba’zilari, qog‘oz-
ining uringanligi demasa, nisbatan 
yaxshi turibdi. Ayrim bitiglar nihoyatda 
parokanda, qog‘ozi titilib ketgan, matn-
ning bir parchasigina saqlangan, xolos. 
Matnlarning rangi bir xil emas: quyuq 
siyoh bilan tiniq yozilganlari ham ko‘p, 
orada siyohi namiqib, o‘chib ketganlari 
ham bor. Lekin, bir jihatiga tan bermak 
kerak, ko‘pining siyohi xali xanuz tini-
qligicha turibdi.
Ayni chog‘da ayrim hujjatlarning 
originali yo‘qolgan. Muhimi shunda-
ki, bitiglarni topib keltirgan yoki ilk bor 
o‘rganib, nashr ettirgan olimlar o‘sha 
original nusxalardan foydalanganlar. 
Lekin orada nima bo‘lgani noma’lum, 
ayrim hujjatlarning o‘zi yo‘q. Yaxshiki, 
ular o‘sha chog‘da suratga olib qolin-
gan ekan. Hozir o‘sha suratga olingan 
nusxalarigina qolgan, xolos. Ushbu 
fotonusxalar ham Rossiya FA Sharq 
qo‘lyozmalari institutida boshqa qo‘ly-
ozmalar orasida saqlanmoqda.
QADIMGI TURKIY VASIQALAR STILISTIKASI

---

44
Matn ko‘rki va badiiy bezaklari. 
Vasiqalarda ortiqcha bezaklar yo‘q. 
Matn bir tekis, chiroyli xat bilan tartibli 
yozilgan bo‘lsa, yutug‘i shunda.
Vasiqalarni ba’zan savodli, oldi-ber-
di qilib yurgan mansabdor kishilarning 
o‘zlari bitgan. Ko‘pincha bu yumush bi-
lan baxshi (o‘tmishda kotibni shunday 
atashgan) yoki idora xodimi (notarius) 
shug‘ullanar edi. Vasiqalarning xat 
uslubida ham bu narsa sezilib turadi: 
oldi-berdi qilib turgan kimsalar bitgan 
vasiqalarning xat uslubi oddiy, ba’zan 
qatorlarida izchillik yo‘q, shoshib yo-
zilgani bilinib turadi. Kotiblar yoki ido-
ra xodimi bitgan vasiqalar esa tartibli, 
ayrimlarining xati chiroyli, injuday tizilib 
turadi.
Matndan tashqari, hujjatlarga 
muhr-tamg‘alar yoki kishilarning o‘z 
tamg‘alari yoki belgilari qo‘yib ketilgan. 
Matnda bular tamγa, nišan yoki belgü 
deb atalgan.
Tamg‘a va nishonlarning qo‘yilish 
tartibi bor. Kishilarga tegishli tamg‘a 
yoki belgi-nishon, odatda, vasiqa oxir-
laganda qo‘yilgan. Matnda uning kimga 
tegishli ekanligi ta’kidlab ham qo‘yiladi.
Davlat idorasi yoki rasmiy kishilar-
ga tegishli muhr-tamg‘alarning qo‘yilish 
tartibi biroz farqli. Bunda vasiqa yozib 
bo‘lingach, bir betli bo‘lsa, ko‘pincha, 
matnning uchta joyiga: birinchi qatorn-
ing boshlanishiga, matnning o‘rtasiga 
va so‘nggi qatorning oxirlariga tamg‘a 
bosilgan. Matn qog‘ozning ters beti-
ga o‘tgan bo‘lsa, u yerda ham so‘nggi 
qatorga tamg‘a urilgan. Ba’zi hujjatlar-
da matnning bir nechta joyiga muhr-
tamg‘a urib chiqilgan.
Kishilarning shaxsiy belgilari besh 
qirrali, olti qirrali, sakkiz qirrali yulduz, 
shuningdek, turli chiziqlar, geomertik 
shakllar ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 
Ular ixtiyoriy tanlangan bo‘lib, qoidasini 
bir tizimga solish qiyin. Bunday belgilar, 
odatda, kichikroq narsalarning oldi-ber-
disi uchun tuzilgan vasiqalarda uchra-
ydi. Nima bo‘lganda ham, ular yuridik 
kuchga ega edi. 
Muhr-tamg‘alar esa to‘rt burchak-
li, doirasimon, bodomsimon, sakkiz 
burchakli, yarimoysimon ishlangan 
bo‘lib, ichiga o‘ziga xos uslubda yozuv 
bitilgan. Muhr-tamg‘alar yirik oldi-berdi 
hujjatlarida ishlatilar edi.